حق دسترسی به اینترنت در ایران

شاید زمانی دسترسی به اینترنت، کالایی لوکس و غیرضروری تلقی می‌شد، اما با پیشرفت جوامع و تغییر زیرساخت‌ها و نیازها، امروزه دیگر اینترنت و دسترسی به فضای تبادل اطلاعات، امری ضروری است. استفاده از این فضا به دلیل کاهش هزینه‌ها، دولت‌ها را نیز به گسترش آن ترغیب کرده است. اما سوالی که در این میان باید پرسید این است که آیا همانگونه که حق حیات و آزادی بیان از حقوق افراد دانسته شده است، دسترسی به اینترنت نیز به عنوان یکی از حقوق انسانی شمرده می‌شود؟‌ در این مقاله قصد داریم این موضوع را به تفصیل بررسی کنیم.

آیا دسترسی به اینترنت یک حق است؟

وقتی می‌گوییم چیزی حق انسان‌هاست، به این معناست که این حق باید توسط دولت‌های حاکم تامین و تضمین شود. مثلا حق بر حیات، حق بر آزادی بیان و … . این‌ها حقوقی هستند که وقتی به رسمیت شناخته شدند، باید توسط دولت‌های حاکم تامین و تضمین گردند.

با توجه به این که اینترنت پدیده‌ای نوظهور است، دیدگاه‌های مختلفی درباره آن وجود دارد. برخی معتقدند که دسترسی به اینترنت گرچه به تبعیت از منافع اقتصادی ممکن است توجیه‌پذیر باشد، اما نمی‌توان آن را به عنوان یک حق دانست. پس در مواقع لزوم یا بر اساس همان منافع اقتصادی، ممکن است این دسترسی محدود یا سلب گردد.

در مقابل عده‌ای معتقدند آزادی حق همه انسان‌هاست، و اینترنت نیز یکی از مظاهر این آزادی است. همچنین دسترسی به اینترنت می‌تواند سبب تعیین سرنوشت، تامین نیازها و رشد و شکوفایی استعدادهای انسانی شود. بنابراین باید اینترنت را نیز نوعی حق دانست که برای دولت‌ها ایجاد تکلیف می‌کند؛ تکلیف به ایجاد بستر و تضمین آن.

فواید دسترسی به اینترنت

دسترسی به اینترنت فواید بی‌شماری دارد که نمی‌توان منکر آن بود. برای مثال، ایجاد بستر مناسب برای فضای کسب و کار همراه با کاهش هزینه‌ها یکی از این فواید است. امروزه شما به راحتی و صرفا با دسترسی به اینترنت می‌توانید هم برای تولید کالا آموزش دیده و هم کالای تولیدی خود را از طریق اینترنت به فروش برسانید. مبادلات تجاری در این فضا به آسانی و سهولت بیشتر انجام خواهند گرفت.

یکی دیگر از فواید مهم اینترنت، دسترسی افراد با هر سطح از درآمد و توسعه به اطلاعات است. برای نمونه، دسترسی به مسائل علمی در این بستر به‌راحتی برای همه اقشار ممکن بوده و می‌تواند راهگشایی برای ایجاد توسعه باشد. یعنی افراد در این فضا به راحتی استعدادهای خود را شکوفا خواهند کرد. ضمن این که دسترسی به اطلاعات به دلیل ماهیت روشنگرانه خود، می‌تواند کارکردی ضدفساد در جوامع بشری ایفا کند.

در نهایت باید گفت که در حال حاضر و با روند صنعتی شدن جوامع و زندگی بشری، زندگی با سطح کیفی مطلوب عملا با دسترسی به اینترنت مقدور خواهد بود. عدم دسترسی به اینترنت قطعا مشقاتی را برای افراد به همراه خواهد داشت که در گذشت زمان به ایجاد یک شکاف اجتماعی و اقتصادی منجر خواهد شد.

فرض کنید فردی امور بانکی خود را صرفا از دفتر کاری خود و با دسترسی به اینترنت انجام می‌دهد و شخص دیگری برای انجام آنها مجبور است به شعبات فیزیکی بانکی مراجعه کند. در طولانی مدت، فرد دوم زمان زیادی از عمر خود را در این راه صرف کرده و هزینه‌های بیشتری نیز متحمل شده است.

