گاهی ممکن است برای شما سوال پیش بیاید که نحوه‌ی تنظیم یا نوشتن وصیت نامه چه اهمیتی دارد و چرا باید با این موضوع آشنایی داشته باشیم. رعایت شفافیت در نوشتن وصیت نامه به حدی اهمیت دارد که تاکید زیادی بر این موضوع در دین مبین اسلام و قوانین حقوقی شده است. در این مطلب به بررسی انواع وصیت نامه و تنظیم آن بصورت محضری و دفاتر اسناد رسمی، هزینه وصیت نامه محضری و قواعد نوشتن وصیت نامه می پردازیم.
الزام به نوشتن وصیت نامه از آن جهت است که هیچ ابهامی در اموال متوفی برای ورثه باقی نماند و موصی اطمینان پیدا کند که بعد از مرگ او دِینش ادا خواهد شد. ممکن است موصی رازهایی داشته باشد که نتواند در زمان حیات آن را بازگو کند. بیان این مسائل موجب می‌شود تا بار مسئولیت متوفی کم شود.
وصیت نامه چیست؟
در لغت، وصیت به معنای اندرز و نصیحت است و در علم حقوق، وصیت به عملی گفته می‌شود که شخص به موجب آن، عین مال و یا منافع آن را بعد از وفات خود به دیگران واگذار و یا توصیه کند، به طوری که تصرف آن افراد در اموال متوفی بعد از مرگش، مجاز باشد. وصیتنامه سندی است قانونی که به موجب آن موصی (وصیت‌کننده) افرادی را مسئول اموال یا دارایی‌های خویش پس از مرگ می‌کند و تقسیم ارث یا ترکه با استناد به وصیت نامه شخص صورت می‌گیرد.
وصی کیست؟
وصی در لفظ به معنای کسی است که وصیت‌کننده او را مامور اجرای وصیت خود کند. در اصطلاح حقوقی، وصی به کسی اطلاق می‌شود که بنابر وصیت موصی (وصیت‌کننده)، می‌تواند در اموال او دخل و تصرف کند. باید دقت داشته باشید که وصی باید دارای شرایطی باشد و هر شخصی را نمی‌توان به عنوان وصی انتخاب کرد.
شرایط وصی
از آنجا که وصی به نمایندگی از موصی در اموال او تصرف می‌کند و اعمال حقوقی را انجام می‌دهد، بنابراین باید عاقل، دارای اختیار، رشید و بالغ باشد. بنابراین فرد دیوانه، صغیر و سفیه را نمی‌توان وصی قرار داد.
وصایت چیست؟
معنی لغوی وصایت در فرهنگ لغت، تحت عنوان پند و اندرز آمده و نوعی از وصیت عهدی است. در ماده ۱۱۸۸ قانون مدنی، وصایت این گونه تعریف شده که هریک از پدر و جد پدری بعد از وفات دیگری می تواند برای اولاد خود که تحت ولایت او هستند، وصی معین کند تا بعد از فوت خود در نگاهداری و تربیت آنها مواظبت کرده و اموال آنها را اداره نمایند.
نحوه نوشتن وصیت نامه
وصیتنامه نویسی یکی از رسوم و فرهنگ‌های دیرینه مسلمانان است که در اسلام به آن تاکید زیادی شده. حتی در قرآن کریم سفارش شده که «چون مرگ یکی از شما فرا رسد، اگر دارای متاع دنیاست، برای پدر و مادر و خویشان به چیزی شایسته عقل و قدر متعارف وصیت کند. این کار سزاوار مقام پرهیزگاران است.»
اعتبار وصیت
اعتبار وصیت نامه به نحوه تنظیم آن مربوط است. به طور کلی چند نوع وصیت در دادگاه قابل قبول است: وصیت نامه دستی یا خودنوشت، وصیت نامه محضری و وصیت نامه سری.
هر سندی که خارج از این سه شکل باشد، به عنوان وصیت نامه پذیرفته نمی‌شود. بهتر است وصیت نامه کتبی باشد تا بتوان به آن استناد کرد. وصیت نامه شفاهی، نسبت به نوع کتبی آن از اعتبار کمتری برخوردار است. از انواع وصیت نامه‌های کتبی نیز اعتبار وصیت نامه محضری نسبت به انواع دیگر، دارای اعتبار بیشتری است.
چند نوع وصیت نامه داریم؟
وصیت نامه را از چند جهت می‌توان مورد بررسی قرار داد و تقسیم‌بندی کرد. یکی از رایج‌ترین تقسیم‌بندی‌ها، تقسیم آن به وصیتنامه کتبی (و اقسام آن مانند خودنوشت، سری و محضری) و شفاهی است. اما اصلی‌ترین تقسیم‌بندی مربوط به ماهیت آن است.
بر اساس ماهیت حقوقی، انواع وصیتنامه به دو دسته تملیکی و عهدی تقسیم‌بندی می‌شوند. طبق ماده ۸۲۶ قانون مدنی، منظور از وصیتنامه تملیکی این است که کسی عین یا منفعتی از مال خود را برای زمان بعد از فوتش، به دیگری به طور مجانی تملیک کند.
