فرزندخواندگی یکی از مسائلی است که نیاز هر جامعه بوده و به دلایل فرهنگی و اجتماعی مورد توجه خانواده‌هاست. هر ساله تعداد قابل توجهی اطفال بدون سرپرست رها شده و این کودکان در پرورشگاه‌ها تحت نظارت سازمان بهزیستی قرار می‌گیرند. با وجود امکانات نسبتا مناسب این مراکز، قطعا کانون گرم خانواده محل مناسب‌تری برای رشد یک کودک است.
به همین دلیل بهتر است تا قوانینی مدون در این مورد وجوود داشته باشد تا از وقوع مشکلات و خطرات احتمالی برای این عزیزان جلوگیری شود. از آنجا که بسیاری خانواده‌ها به دنبال فرزندخواندگی هستند ما تصمیم داریم تا در این مقاله قدری بیشتر در این باره سخن بگوییم.
فرزندخواندگی چیست؟
در هر جامعه‌ای، پدیده کودکان بدون سرپرست و یا بدسرپرست امری طبیعی است که البته ممکن است تعداد آنها طبق شرایط و اوضاع و احوال متغیر باشد. برای حل نسبی این معضل، جوامع به دنبال پدیده فرزندخواندگی رفته‌اند. فرزندخواندگی در واقع نوعی رابطه حقوقی است که در آن شخص یا اشخاصی غیر از پدر و مادر طبیعی کودک، نسبت به تربیت، حضانت و تکفل کودک اقدام کرده و به آن ملتزم می‌شوند.
در واقع در این نهاد حقوقی، فرد یا افراد با حکم دادگاه صالح به عنوان سرپرست کودک انتخاب شده و باید وظایف خود را در این راستا انجام دهند. شروع روند فرزندخواندگی با ارسال درخواست به سازمان بهزیستی انجام خواهد پذیرفت. اما آیا هر کسی میتواند اقدام به چنین کاری کند؟
چه کسانی می‌توانند سرپرستی کودکان بدون سرپرست را بر عهده گیرند؟
اولین سوال در مورد فرزندخواندگی این است که بدانیم چه کسانی می‌توانند به عنوان سرپرست برای فرزندخواندگی اقدام کنند؟ پاسخ این سوال را باید در قانون یافت. بر اساس ماده ۵ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست، افراد زیر می توانند سرپرستی کودکان و نوجوانان مشمول این قانون را از سازمان بهزیستی درخواست نمایند:
- زن و شوهری که پنج سال از تاریخ ازدواج آنان گذشته باشد و از این ازدواج صاحب فرزند نشده باشند، مشروط به این که حداقل یکی از آنان بیش از سی سال سن داشته باشد.
- زن و شوهر دارای فرزند مشروط بر این که حداقل یکی از آنان بیش از سی سال سن داشته باشد.
- دختران و زنان بدون شوهر، در صورتی که حداقل سی سال سن داشته باشند، منحصراً حق سرپرستی اناث را خواهند داشت.
بر اساس تبصره یک این ماده، چنانچه به تشخیص سازمان پزشکی قانونی امکان بچه‌دار شدن زوجین وجود نداشته باشد، درخواست کنندگان از شرط مدت پنج سال مقرر در بند اول این ماده مستثنی هستند. همچنین چنانچه درخواست کنندگان سرپرستی از بستگان کودک یا نوجوان باشند، دادگاه با اخذ نظر سازمان و با رعایت مصلحت کودک و نوجوان میتواند آنان را از برخی شرایط مقرر در این ماده مستثنی نماید.
همچنین اولویت در پذیرش سرپرستی به ترتیب با زن و شوهر بدون فرزند، سپس زنان و دختران بدون شوهر فاقد فرزند و در نهایت زن و شوهر دارای فرزند است. درخواست کنندگان کمتر از پنجاه سال سن، نسبت به درخواست کنندگانی که پنجاه سال و بیشتر دارند، در شرایط مساوی اولویت دارند. در مواردی که زن و شوهر درخواست کننده سرپرستی باشند، درخواست باید به طور مشترک از طرف آنان تنظیم و ارائه گردد.
پس به طور خلاصه باید گفت که افراد زیر می‌توانند با ترتیب اولویت اقدام به پذیرش سرپرستی کودکان کنند:
- زن و شوهر بدون فرزند که پنج سال از ازدواجشان گذشته باشد و و یا توانایی بچه‌دار شدن ندارند
- زن و یا دختر مجردی که بالای سی سال سن دارد در مورد کودکان دختر
- زن و شوهری که فرزند دارند
با توجه به این موارد، امکان درخواست فرزندخواندگی برای مردان مجرد وجود نخواهد داشت. اما باید پرسید که آیا تمام افرادی که در بالا گفته شد می‌توانند به عنوان سرپرست انتخاب شوند؟
شرایط عمومی متقاضیان فرزندخواندگی
باید دانست که قانون برای این که مشکلات احتمالی کودکان بی‌سرپرست را کمتر کند، برای کسانی که متقاضی سرپرستی هستند، شرایطی عمومی و اختصاصی را بیان کرده است. اما این شرایط عمومی چیست؟ بر اساس ماده ۶ قانون حمایت از کودکان، درخواست کنندگان سرپرستی باید دارای شرایط زیر باشند:
- تقیّد به انجام واجبات و ترک محرمات
- عدم محکومیت جزائی مؤثر با رعایت موارد مقرر در قانون مجازات اسلامی
- تمکن مالی: تمکن مالی با ابزارهایی مانند شغل پایدار با درآمد مکفی، خانه مسکونی اعم از ملکی یا استیجاری و غیره توسط بهزیستی سنجیده خواهد شد. همچنین متقاضی باید دارای بیمه پایه اجتماعی و درمان باشد. چرا که بعداً باید کودک را بیمه تکمیلی نماید. برای انجام بیمه تکمیلی داشتن بیمه پایه الزامی است. تمکن مالی یکی از زوجین در زمان ارائه تقاضانامه، برای حائز شرط بودن کفایت میکند.
