محاربه چیست و محارب کیست؟

شاید شما هم این روزها کلمه محارب را زیاد شنیده باشید. بنابراین بهتر است بدانیم محاربه چیست و محارب کیست؟ بسیاری از فعالیت‌های زندگی بشری، تنها در پرتو امنیت معنا پیدا می‌کند. حتی جنبه‌های مختلف امنیت نیز مانند امنیت اقتصادی، شغلی، فرهنگی، روانی و … تحت شعاع امنیت عمومی در جامعه معنا پیدا می‌کنند. به همین دلیل یکی از وظایف حاکمیت در تمام جوامع تامین امنیت است. بدین منظور قانون‌گذار در حیطه امنیت اقدام به جرم‌انگاری برخی رفتارها نموده است. قانون جزایی ما نیز اقدام به جرم‌انگاری جرم محاربه نموده‌ است. پس با ما در این مقاله همراه باشید تا درباره آن بیشتر سخن بگوییم.

محاربه در قانون ایران چیست؟

محاربه از واژه حرب گرفته شده که متضاد کلمه سلم به معنای صلح است. جرم محاربه یکی از جرایم علیه امنیت ملی است که برای پی بردن به ماهیت آن، باید به قانون مجازات اسلامی مراجعه کرد. اما ابتدا باید بدانید که محاربه یک جرم حدی است. به این معنا که موجب، نوع، میزان و کیفیت اجرای آن در شرع مقدس، تعیین شده است. در مراجعه به ماده ۲۷۹ قانون مجازات اسلامی محاربه چنین تعریف شده است: «محاربه عبارت از کشیدن سلاح به قصد جان، مال یا ناموس مردم یا ارعاب آنها است، به نحوی که موجب ناامنی در محیط گردد. هرگاه کسی با انگیزه شخصی به سوی یک یا چند شخص خاص سلاح بکشد و عمل او جنبه عمومی نداشته باشد و نیز کسی که به روی مردم سلاح بکشد، ولی در اثر ناتوانی موجب سلب امنیت نشود، محارب محسوب نمی‌شود.»

پس جرم محاربه عبارت است از این که یک یا چند نفر با کشیدن سلاح، به قصد جان، مال یا ناموس مردم یا ارعاب آنها موجب ناامنی شوند بدون این که قصد و انگیزه شخصی داشته باشند.

محارب کیست؟

ماده ۲۷۹ قانون مجازات اسلامی، جرم محاربه را تعریف کرد. بر این اساس محارب کسی است که مرتکب جرم محاربه شود. به عبارت دیگر کسی که به قصد جان، مال و ناموس دیگران و ایجاد ارعاب اقدام به کشیدن سلاح کند و موجب ناامنی شود، محارب است. همچنین بر اساس ماده ۲۸۱ قانون مجازات اسلامی، راهزنان، سارقان و قاچاقچیانی که دست به سلاح ببرند و موجب سلب امنیت مردم و راه‌ها شوند، محاربند.

شرایط تحقق جرم محاربه

برای تحقق جرم محاربه شرایطی لازم است که در ادامه آنها را بیان می‌کنیم:

1. برای تحقق محاربه، اولین و مهمترین شرط کشیدن سلاح است. یعنی باید حتما سلاح کشیده شود و ایجاد ناامنی در محیط از این طریق رخ دهد. پس اگر فرد با فعل دیگری مانند آتش زدن سطل زباله ایجاد ناامنی کند، دیگر محارب نخواهد بود، هرچند که عملش مصداق جرم دیگری باشد.
2. فرقی نمی‌کند که سلاح مورد استفاده گرم باشد یا سرد. اما عرف باید آن ابزار را مصداق سلاح بداند.
3. در محاربه عمومی بودن عمل فرد بسیار مهم است. بنابراین اگر عمل فرد جنبه شخصی داشته باشد، محاربه نخواهد بود. فرض کنید فردی برای وصول طلب خود اقدام به کشیدن سلاح در یک قهوه‌خانه کند. به دلیل این که هدف این شخص کاملا شخصی است، حتی اگر موجب رعب و وحشت عموم هم شود، مصداق محاربه نیست. دقت کنید که وقتی می‌گوییم این عمل مصداق محاربه نیست، ممکن است عمل فرد مصداق جرم دیگری بوده و فرد بدان محکوم شود.
4. ترسیدن اشخاص متعدد در تحقق محاربه شرط نیست. همین که حتی یک نفر هم بترسد برای تحقق آن کافی است. البته این به شرطی است که فرد انگیزه شخصی نداشته باشد.
5. برای تحقق محاربه، سوءنیت خاص لازم است. یعنی قصد تعرض به جان، مال یا ناموس مردم برای تحقق این جرم ضرورت دارد. البته این قصد غیرمستقیم هم باشد کافی است. یعنی همین که فرد می‌داند با کشیدن سلاح موجب ارعاب و سلب امنیت خواهد شد، کافی است.
6. تفاوتی نمی‌کند که مرتکب مرد باشد یا زن، در شهر باشد یا خارج از شهر، روز باشد یا شب.
7. جرم محاربه جرمی مقید به نتیجه است. یعنی علاوه بر قصد فرد برای ایجاد ارعاب، حتما باید موجب ارعاب و سلب امنیت شود. بنابراین اگر عمل فرد به دلایلی موجب ایجاد ناامنی نشود، مانند این که فردی ضعیف‌الجثه چاقو بکشد، دیگر مصداق محاربه نخواهد بود.
8. کشیدن سلاح لزوما به معنای استفاده از سلاح نیست. پس اگر فرد صرفا سلاحش را نشان دهد، حتی اگر به کسی حمله نکرده و یا با آن شلیک نکند، درصورتی‌که موجب سلب امنیت شود، محارب خواهد بود.

بررسی سلاح در جرم محاربه

گفته شد عنصر اصلی جرم محاربه‌، کشیدن سلاح است. بنابراین طبیعی است که مهمترین سوال در این میان، مفهوم سلاح باشد. در مورد مفهوم سلاح اختلافات زیادی وجود دارد و برخی از قوانین نیز به ارائه تعریف و مصداق سلاح پرداخته‌اند. اما به نظر می‌رسد آنچه مهم است، برداشت عرف از سلاح است. عرف وقتی از سلاح سخن می‌گوید، هم سلاح سرد و هم سلاح گرم را در نظر دارد.

بنابراین مواردی مانند تفنگ، هفت‌تیر، تپانچه، مسلسل، تانک و … مصادیق سلاح گرم و مواردی مانند چاقو، قمه، سرنیزه، نیزه، شمشیر و … مصداق سلاح سرد خواهند بود. با این توصیف مواردی مانند چوب، چماق، عصا، بیل و … سلاح محسوب نخواهند شد.

البته در این مورد قاضی می‌تواند به قوانینی مانند ماده ۱۱ قانون مجازات قاچاق اسلحه و مهمات و دارندگان سلاح و مهمات غیرمجاز و همچنین بند ۳ ماده ۶۵۱ قانون تعزیرات استناد نماید.

انواع مجازات محاربه

ماده ۲۸۲ قانون مجازات اسلامی بیان می‌دارد: «حد محاربه یکی از چهار مجازات زیر است:

الف- اعدام
ب- صلب
پ- قطع دست راست و پای چپ
ت- نفی بلد.»

معنای اعدام مشخص است. در مورد قطع دست و پا، عده‌ای معتقدند این امر که برگرفته از آیات قرآن کریم است، در واقع مقابله به مثل توسط پیامبر(ص) با مشرکانی بوده که در مقابل محبت‌های پیامبر اسلام، ناسپاسی کرده و دست و پای چند چوپان مسلمان را قطع کردند. همچنین مفهوم صلب بدین معناست که سه روز بر روی دار بسته شود به طوری که نحوه بستن او موجب مرگش نشود. اگر پس از ۳ روز زنده ماند، فرد پایین آورده شده و کسی حق کشتن او را نخواهد داشت. معنای نفی بلد هم در واقع همان تبعید است.

مدت نفی بلد در هر حال کمتر از یک سال نیست، اگرچه محارب بعد از دستگیری توبه نماید و درصورتی‌که توبه نکند، همچنان در تبعید باقی می‌ماند. در نفی بلد، محارب باید تحت مراقبت قرار گیرد و با دیگران معاشرت، مراوده و رفت و آمد نداشته باشد.

اگرچه قانون‌گذار اختیار انتخاب مجازات را به قاضی واگذار کرده، اما امروزه عرف و رویه معمولا اقدام به تبعید و یا اعدام محکوم می‌کند. همچنین قاضی در انتخاب هر کدام از این مجازات‌ها مخیر است و هیچ اولویتی بین آنها وجود ندارد. البته شایسته است که قاضی برای انتخاب نوع مجازات، نحوه ارتکاب و میزان اثرات جرم ارتکاب‌یافته را مورد توجه قرار دهد.