حق دسترسی به اینترنت در قوانین ایران

در ایران این حق بیشتر از جنبه ارائه خدمات مفید به مردم مورد توجه قرار گرفته است. البته در یکی از اسناد حقوقی از اینترنت به عنوان حق یاد شده است. در ماده ۳۳ منشور حقوق شهروندی که در سال ۱۳۹۵ توسط دولت ابلاغ شد، چنین آمده است:‌ «حق شهروندان است که آزادانه و بدون تبعیض از امکان دسترسی و برقراری ارتباط و کسب اطلاعات و دانش در فضای مجازی بهره‌مند شوند. این حق از جمله شامل احترام به تنوع فرهنگی، زبانی، سنت‌ها و باورهای مذهبی و مراعات موازین اخلاقی در فضای مجازی است. ایجاد هرگونه محدودیت (مانند فیلترینگ، پارازیت، کاهش سرعت یا قطعی شبکه) بدون مستند قانونی صریح، ممنوع است.»

در این ماده که البته الزام‌آوری چندانی برای دولت‌ها ندارد، دسترسی به اینترنت یکی از حقوق شهروندان شمرده شده است که بدون حکم قانون نمی‌توان آن را محدود کرد.

همچنین در مصوبه مقررات و ضوابط شبکه‌های اطلاع‌رسانی رایانه‌ای که توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب شده، به حق دسترسی آزاد مردم به اطلاعات و دانش از طریق اینترنت اشاره شده است.

آیا دسترسی به اینترنت از جمله حقوق بشر حساب می‌شود؟‌

حقوقی از زمره حقوق بشر به حساب می‌آیند که بنیادین، اساسی و مرتبط با انسانیت انسان باشند؛ مانند حق حیات. امروزه تلقی عمومی در جامعه جهانی این است که دسترسی به اینترنت نیز یکی از حقوق بنیادین بشر است. شناخته شدن این حق، به عنوان یکی از مصادیق حقوق بشر از این جهت مهم است که مورد حمایت مجامع بین‌المللی و جهانی قرار خواهد گرفت. یعنی دولت‌ها توسط این مجامع به تعهداتی پایبند می‌شوند که موجب تضمین این حق می‌شود.

حق دسترسی به اینترنت در اسناد بین‌المللی

در بند ۲ ماده ۱۹ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی چنین آمده است:‌ «هر کس حق آزادی بیان دارد. این حق شامل آزادی تفحص و تحصیل و اشاعه اطلاعات و افکار از هر قبیل بدون توجه به سرحدات، خواه شفاهاً یا به صورت نوشته یا چاپ یا به صورت هنری یا به هر وسیله دیگر به انتخاب خود می‌باشد.»

همچنین در ماده ۱۵ میثاق بین‌المللی اقتصادی فرهنگی اجتماعی چنین آمده است: «کشورهای طرف‌ این‌ میثاق‌ حق‌ هر کس‌ را در امور ذیل‌ به‌ رسمیت‌ می‌شناسند: الف‌ـ شرکت‌ در زندگی فرهنگی؛ ب‌ـ بهره‌مند شدن‌ از پیشرفت‌های علمی و مجاری آن‌ و … .» این دو سند از مهمترین اسنادی است که حق دسترسی به اینترنت با تمسک به آنان به رسمیت شناخته شده است.

همچنین کمیسیون حقوق بشر اروپایی و گزارشگران کمیته حقوق بشر و سایر نهادهای حقوق بشری، حق دسترسی به اینترنت را به رسمیت شناخته و آن را مستحق حمایت نظام بین‌الملل دانسته‌اند. زیرا دسترسی به اینترنت عنصری از عناصر آزادی بیان بوده و همچنین وجود آن را تضمینی برای اجرای سایر حقوق بشر دانسته‌اند.

سخن پایانی

امروزه عملا، زندگی همراه با کرامت انسانی بدون استفاده از اینترنت مقدور نیست. به همین جهت بسیاری از کشورها اقدام به شناسایی دسترسی به اینترنت به عنوان یک حق کرده‌اند. این حق در سطح بین‌المللی نیز حمایت‌های بسیاری را به خود دیده است. نکته مهم این است که انسان‌ها بدون تبعیض و بدون محدودیت به این حق دسترسی داشته باشند. البته بدیهی است که این امر به معنای استفاده از این فضا برای گسترش نفرت و ارتکاب جرایم نیست. در کشور ما نیز گرچه این حق شناسایی شده، اما در محتوا و کیفیت آن جای بحث و نظر وجود دارد.