- عدم حجر: یعنی شخص از انجام امور مالی و غیرمالی خود منع نشده باشد.
- سلامت جسمی و روانی لازم و توانایی عملی برای نگهداری و تربیت کودکان و نوجوانان تحت سرپرستی
- نداشتن اعتیاد به مواد مخدر، مواد روانگردان و الکل
- صلاحیت اخلاقی
- عدم ابتلاء به بیماری های واگیردار و یا صعب العلاج
- اعتقاد به یکی از ادیان مصرح در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران
امکان سرپرستی کودکان ایرانی توسط اتباع خارجی
باید توجه داشت که سرپرستی اطفال ایرانی تنها به اتباع ایران سپرده خواهد شد. کلیه اتباع ایرانی مقیم ایران می توانند سرپرستی کودکان و نوجوانان مشمول قانون را با رعایت مقررات مندرج در آن و با حکم دادگاه صالح بر عهده گیرند. بنابراین اتباع بیگانه چنین امکانی را نخواهند داشت. زنان ایرانی که همسر خارجی دارند نمی توانند متقاضی سرپرستی باشند. مگر آن که شوهر خارجی تابعیت ایرانی نیز داشته باشد.
شرایط اختصاصی سرپرستی توسط زن و شوهر فاقد فرزند
در بالا بیان شد که ۳ دسته امکان درخواست فرزندخواندگی را دارند. در بخش قبل نیز شرایط عمومی این گرو‌ه ها بیان شد. اما حالا قصد داریم تا شرایط اختصاصی هر کدام را بیان کنیم. در مورد خانواده‌هایی که فرزند ندارند، شرایط اختصاصی بدین شرح است:
- پنج سال از تاریخ ازدواج آنها گذشته باشد.
- از ازدواج فعلی خود فرزند نداشته باشند.
- یکی از آن دو یا هر دوی ایشان بالای سی سال سن داشته باشند.
- اگر زوجین بنا به تشخیص پزشکی قانونی بچه‌دار نشوند، نیاز به گذشت پنج سال نیست.
- اگر از ازدواج متقاضیان پنج سال گذشته باشد و آنها بچه نداشته باشند، نیاز به اخذ گواهی پزشک متخصص زنان و زایمان نیز نخواهند داشت.
شرایط اختصاصی سرپرستی توسط زنان و دختران مجرد
در مورد زنان و دختران مجرد نیز شرایط اختصاصی وجود دارد که بدین شرح‌اند:
- سن ایشان باید بالای سی سال باشد.
- خانم مجرد نباید فرزند داشته باشد. اما اگر خانم مجرد بخواهد سرپرستی خواهران و برادران یا برادرزاده‌ها یا خواهرزاده‌ها یا نوه‌های خود را به عهده بگیرد، داشتن فرزند بلامانع است.
- قانون به خانم‌های مجرد اجازه داده است که فقط کودک دختر را به سرپرستی بپذیرند. اما اگر خانم مجرد واجد شرایطی بخواهد سرپرستی برادر یا پسر برادر یا پسر خواهر یا نوه خود را بپذیرد، بهزیستی موضوع را به دادگاه منعکس میکند. اگر دادگاه این امر را بپذیرد، بهزیستی فرایند انجام کار را ادامه خواهد داد.
- دختران و زنان بدون شوهر باید دارای منزل مسکونی به صورت مستقل باشند. البته ملکی یا استیجاری بودن منزل تفاوتی ندارد. اگر متقاضی در منزلی به همراه اعضاء خانواده خود زندگی می‌نماید، منزل مذکور باید دارای امکانات رفاهی برای کودک باشد. همچنین اعضاء خانواده نیز باید بررسی شوند.
شرایط اختصاصی سرپرستی توسط خانواده‌های دارای فرزند
شرایط اختصاصی این دسته از زن و شوهر‌ها بدین شرح است:
- یکی از ایشان باید بالای سی سال سن داشته باشد
- برای پذیرش درخواست زوجین دارای فرزند، رعایت تناسب سنی کودکان زیستی (بیولوژیک) متقاضی و کودک تحت سرپرستی الزامی است.
- واگذاری کودک غیرهمجنس با کودکان زیستی متقاضیان بلامانع است.