وصیت عهدی عبارت است از مامور کردن یک یا چند نفر برای انجام امر یا اموری. بنابر این تعریف، مشخص می‌شود که وصیت صرفا شامل انتقال مال به شخص دیگر پس از فوت نیست، بلکه ممکن است موصی یک تعهد برای وصی خود به جای گذاشته باشد و در اینجاست که مفهوم وصایت اهمیت پیدا می‌کند.
انواع وصیت نامه
همانطور که پیش‌تر اشاره کردیم، وصیتنامه ممکن است به جز تقسیم‌بندی، از لحاظ ماهیت، از جهات دیگری همچون نوع مکتوب شدن و نحوه تنظیم نیز تقسیم‌بندی شود. نحوه تنظیم و شرایط هر یک از این وصیت‌‌نامه‌ها با دیگری متفاوت است که در ادامه به آنها اشاره می‌کنیم:
- وصیت نامه عادی
وصیتنامه عادی یا شفاهی به وصیتی می‌گویند که در شرایط اضطراری مثل جنگ، سیل، زلزله و … تنظیم شود. در این نوع وصیتنامه باید توجه داشت که حضور دو شاهد الزامی است.
- وصیت نامه شرعی
برای تنظیم یا نوشتن وصیت نامه شرعی، باید به یک عالم دینی و آشنا با مسائل وصیت مراجعه کرد. در نوشتن وصیت نامه‌های شرعی، پس از مکتوب کردن مشخصات کامل، باید نام و مشخصات وصی، قیم، ناظر، همسر یا همسران، نحوه کفن و دفن و مراسمات، میزان بدهی‌ها، دیون، اموال و دارایی‌ها، واجبات مالی و غیرمالی بیان شود و در آخر، وصیت نامه به مهر و امضای موصی برسد.
- وصیت نامه قانونی
نحوه‌ی تنظیم وصیت قانونی، مشابه با وصیت شرعی است.
- وصیت نامه محضری
وصیت نامه محضری و رسمی، هر دو به یک معنا هستند که شرایط تنظیم آن در ادامه بیان می‌شود.
نحوه تنظیم وصیت نامه در دفاتر اسناد رسمی
وصیتنامه رسمی یا محضری در دفتر اسناد رسمی نوشته می‌شود و از لحاظ قانونی به راحتی قابل اثبات است. به این صورت که مفاد آن در سند مالکیت قید شده و خلاصه‌ای از آن به دفتر املاک فرستاده می‌شود. این خلاصه، تنها زمانی در دفتر املاک ثبت می‌شود که موصی فوت کرده باشد و این موضوع احراز شده باشد که اختلافی در کار نیست.
طبق ماده ۲۷۷ قانون امور حسبی، نحوه تنظیم وصیتنامه رسمی یا محضری و اعتبار آن، مانند اسناد تنظیم‌شده در دفتر اسناد رسمی است و مانند سایر اسناد رسمی تنظیم می‌شود. در تنظیم این وصیتنامه، متقاضی علاوه بر ارائه مدارک هویتی، باید مدارک مربوط به مالکیت مالی که قصد تملیک آن را دارد نیز ارائه دهد.
مراحل نوشتن وصیت نامه قانونی چیست؟
برای نوشتن وصیت نامه قانونی، مراحلی را باید در نظر گرفت. اول این که متقاضی باید مدارک هویتی و مالکیت مالی خود را ارائه کند. در صورتی که وصیت غیرمنقول، مالی باشد، اخذ استعلام از اداره ثبت محل وقوع مال ضرورت دارد.
به تعداد متعاملین و یک نسخه اضافی برای بایگانی، سند تنظیم می‌شود و فرد ذی‌نفع می‌تواند از آن رونوشت تهیه کند.
اگر موصی (وصیت‌کننده) بی‌سواد باشد، باید آنچه که مدنظرش است را به سردفتر اسناد رسمی بگوید و مسئول مربوطه آن را در دفتر بزرگ خود بنویسد. پس از آن، دو شاهد باید آن را امضا کنند. بعد از شماره خوردن، یک سند رسمی به موصی داده می شود و دو نسخه از آن در دفتر اساد رسمی به امانت گذاشته می‌شود.
هزینه وصیت نامه محضری
طبق ماده ۱۲۷۸ قانون مدنی، تمام اسنادی که در اداره ثبت اسناد و املاک و یا دفاتر اسناد رسمی تنظیم شده باشند، اسناد رسمی محسوب می‌شوند و هزینه آنها نیز همانند دیگر اسناد رسمی محاسبه می‌شود.
یکی از مهمترین بخش‌های تنظیم وصیتنامه محضری، بخش مربوط به هزینه‌ها است. طبق تعرفه حق‌التحریر دفاتر اسناد رسمی، هزینه‌ی تنظیم وصیتنامه در سال ۱۴۰۳ مبلغ ۱.۵۰۰.۰۰۰ ریال است.
