در حالت عادی افراد بر اساس قرابت و خویشاوندی نسبی و سببی از یکدیگر ارث می‌برند. قاعده کلی این است که اگر فردی در هنگام فوت خویشاوندش زنده باشد، بر اساس قانون از متوفی ارث خواهد برد. البته جنسیت فرد در سهم‌الارث او موثر خواهد بود. برای مثال در بین فرزندان، تقسیم ارث بین دختر و پسر متفاوت است. هنچنین در برخی حالات سهم‌الارث پدر و مادر با هم متفاوت خواهد بود.
سوالی که ممکن است در ذهن ما به وجود بیاید این است که اگر فردی تغییر جنسیت دهد، آیا سهم‌الارثش تغییر خواهد کرد؟
امکان تغییر جنسیت در ایران
بر اساس قوانین ایران و تحت شرایطی خاص، امکان تغییر جنسیت برای برخی افراد وجود دارد. این افراد باید با طی مراحل قانونی و گذشت زمانی خاص، اقدام به این کار کنند. معمولا این افراد ابتدا توسط پزشکی قانونی معاینه شده و مدتی را تحت نظر روانشناسان خواهند بود. پس از آن که شرایط تغییر جنسیت در فرد احراز شد، مجوز عمل جراحی صادر خواهد شد.
جنسیت در قوانین ارث
بر اساس قوانین ما در زمینه ارث، جنسیت عنصری مهم در تعیین میزان سهم‌الارث افراد خواهد بود. به عنوان مثال ارث دختر و پسر، ارث برادر و خواهر و ارث پدر و مادر با هم تفاوت‌هایی دارد. برای مثال اگر وارثین متوفی یک پسر و دو دختر باشند، پسر نصف اموال و هر یک از دختران یک چهارم آن را به ارث می‌برند. به عنوان مثال دیگر، اگر وارثان متوفی پدر و مادر او باشند، پدر دو سوم و مادر یک سوم اموال را به ارث خواهد برد. بنابراین جنسیت در قوانین ارث اهمیت بالایی دارد.
حال سوال اصلی این است که اگر فرزندی تغییر جنسیت داد، در هنگام تقسیم ارث بر اساس کدام جنسیت با او برخورد می‌شود؟ جنسیت قبلی یا جنسیت جدید؟ همین امر در مورد خواهر یا برادر نیز قابل تصور است. در مورد پدر و مادر نیز می‌توان این امر را بیان کرد. پس به صورت جداگانه هر کدام را بررسی خواهیم کرد.
تغییر جنسیت والدین
اگر والدین تغییر جنسیت دهند و پس از آن فرزندشان فوت کند و یا پس از فوت فرزندشان تغییر جنسیت دهند، این سوال پیش می‌آید که ارث ایشان بر اساس پدر بودن باید محاسبه شود یا مادر بودن؟ برای مثال مادری پس از فوت فرزندش جنسیتش را تغییر داده است. در حال حاضر نه می‌توان او را پدر فرد فوت‌شده دانست و نه او را مادر وی خطاب کرد. به همین دلیل در این زمینه اختلاف نظر به وجود آمده است.
در این زمینه قانون مدنی ما قانون صریحی ندارد. بنابراین با رجوع به فتاوای معتبر فقهی باید حکم این مساله را جویا شد. امام خمینى در تحریرالوسیله در این باره مى‌فرمایند:
«لکن اشکال باقى مى‌ماند در ارث پدر، مادر، جدّ و جَدّه؛ که اگر پدر تغییر جنسیّت دهد نه پدر فعلى محسوب مى‌شود و نه مادر فعلى و همچنین است اگر مادر تغییر جنس داده باشد، مرد فعلى نه مادر است و نه پدر. در این صورت آیا از نظر تولید مثل حالِ انعقاد نطفه ارث مى‌برند یا به خاطر خویشاوندى و اولویت، یا این که ارث نمى‌برند (سه احتمال)؟ در این مسأله تردید وجود دارد و بهتر این است که بگوییم ارث مى‌برند و ارث آنها به لحاظ انعقاد نطفه است. بنابراین، براى پدر در حال انعقاد نطفه دو سوم و براى مادر یک سوم مى‌باشد و احتیاط مستحب این است که با هم مصالحه نمایند.»
بنابراین اگر پدر یا مادر تغییر جنسیت داده‌اند، بهتر است با هم مصالحه کرده و در غیر این صورت، زمان انعقاد نطفه ملاک سهم‌الارث قرار بگیرد. یعنی فردی که در زمان انعقاد نطفه مادر بوده، سهم مادر و فردی که در زمان انعقاد نطفه پدر بوده، سهم پدر را ببرد.
تغییر جنسیت فرزند
حال اگر فرزند اقدام به تغییر جنسیت کند، حکم مساله چیست؟ به طور کلی باید گفت که بر اساس قانون و فتاوای فقهی، ملاک ارث‌بری، جنسیت فرزند در هنگام فوت متوفی است. برای مثال اگر پسری قبل از فوت مادرش، به دختر تغییر جنسیت دهد و سپس مادر او فوت شود، سهم او در ارث به میزان دختر خواهد بود. همچنین اگر پسری بعد از فوت مادرش اقدام به تغییر جنسیت کند و دختر شود، چون در زمان فوت مادر پسرش محسوب می‌شده، سهم پسر را از مادر به ارث خواهد برد، هر چند که در حال حاضر جنسیتش دختر باشد.
تغییر جنسیت خواهر و برادر
در مورد خواهر و برادر نیز دقیقا مانند تغییر جنسیت فرزند عمل خواهد شد. یعنی باید دید که در زمان فوت متوفی، جنسیت فرد چه بوده است. اگر در آن زمان مذکر بوده و برادر متوفی محسوب می‌شده، سهم برادر را خواهد برد. همچنین اگر در زمان فوت متوفی، جنسیت وارث مونث بوده و خواهر متوفی محسوب می‌شده، سهم خواهر را خواهد برد، هرچند بعدا تغییر جنسیت داده باشد.
سخن پایانی
تغییر جنسیت در تعیین سهم‌الارث افراد موثر است و در برخی حالات ممکن است موجب تغییر آن شود. این امر از آن جهت است که در قوانین ارث ما، جنسیت دارای اهمیت است. در مقاله حاضر برخی قوانین این مبحث، مورد بررسی قرار گرفت. درصورتی‌که شما نیز در این زمینه سوالی دارید، بهتر است آن را با وکلای مجرب ما در پلتفرم حقوقی ترازو در میان بگذارید.