- در صورتی که متقاضیان سه کودک زیستی داشته باشند که با متقاضیان زندگی می‌کنند، صرفاً آنها می‌توانند یک کودک دیگر را به سرپرستی بپذیرند. مگر آن که کودکان تحت سرپرستی خواهر و برادر باشند. اگر کودکان زیستی به دلیل ازدواج با خانواده زندگی نمی‌کنند شرط مزبور لازم‌الرعایه نیست.
چه کودکانی را می‌توان به فرزندخواندگی پذیرفت؟
سپردن سرپرستی کودکان در صورتی مجاز است که دارای یکی از شرایط ذیل باشند:
- امکان شناخت هیچ یک از پدر، مادر و جد پدری آنان وجود نداشته باشد.
- پدر، مادر، جد پدری و وصی منصوب از سوی ولی قهری آنان در قید حیات نباشند.
- افرادی که سرپرستی آنان به موجب حکم مراجع صلاحیت‌دار به سازمان سپرده گردیده و تا زمان دو سال از تاریخ سپردن آنان به سازمان، پدر یا مادر و یا جد پدری و وصی منصوب از سوی ولی قهری برای سرپرستی آنان مراجعه نکرده باشند.
- هیچ یک از پدر، مادر و جد پدری آنان و وصی منصوب از سوی ولی قهری صلاحیت سرپرستی را نداشته باشند و به تشخیص دادگاه صالح این امر حتی با ضم امین (تعیین شخص مورد اعتماد برای انجام کارهای شخص محجور که در اینجا کودک است) یا ناظر نیز حاصل نشود.
البته چنانچه پدر یا مادر یا جد پدری کودک یا نوجوان و وصی منصوب از سوی ولی قهری مراجعه کنند، دادگاه در صورتی که آنان را واجد صلاحیت لازم ولو با ضم امین یا ناظر تشخیص دهد و مفسده مهمی نیز کودک یا نوجوان را تهدید نکند، با اخذ نظر سازمان بهزیستی با رعایت حق حضانت مادر و تقدم آن نسبت به استرداد آنان حکم صادر میکند. در غیر این صورت حکم سرپرستی ابقاء می شود. همچنین در صورت وجود اقارب طبقه دوم و تقاضای هر یک از آنان و وجود شرایط، سرپرستی به وی واگذار میشود و در صورت تعدد تقاضا و یکسانی شرایط متقاضیان، سرپرست با قرعه انتخاب میشود. در صورت نبود اقارب طبقه دوم، بین اقارب طبقه سوم بدین نحو عمل میشود.
کلیه کودکان و نوجوانان نابالغ و نیز افراد بالغ زیر شانزده سال که به تشخیص دادگاه، عدم رشد و یا نیاز آنان به سرپرستی احراز شود و واجد شرایط گفته شده در بالا باشند می‌توان به سرپرستی واگذار کرد. در کلیه مواردی که هیچ یک از پدر، مادر یا جد پدری یا وصی منصوب از سوی ولی قهری صلاحیت سرپرستی را ولو با ضم امین یا ناظر نداشته باشند، دادگاه میتواند مطابق این قانون و با رعایت مواد ۱۱۸۴ و ۱۱۸۷ قانون مدنی و با اخذ نظر مشورتی سازمان، مسئولیت قیم یا امین مذکور در این مواد را به یکی از درخواست‌کنندگان سرپرستی واگذار نماید.
سامانه ملی فرزندپذیری و شروع جریان رسیدگی به درخواست
تقاضانامه درخواست کنندگان سرپرستی باید به سازمان بهزیستی ارائه گردد و سازمان مکلف است حداکثر پس از دو ماه نسبت به اعلام نظر کارشناسی آن را به دادگاه صالح تقدیم دارد. دادگاه با احراز شرایط مقرر در این قانون و با لحاظ نظریه سازمان، نسبت به صدور قرار سرپرستی آزمایشی شش‌ماهه اقدام میکند. قرار صادره به دادستان، متقاضی و سازمان ابلاغ می‌‌گردد. برای تقدیم این درخواست به سازمان بهزیستی، باید از طریق سامانه فرزندپذیری به آدرس http://adoption.behzisti.net/ اقدام کرد.
در ابتدا برای ورود به این سامانه باید قوانین و مقررات فرزندخواندگی را مطالعه کرده و آن را تایید کنید. پس از تایید باید مشخص کنید که از ایران اقدام به این کار می‌کنید و یا از خارج کشور متقاضی آن هستید. در مرحله بعد باید مشخص کنید که کدام نوع از متقاضیان فرزندخواندگی هستید. یعنی خانواده دارای فرزند، خانواده بدون فرزند و یا زن مجرد. پس از آن صفحه‌ای بالا خواهد آمد که پس از تایید شماره تلفن، باید اطلاعات هویتی و اقامتی خود را وارد کنید. در نهایت پس از وارد کردن تمام اطلاعات، سامانه به شما یک کد رهگیری خواهد داد تا بتوانید با استفاده از آن، درخواست خود را پیگیری کنید.
درخواست سرپرستی توسط ایرانیان خارج از کشور
ایرانیان متقاضی سرپرستی مقیم خارج از کشور مکلفند تقاضانامه و مدارک مورد نیاز را مطابق برگه (فرم) واحد که توسط سازمان بهزیستی با رعایت قوانین و مقررات مربوط تنظیم و ابلاغ میشود، به سفارتخانه‌ها، کنسولگری‌ها و یا دفاتر حفاظت منافع جمهوری اسلامی ایران تقدیم نمایند. سفارتخانه‌ها، کنسولگری‌ها و دفاتر حفاظت منافع جمهوری اسلامی ایران مکلفند مدارک فوق‌الذکر را پس از تایید جهت اعلام به سازمان به وزارت امور خارجه ارسال نمایند.