راه‌های اثبات جرم محاربه

بر اساس مواد ۱۷۲ و ۱۹۹ قانون مجازات اسلامی، کلیه جرایم از جمله محاربه با یک بار اقرار و یا شهادت دو مرد عادل ممکن است. البته برخی از جرایم تعداد شهود بیشتری لازم دارد که از بحث ما خارج است. بنابراین محاربه نیز با یک بار اقرار و یا شهادت دو مرد عادل اثبات خواهد شد.

بر اساس ماده ۱۸۱ قانون مجازات اسلامی: «عادل کسی است که در نظر قاضی یا شخصی که بر عدالت وی گواهی می‌دهد، اهل معصیت نباشد. شهادت شخصی که اشتهار به فسق داشته باشد، مرتکب گناه کبیره شود یا بر گناه صغیره اصرار داشته باشد تا احراز تغییر در اعمال او و اطمینان از صلاحیت و عدالت وی، پذیرفته نمی‌شود.» البته شهادت دارای شرایط خاصی است که باید در جای خود مورد بحث قرار بگیرد.

همچنین با استناد به ماده ۲۱۱ قانون مجازات اسلامی علم یقین‌آور قاضی نیز می‌تواند سبب اثبات حکم محاربه و اجرای مجازات محارب گردد.

تفاوت محاربه با افساد فی الارض و بغی

معنای محاربه تا اینجا مشخص شد. اما در قانون مواردی وجود دارد که شاید با محاربه اشتباه یا یکسان گرفته شود. بغی به معنای قیام مسلحانه گروهی در برابر حاکمیت است. افساد فی الارض نیز به معنی این است که هرکس به طور گسترده، مرتکب جنایت علیه تمامیت جسمانی افراد، جرائم علیه امنیت داخلی یا خارجی کشور، نشر اکاذیب، اخلال در نظام اقتصادی کشور، احراق و تخریب اموال، پخش مواد سمی و میکروبی و خطرناک یا دایر کردن مراکز فساد و فحشا یا معاونت در آنها گردد، به گونه‌ای که موجب اخلال شدید در نظم عمومی کشور، ناامنی یا ورود خسارت عمده به تمامیت جسمانی افراد یا اموال عمومی و خصوصی، یا سبب اشاعه فساد یا فحشا در حد وسیع گردد، مفسد فی الارض محسوب خواهد شد.

اما فرق این سه در چیست؟ در محاربه و بغی لزوما باید عنصر سلاح وجود داشته باشد. پس اگر کسی اقدام به فساد گسترده بدون سلاح کرد، عمل او می‌تواند مصداق افساد فی‌الارض باشد. در بغی اقدام فرد به صورت گروهی و مسلحانه است که هدفش مبارزه با حاکمیت است، درحالی‌که محارب ممکن است به صورت فردی اقدام به ایجاد ارعاب کند.

شرایط سقوط حد محاربه با توبه

توبه کردن مجرم یکی از عوامل سقوط مجازات در قانون مجازات اسلامی است که برگرفته از آیات قرآن کریم است. در ماده ۱۱۴ قانون مجازات اسلامی تبصره ۱ چنین مقرر داشته است: «توبه محارب قبل از دستگیری یا تسلط بر او، موجب سقوط حد است.» بنابراین توبه متهم بعد از دستگیری و حتی پس از مسلط شدن بر مجرم اثری نخواهد داشت. مسلط شدن بر متهم مانند جایی است که فرد در خانه یا محل اختفای خود توسط پلیس محاصره شده باشد. البته تحقق توبه باید نمود بیرونی نیز داشته باشد.

سخن پایانی

محاربه یکی از جرایم حدی است که علیه امنیت ملی ارتکاب می‌یابد. به همین دلیل قانون‌گذار مجازات‌های سنگینی برای‌ آن در نظر گرفته است. اما در این میان باید دانست که ظرایف و پیچیدگی‌هایی در این جرم وجود دارد که برای دفاع در برابر آن، باید به وکلای مجرب در این زمینه مراجعه کرد. اگر شما نیز در این زمینه سوالی دارید بهتر است آن را با وکلا و مشاورین خبره ما در پلتفرم حقوقی ترازو در میان بگذارید.

سوالات متداول