اثر رد یا قبول وصیت نامه توسط وراث چیست؟
جالب است بدانید که موصی تنها نسبت به یک سوم اموال خود دارای اختیار است و مابقی آن، حق ورثه است. تا زمانی که موصی زنده است، می‌تواند هر میزان از اموالش را به دیگران ببخشد، اما اگر تا زمانی که زنده است تکلیف اموالش را مشخص نکرده باشد، نمی تواند تصمیمی در مورد دو سوم مابقی آن داشته باشد.
در صورتی که موصی بخواهد بیش از یک سوم اموال خود را وصیت کند، نیاز به رضایت وراث دارد. در صورت عدم رضایت وراث، موصی نمی‌تواند آنها را وادار به این کار کند.
درست است که تنظیم وصیت نامه امری اختیاری است و هیچکس را نمی‌توان وادار به این کار کرد؛ اما اگر شخصی اصرار بر نوشتن وصیت نامه داشت، باید قوانین آن را نیز رعایت کند.
شرایط ابطال وصیت نامه
گاهی وصیت نامه‌ای که توسط متوفی نوشته می‌شود و در زمان حیاتش تنظیم شده، دارای اشکالات و ایراداتی است که در نهایت به ضرر وراث می‌شود. در این گونه مواقع، دادخواستی را تحت عنوان ابطال وصیتنامه تنظیم می‌کنند. در واقع وصیتنامه باید صحیح و روشن باشد تا بتوانند به آن استناد کنند.
در چند مورد می‌توان وصیت نامه را ابطال کرد؟
- وصیتنامه کسی که در اثر خودکشی فوت کرده؛
- وصیت نامه کسی که در مورد اموال دولتی یا اموالی که به او مربوط و متعلق نیست، وصیت کرده باشد؛
- وصیتنامه کسی که متوفی در زمان نوشتن آن، فاقد اهلیت بوده است؛
- در صورتی که متوفی در وصیت نامه خود یک یا چند نفر از وراث را از ارث محروم کرده باشد؛
- در صورتی که متوفی دو وصیت نامه متفاوت با هم نوشته باشد؛
- اگر با دلایل روشنی ثابت شود که متوفی از وصیت خود رجوع کرده و برگشت نموده است، این موضوع نیز باعث می‌شود که وصیتنامه باطل محسوب شود.
شاهد در وصیت نامه
هرگاه وصیت نامه به صورت عادی تنظیم شود، هر کدام از ورثه می‌توانند انتساب وصیت نامه به خود را مورد تردید قرار دهند. یعنی ادعا کنند این وصیتنامه و امضای آن، متعلق به موروث ایشان نیست. در این صورت، شخصی که وصیت نامه به نفع او تنظیم شده باید اثبات کند که این وصیت نامه توسط موصی تنظیم و امضا شده است. اگر فردی یک وصیت نامه عادی تنظیم کرده و برای وصیت خودش وکیلی تعیین کرده باشد و شهود آن را امضا کرده باشند، بعد از فوت آن شخص و در زمان انحصار وراثت، (حتی اگر مدت زمانی از آن گذشته باشد)، می‌توان آن وصیت نامه را به دادگاه ارائه کرده و طبق آن، اموال متوفی را تقسیم کرد. اگر وصیت نامه دارای تاریخ و امضای موصی باشد و شهود هم به صحت آن شهادت داده باشند، ولی به خط خود موصی نباشد، با توجه به شواهد موجود، این وصیت نامه از اعتبار برخوردار است.
سخن پایانی
در این نوشته سعی کردیم در مورد اهمیت نوشتن وصیت نامه و نحوه تنظیم وصیت نامه در دفاتر اسناد رسمی، هزینه آن و ارزش وصیت نامه غیرمحضری صحبت کنیم و اطلاعات مفیدی را در اختیار شما عزیزان قرار دهیم. بدون شک مسائل حقوقی مربوط به وصیت بسیار گسترده است و فرعیات و تبصره‌های بسیار زیادی را در بر می‌گیرد. در صورتی که با وجود مطالعه ی این مطلب همچنان پرسش‌ها و علامت‌های سوالی در ذهن شما مانده، می توانید با مشاوران حقوقی ترازو در ارتباط باشید.
سوالات متداول
۱. چگونه و با چه مدارکی وصیت نامه را محضری کنیم؟
کافیست با مدارک هویتی و درصورتیکه مالی را وصیت کردیم با داشتن مدارک مالکیت اموال، به دفترخانه رجوع کنیم.
۲. وصیت نامه محضری چقدر اعتبار دارد؟
وصیت نامه محضری یک سند لازم‌الاجرا است و نیازی به مراحل اثباتی ندارد.
۳. آیا وصیت نامه شفاهی معتبر است؟
وصیت نامه شفاهی نسبت به وصیت نامه کتبی اعتبار کمتری دارد. البته در شرایطی قابل استناد است که می توانید به مطلب انواع وصیت نامه مراجعه کنید.
۴. آیا شخص می تواند تمام اموالش را وصیت کند؟
وصیت متوفی می‌تواند حداکثر تا یک سوم از اموال او باشد.
خیلی خوب وراهگشاست.