باید توجه داشت که مراجعه حضوری دارندگان حکم سرپرستی به سازمان در زمان تحویل کودک یا نوجوان الزامی است مگر اینکه کودک یا نوجوان، مقیم خارج از کشور باشد که در این صورت تحویل وی با لحاظ قوانین و مقررات حاکم توسط سفارتخانه‌ها، کنسولگرها و یا دفاتر حفاظت منافع جمهوری اسلامی ایران انجام خواهد شد.
مدارک لازم برای تشکیل پرونده فرزندپذیری
متقاضیان باید مدارک زیر را به سازمان بهزیستی تقدیم کنند تا این سازمان وضعیت آنها را به طور کامل بررسی کند:
- تصویر کلیه صفحات شناسنامه ایرانی متقاضیان
- تصویر کارت ملی متقاضیان
- تصویر کارت پایان خدمت یا کارت معافیت از خدمت
- تصویر سند ازدواج زوجین متقاضی
- تصویر آخرین مدرک تحصیلی متقاضیان
- تصویر سند مالکیت یا مبایعه‌نامه منزل یا اجاره‌نامه
- اصل یا تصویر گواهی مربوط اشتغال به کار یا تعیین میزان تقریبی درآمد متقاضیان مانند حکم کارگزینی، فیش حقوقی، پروانه کسب و …
- تصویر مدارک بیمه پایه اجتماعی
- اصل گواهی پزشک متخصص زنان و زایمان مبنی بر عدم امکان بچه‌دار شدن (برای زوجین فاقد فرزندی که پنج سال از ازدواج آنان نگذشته باشد و بخواهند از اولویت اول برخوردار شوند. البته متعاقباً متقاضیان مذکور در این خصوص باید از پزشکی قانونی نیز گواهی دریافت نمایند.)
- تصویر مدارک فوق باید خوانا باشد و بعد از اعلام بهزیستی باید در یکی از دفاتر اسناد رسمی توسط شما برابر اصل شود.
روند بررسی پرونده فرزندپذیری در سازمان بهزیستی
پس از وصول درخواست‌ها به بهزیستی، سیستم کارشناسی بهزیستی سعی میکند از بین متقاضیان محترم، بهترین والدین را برای سرپرستی از کودکان انتخاب کند. در این انتخاب ویژگی‌های سنی، شغلی، تحصیلی، توان مالی و … در متقاضی سرپرستی مدنظر قرار داده میشود.
اما اگر در تمام این موارد متقاضیان مانند هم باشند مشخصه‌های دیگری مورد توجه قرار می‌گیرد. یعنی تا زمانی که زوجین بدون فرزند، متقاضی سرپرستی باشند نوبت به دختران و زنان بدون شوهر نخواهد رسید. همچنین تا زمانی که دختران و زنان بدون شوهر متقاضی باشند، بهزیستی نمی‌تواند به زوجین دارای فرزند کودکی بسپارد. متقاضیان کمتر از پنجاه سال سن نیز نسبت به متقاضیان بالای پنجاه سال در اولویت هستند و همچنین متقاضیانی که با کودک یا نوجوان تحت سرپرستی بهزیستی رابطه خویشاوندی (نسبی یا سببی) دارند از اولویت برخوردار هستند.
متقاضیانی که سابقاً فرزندخوانده بیمار داشته و در حال حاضر متقاضی دومین فرزند هستند در اولویت قرار دارند. به هر صورت بهزیستی با بررسی اولویت‌ها و شرایط مختلف اقدام به تعیین مورد مناسب برای متقاضی خواهد کرد. البته این درصورتی است که موردی وجود داشته و کسی در صف انتظار نباشد. البته اگر انتخاب کودک به خود بهزیستی سپرده شود، قطعا در روند کار تسریع خواهد شد. بهزیستی پس از انجام این امور و تکمیل تحقیقات و مسائل پیرامون آن پرونده را برای صدور حکم سرپرستی به دادگاه صالح خواهد فرستاد.
سرپرستی آزمایشی یا سرپرستی ۶ ماهه
گفتیم که تقاضا باید به سازمان بهزیستی ارائه شود و این سازمان پس از بررسی اولیه، پرونده را به دادگاه صالح ارسال خواهد کرد. دادگاه با احراز شرایط مقرر در قانون و با لحاظ نظریه سازمان بهزیستی، نسبت به صدور قرار سرپرستی آزمایشی شش‌ماهه اقدام می‌نماید. قرار صادره به دادستان، متقاضی و سازمان ابلاغ می‌‌گردد.
دادگاه میتواند در دوره سرپرستی آزمایشی، در صورت زوال و یا عدم تحقق هر یک از شرایط مقرر در قانون به تقاضای دادستان و یا سرپرست منحصر( زنان مجرد) یا سرپرستان کودک (خانواده) یا نوجوان و با اطلاع قبلی سازمان بهزیستی و همچنین با تقاضای سازمان بهزیستی قرار صادره را فسخ نماید و کودک را استرداد کند. در واقع این دوره به طور موقت و برای آزمودن شایستگی سرپرست و جلوگیری از مشکلات احتمالی برای کودک در نظر گرفته شده است.
صدور حکم سرپرستی برای کودک
پس از پایان دوره سرپرستی آزمایشی، دادگاه با لحاظ نظر سازمان و با رعایت مصالح مالی در مورد کودک، اقدام به صدور حکم سرپرستی و ابلاغ آن به سرپرست، دادستان و سازمان بهزیستی می‌نماید. در واقع صدور این حکم به معنای اتمام روند فرزندخواندگی بوده و پس از آن درخواست دهنده به عنوان سرپرست رسمی و قانونی طفل شناخته خواهد شد.
تعهدات مالی و غیرمالی سرپرست یا سرپرستان نسبت به کودک
سرپرست انتخاب شده به منزله پدر و مادر طفل بوده و همانگونه که پدر و مادر دارای تکالیف مالی و غیرمالی در قبال کودک هستند، ایشان نیز در قبال کودک دارای تعهدات مالی و غیرمالی خواهند بود. قانون نیز همین را بیان کرده و می‌گوید که تکالیف سرپرست نسبت به کودک یا نوجوان از لحاظ نگهداری، تربیت و نفقه، با رعایت احترام، نظیر تکالیف والدین نسبت به اولاد است. کودک یا نوجوان تحت سرپرستی نیز مکلف است نسبت به سرپرست، احترامات متناسب با شأن وی را رعایت کند.
باید توجه داشت که دادگاه در صورتی حکم سرپرستی صادر می‌نماید که درخواست کننده سرپرستی، بخشی از اموال یا حقوق خـود را به کودک یا نوجوان تحت سرپرستی تملیک کند. تشخیص نوع و میزان مال یا حقوق مزبور با دادگاه است. در مواردی که دادگاه تشخیص دهد اخذ تضمین عینی از درخواست کننده ممکن یا به مصلحت نیست و سرپرستی کودک یا نوجوان ضرورت داشته باشد، دستور اخذ تعهد کتبی به تملیک بخشی از اموال یا حقوق در آینده را صادر و پس از قبول درخواست کننده و انجام دستور، حکم سرپرستی صادر میکند.
درخواست کننده منحصر یا درخواست کنندگان سرپرستی باید متعهد گردند که تمامی هزینه‌های مربوط به نگهداری و تربیت و تحصیل افراد تحت سرپرستی را تأمین نمایند. این حکم حتی پس از فوت سرپرست منحصر یا سرپرستان نیز تا تعیین سرپرست جدید، برای کودک یا نوجوان جاری است. بدین منظور سرپرست منحصر یا سرپرستان، موظفند با نظر سازمان خود را نزد یکی از شرکت‌های بیمه به نفع کودک یا نوجوان تحت سرپرستی بیمه عمر کنند. البته در صورتی که دادگاه تشخیص دهد اعطای سرپرستی بدون انجام این امور به مصلحت کودک یا نوجوان است، حکم سرپرستی را صادر میکند.
بیمه عمر به نفع کودک فرزندخوانده
گفته شد که متقاضی یا متقاضیان سرپرستی باید متعهد گردند تمامی هزینه‌های مربوط به نگهداری و تربیت و تحصیل افراد تحت سرپرستی را حین سرپرستی و پس از فوت تا تعیین سرپرست جدید تامین نمایند. سرپرست منحصر یا سرپرستان موظفند با نظر سازمان، خود را نزد یکی از شرکت‌های بیمه به نفع کودک یا نوجوان تحت سرپرستی بیمه عمر کنند. حداقل سرمایه بیمه عمر با توجه به شرایط جامعه و نیازهای آتی کودک یا نوجوان با نظر سازمان بهزیستی تعیین خواهد شد. موارد استثنا از حکم این ماده به تشخیص دادگاه خواهد بود.
سرپرستی طفل یافته شده توسط متقاضی
متقاضیان سرپرستی که ادعای یافتن طفلی را دارند، موظفند مراتب را در اسرع وقت به ادارات بهزیستی محل یافتن طفل اعلام کنند. ادارات بهزیستی مکلفند مراتب را به ضمیمه مدارک و گزارش‌های لازم جهت اثبات ادعای یابنده به مراجع قضایی منعکس نمایند. پس از اثبات ادعای یابنده طفل در دادگاه، در صورتی که یابنده متقاضی سرپرستی و واجد شرایط مندرج در قانون برای سرپرستی باشد با رعایت فرایند ثبت درخواست و سایر موارد و نیز اولویت‌های مذکور در مورد سرپرستان، در اولویت واگذاری سرپرستی قرار می‌گیرد.
تا زمان تکمیل تحقیقات اولیه و طی مراحل قانونی توسط مراجع ذیصلاح، کودک یا نوجوان با معرفی دادگاه صالح توسط سازمان بهزیستی نگهداری خواهد شد. در موارد اضطراری که مصالح عالیه کودک یا نوجوان اقتضا می‌نماید، کودک یا نوجوان مطابق ضوابط مربوط و به تشخیص سازمان به صورت موقت توسط ادارات بهزیستی و یا یابنده تحت نظارت سازمان نگهداری میشود و متعاقب آن موضوع در اسرع وقت به ضمیمه مدارک و گزارش‌های لازم جهت اثبات ادعای یابنده به مراجع قضایی منعکس خواهد شد.
صدور شناسنامه جدید برای فرزندخوانده
پس از صدور حکم قطعی سرپرستی، مفاد حکم از سوی دادگاه به اداره ثبت احوال و اداره بهزیستی مربوط ابلاغ میشود. اداره ثبت احوال مکلف است نام و نام خانوادگی کودک یا نوجوان تحت سرپرستی و همچنین مفاد حکم سرپرستی را در اسناد سجلی و شناسنامه سرپرست یا زوجین سرپرست وارد کند. همچنین اداره ثبت احوال مکلف است شناسنامه جدیدی برای کودک یا نوجوان تحت سرپرستی با درج نام و نام خانوادگی سرپرست یا زوجین سرپرست صادر و در قسمت توضیحات مفاد حکم سرپرستی و نام و نام خانوادگی والدین واقعی وی را در صورت مشخص بودن، قید نماید.
البته اداره ثبت احوال مکلف است سوابق هویت و نسبت واقعی طفل را در پرونده وی حفظ نماید. همچنین کودک یا نوجوان تحت سرپرستی میتواند پس از رسیدن به سن هجده سالگی، صدور شناسنامه جدیدی را برای خود با درج نام والدین واقعی در صورت معلوم بودن، یا نام خانوادگی مورد نظر وی، در صورت معلوم نبودن نام والدین واقعی، از اداره ثبت احوال درخواست نماید.
در مورد سرپرست منحصر یعنی زن یا دختر مجرد، شناسنامه کودک یا نوجوان تحت سرپرستی با مشخصات کامل سجلی سرپرست منحصر و نام کوچک پدر فرضی به پیشنهاد سرپرست منحصر صادر خواهد شد.
اگر به هر علتی حکم سرپرستی فسخ گردد، حکم فسخ قطعی سرپرستی از طریق دادگاه به اداره ثبت احوال و سازمان بهزیستی کشور ابلاغ می گردد. اداره ثبت احوال موظف است حکم صادره را در اسناد سجلی کودک یا نوجوان و شخص یا اشخاصی که سرپرستی را برعهده داشته اند اعمال و شناسنامه برای کودک یا نوجوان با مشخصات پدر و مادر واقعی و نام خانوادگی پدر در صورت مشخص بودن و در غیر این صورت با نام کوچک والدین فرضی و نام خانوادگی بلامعارض صادر نماید.
صدور گذرنامه و خروج از کشور برای فرزندخوانده
صدور گذرنامه و خروج کودک یا نوجوان تحت سرپرستی از کشور منوط به موافقت سرپرست منحصر یا سرپرستان و دادستان است. یعنی دادستان باید در این زمینه ابراز نظر کند. دادستان پس از جلب نظر کارشناسی سازمان بهزیستی با رعایت مصلحت، اتخاذ تصمیم می نماید. چنانچه خروج از کشور در دوره آزمایشی باشد، سرپرست منحصر یا سرپرستان باید تضمینی مناسب جهت بازگشت کودک یا نوجوان تا پایان دوره آزمایشی، به دادستان بسپارد. ضمناً سازمان مکلف است به طریق اطمینان بخشی در مورد رعایت حقوق کودک یا نوجوان در خارج از کشور اقدام لازم را به عمل آورد. در صورتی که مسافرت کودک یا نوجوان به خارج بر وی واجب باشد مانند سفر حج تمتع؛ نیازی به چنین تضمینی نخواهد بود ولی سرپرست یا سرپرستان در هر حال باید موضوع را به سازمان و دادستان اطلاع دهند.
سرپرستی اموال کودک فرزندخوانده
اموالی که در مالکیت صغیر تحت سرپرستی قرار دارد در صورتی اداره آن به سرپرست متقاضی فرزندخواندگی سپرده می شود که طفل فاقد ولی قهری باشد و یا ولی قهری وی برای اداره اموال او شخصی را تعیین نکرده باشد و مرجع صالح قضائی قیمومت طفل را بر عهده سرپرست قرار داده باشد.
چند کودک را به سرپرستی می‌توان گرفت؟
درخواست کنندگان نمی توانند بیش از دو کودک یا نوجوان را سرپرستی نمایند مگر در مواردی که کودکان یا نوجوانان تحت سرپرستی، اعضای یک خانواده باشند. یعنی به عنوان مثال اگر سه کود با یکدیگر خواهر و برادر باشند متقاضی میتواند هر سه را با هم به سرپرستی بگیرد. همچنین در صورتی که متقاضیان سه کودک زیستی داشته باشند که با متقاضیان زندگی می‌کنند، صرفاً آنها می‌توانند یک کودک دیگر را به سرپرستی بپذیرند. مگر آن که کودکان تحت سرپرستی خواهر و برادر باشند. اگر کودکان زیستی به دلیل ازدواج با خانواده زندگی نمی‌کنند شرط مزبور لازم‌الرعایه نیست.
برای فرزندپذیری مجدد یعنی فرزند دوم باید از تاریخ تحویل اولین کودک به شما حداقل ۲ سال بگذرد و پذیرش تقاضا قبل ۲ سال، منوط به این است که کسی در لیست انتظار نباشد یا متقاضی کودکی را بپذیرد که دیگران آن را بنا به دلایل گوناگون نظیر سن بالا، بیماری یا معلولیت یا … نپذیرند.
موضوع دیگر اینکه؛ تقاضای مجدد سرپرستی، تقاضای مستقلی از سرپرستی قبلی است. بنابراین با متقاضی مانند یک فرد جدید برخورد میشود و فرایندها می‌بایست از ابتدا تا انتها برابر ضوابط و مقررات جاری انجام شود. البته طبیعی است در پذیرش تقاضا جهت سرپرستی مجدد باید علاوه بر بررسی مجدد متقاضیان، وضعیت کودک تحت سرپرستی قبلی نیز مورد بررسی قرار گیرد.
نظارت بر سرپرستان پس از اعطای سرپرستی
پس از صدور حکم سرپرستی سازمان بهزیستی کماکان موظف است تا بر روند تربیتی و شرایط کودک در خانواده نظارت کند. این امر توسط مؤسسه مراقبت خانواده محور انجام می‌گیرد.این موسسات با مجوز سازمان بهزیستی تاسیس و مدیریت و نظارت بر نگهداری و مراقبت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست را در خانواده‌ها بر عهده دارد.
فوت سرپرست یا سرپرستان کودک
در صورت فوت سرپرست منحصر یا سرپرستان، افراد تحت سرپرستی در حکم افراد تحت تکفل متوفی محسوب گردیده و صندوق بازنشستگی ذی‌ربط موظف است تا تعیین سرپرست جدید نسبت به برقراری و پرداخت مزایای مستمری وظیفه بازماندگان به افراد تحت سرپرستی اقدام کند. کودک یا نوجوان تحت سرپرستی جزو عائله تحت تکفل سرپرست منحصر یا سرپرستان محسوب و از زمان قرار سرپرستی آزمایشی حسب مورد از کلیه مزایای قانونی وفق قوانین و مقررات مربوط برخوردار خواهد شد.
طلاق سرپرستان یا ازدواج سرپرست منحصر
در صورت فوت یا زندگی مستقل و جدایی هر یک از سرپرستان یا وقوع طلاق بین آنان، دادگاه می تواند با درخواست سازمان و با رعایت مفاد این قانون، سرپرستی کودک یا نوجوان را به یکی از زوجین یا شخص ثالث واگذار نماید. رعایت نظر کودکان بالغ در این خصوص ضروری است. هر یک از سرپرستان مکلفند در صورت فوت دیگری یا زندگی مستقل یا وقوع طلاق بین آنان، مراتب را به صورت کتبی به سازمان بهزیستی اعلام کنند. سازمان مکلف است پس از اطلاع و انجام بررسی‌های کارشناسی لازم، مراتب را همراه با درخواست به دادگاه اعلام کند تا دادگاه با در نظر گرفتن نظر مشورتی سازمان و نظر کودکان بالغ، نسبت به واگذاری سرپرستی به یکی از زوجین یا شخص ثالث، اتخاذ تصمیم نماید.
هرگاه سرپرست درصدد ازدواج برآید، باید مشخصات فرد مورد نظر را به دادگاه صالح اعلام کند. در صورت درخواست دادگاه، سازمان نسبت به انجام امور کارشناسی و ارائه مشاوره‌های لازم به سرپرست اقدام می‌نماید. در صورت وقوع ازدواج، سازمان مکلف است گزارش ازدواج را به دادگاه اعلام تا با حصول شرایط قانون نسبت به ادامه سرپرستی به صورت مشترک و یا فسخ آن اتخاذ تصمیم نماید.
فسخ حکم سرپرستی
قانون برای رعایت مصلحت کودک، حکم سرپرستی را قابل فسخ دانسته و تحت شرایط خاصی آن را فسخ خواهد کرد. دادستان و سازمان بهزیستی در صورتی که ضرورت فسخ حکم سرپرستی را احراز نمایند، مراتب را به دادگاه صالح اعلام می کنند و حکم سرپرستی، پس از اخذ نظر کارشناسی سازمان، در موارد زیر فسخ میشود:
- هر یک از شرایط عمومی ذکر شده برای سرپرست یا سرپرستان منتفی گردد.
- تقاضای سرپرست منحصر یا سرپرستان در صورتی که سوء رفتار کودک یا نوجوان برای هر یک از آنان غیرقابل تحمل باشد.
- طفل پس از رشد با سرپرست منحصر یا سرپرستان توافق کند.
- مشخص شدن پدر یا مادر یا جد پدری کودک یا نوجوان و یا وصی منصوب از سوی ولی قهری در صورتی که صلاحیت لازم برای سرپرستی را ولو با ضم امین یا ناظر از سوی دادگاه، دارا باشند.
در صورت فسخ حکم سرپرستی تا زمان تعیین سرپرست یا سرپرستان جدید تغییری در مشخصات سجلی فرد تحت سرپرستی صورت نخواهد گرفت.
دادگاه صالح به رسیدگی به امور سرپرستی
دادگاه صالح برای رسیدگی به امور مربوط به نگهداری کودکان و نوجوانان بی سرپرست، دادگاه محل اقامت درخواست کننده است. در کلیه مواردی که به موجب قانون توسط دادگاه صالح برای کودکان و نوجوانان سرپرست تعیین می گردد، دادگاه مکلف است رونوشت رای را جهت اطلاع به سازمان بهزیستی ارسال نماید. سازمان موظف است در طول دوره سرپرستی، نسبت به این دسته از افراد نظارت کند. اعتراض به آراء صادره تابع قوانین و مقررات جاری و آیین دادرسی حسب مورد خواهد بود.
زمان لازم برای گرفتن سرپرستی
برای گرفتن سرپرستی نمی‌توان زمان خاصی را تعیین کرد زیرا این امر به موارد زیادی بستگی دارد. به عنوان مثال همواره تعداد متقاضیان نسبت به تعداد کودکان بیشتر است بنابراین ممکن است کودکی که با مشخصات مدنظر شما تطابق داشته باشد برای سرپرستی وجود نداشته باشد.
به عنوان مثال اغلب متقاضیان طالب کودک شیرخوارند (حداکثر تا دو سال) یا متقاضی کودک دخترند. همچنین اغلب متقاضیان کودک بدون سرپرست می‌خواهند. در حالی که بیشتر کودکان تحت مراقبت سازمان بهزیستی بدسرپرست هستند. بدین معنا که آنها دارای پدر و مادر می‌باشند و بهزیستی تا قبل از اظهارنظر مرجع قضایی نسبت به صلاحیت یا عدم صلاحیت والدین آنها اجازه ندارد آنها را به متقاضیان بسپارد.
همچنین برخی کودکان تحت مراقبت سازمان بهزیستی دارای بیماری‌های جسمی و روانی یا دارای معلولیت هستند در حالی که اگر اصرار بر پذیرش کودک دارای سلامت کامل هستید ممکن است امکان پاسخ مثبت به درخواست شما وجود نداشته باشد یا با تأخیر باشد. علاوه بر همه این‌ها، ممکن است در زمانی که شما درخواست می‌دهید، کودک متناسب با شرایط شما در اختیار بهزیستی نباشد. در این صورت، اگر شرایط شما به صورت کلی مورد تایید بهزیستی باشد، در صورت تمایل می‌توانید در لیست انتظار قرار گیرید تا متعاقباً به شما اطلاع داده شود.
سخن پایانی
فرزندخواندگی نهادی است که دارای ثمرات فراوانی در اجتماع است و قانون‌گذار ما نیز بدان توجه لازم را داشته است. البته این امر کماکان نیازمند وضع قوانینی کامل تر و بروزتر خواهد بود و ما در این مقاله سعی کردیم تا موارد بسیاری از این قوانین را بریا شما بازگو کنیم. اگر شما نیز در این زمینه سوالی دارید بهتر است تا آن را مشاورین و وکلای متبحر ما در پلتفرم حقوقی ترازو در میان بگذارید.
سوالات متداول
آیا امکان ازدواج با فرزندخوانده وجود دارد؟
ازدواج چه در زمان حضانت و چه بعد از آن بین سرپرست و فرزندخوانده ممنوع است مگر این که دادگاه صالح پس از اخذ نظر مشورتی سازمان بهزیستی، این امر را به مصلحت فرزندخوانده تشخیص دهد.
آیا کودک مسلمان به والدین غیرمسلمان سپرده میشود؟
خیر البته برعکس آن ممکن است البته با رعایت مصلحت و غبطه کودک.
آیا فرزندخوانده از سرپرست ارث خواهد برد؟
فرزندخوانده حتی با وجود توافق با سرپرست امکان ارث بردن ندارد. البته قانون تعهدات مای خاصی را برای این کودکان توسط سرپرست پیش‌بینی کرده که جبران این امر را انجام دهد که در متن مقاله به آن اشاره شد. همچنین سرپرست بر اساس قانون میتواند یک سوم اموال خود را به نفع فرزندخوانده وصیت کند.
آیا ملاک سپردن سرپرستی صرفا مسائل مالی است؟
در سالهای اخیر، توجه بهزیستی به توانمندی و جایگاه اجتماعی، فرهنگی و علمی خانواده ها معطوف شده است و خانواده‌هایی که از جهت مالی توانمندی بالایی نداشته ولی از جهات مذکور توانمندند، شانس گرفتن فرزندخوانده را دارند.
آیا یک سوم اموال باید به نام فرزندخوانده گردد؟
خیر این امر مربوط به قوانین قبل از سال ۱۳۹۲ است. در حال حاضر تعهدات مالی با نظر دادگاه انجام خواهد پذیرفت.
حداکثر سن فرزندخوانده چقدر است؟
بر اساس قانون جدید ۱۶ سال. این عدد در گذشته ۱۲ سال بود.
آیا درخواست سرپرستی خارج از نوبت در بهزیستی وجود دارد؟
به طور کلی چنین چیزی وجود ندارد اما در مورد کودکان دارای بیماری خاص و معلول به دلیل اینکه تقاضا برای ایشان کم است، تقاضای سرپرستی چنین کودکانی خارج از نوبت بررسی خواهد شد.