خیانت در امانت

از آنجا که از گذشته تا اکنون در جوامع بشری امانت‌داری یکی از رفتارهای پسندیده و قابل ستایش بوده است، شرع اسلام و عرف جامعه همیشه رفتار مخالف آن را سرزنش کرده است؛ قانون ما نیز این عمل را جرم شناخته و از آن با عنوان جرم خیانت در امانت یاد کرده است و حتی برای آن مجازات تعیین کرده است؛ در این مقاله شما را با تمام جوانب قانونی جرم خیانت در امانت و مجازات آن،‌ انواع آن و نحوه اثبات این جرم آشنا خواهیم کرد.

مفهوم خیانت در امانت

واژه خیانت به معنی عهدشکنی، نقض پیمان و بی‌وفایی است و امانت مال یا شیء ارزشمندی است که طی قراردادی امانی یا به حکم قانون در نزد شخصی برای مراقبت قرار می‌گیرد؛ بنابراین خیانت در امانت یعنی اینکه شخصی که مال به امانت نزد او گذاشته شده، در نگهداری از آن کوتاهی کرده یا از آن بدون اجازه صاحب مال استفاده کند یا آن را مصرف کرده یا از بین ببرد.

بر اساس قانون مجازات اسلامی، خیانت در امانت یعنی تصاحب کردن، تلف کردن، استفاده یا مفقود کردن مالی که به امانت نزد فردی به امانت سپرده شده همراه با سوء نیت و قصد ضرر رساندن به صاحب مال.

اصطلاحات خیانت در امانت

همیشه سه اصطلاح اصلی در مورد جرم خیانت در امانت وجود دارد: امین، خائن و مال مورد امانت. امین یا امانت‌دار به شخصی گفته می‌شود که مالی معیّن توسط صاحب آن به او سپرده شده تا آن را در راهی مشخص مصرف کند یا در زمان معیّنی آن را به او بازگرداند.

امّا مال مورد امانت، به همان مالی گفته می‌شود که توسط صاحب آن به فرد امین سپرده شده تا از آن نگهداری کند، مثلا اگر شخصی خودرویی را به فرد دیگری برای مدت مشخص، امانت دهد، خودرو مال مورد امانت است.

خائن همان فرد امینی است که مال مورد امانت نزد او قرار داده شده تا از آن برای مدتی نگهداری کند یا آن را به مصرف مشخصی برساند امّا او آن مال را برای خود یا دیگری که در قرارداد نبوده مصرف کرده یا آن را تلف کرده است.

استعمال در موارد خیانت در امانت

استعمال یعنی استفاده کردن و در جرم خیانت در امانت به این معنا است که فرد امین مال مورد امانت را برای خود مصرف کند یا از آن استفاده شخصی ببرد که این کار جرم محسوب می‌شود؛ مثلا فردی مقداری طلا را به دوستش امانت می‌دهد تا آن را برای مدتی نگهداری کند امّا طرف دوم طلا (مال مورد امانت) را بفروشد و برای خود خرج کند.

تصاحب در موارد خیانت در امانت

به این معنا که شخص امین با مالی که نزد او به امانت سپرده شده بر خلاف وظیفه‌اش به گونه‌ای رفتار کند که مالک آن به حساب بیاید؛ به عبارت دیگری مال را برای خود تصاحب کند یا طوری عمل کند که دیگران گمان کنند مالک اصلی مال مورد امانت است.

اتلاف در خیانت در امانت

اتلاف یعنی نابود کردن و در مورد امانت‌داری یکی از اشکال جرم خیانت در امانت محسوب می‌شود؛ یعنی امین، مال مورد امانت را نابود یا تلف کند، مثلا خانه‌ای به عنوان امانت به امین سپرده شده و او باعث از بین رفتن ساختمان شود.

مالکیت در خیانت در امانت

گفتنی است که برای اینکه قرارداد امانت صحیح باشد، مال مورد امانت باید توسط صاحب آن یا نماینده او به شخص امین سپرده شود، به عبارت دیگر اگر مالی توسط سارق یا شخصی که به صورت غیرقانونی آن را تصرف کرده، به امین سپرده شود، قرارداد امانت بی‌معنا خواهد بود و در صورت بروز هر گونه مشکل در مال مورد امانت، جرم خیانت در امانت اتفاق نیفتاده است.

بنابراین مال باید به صورت قانونی به امین سپرده شود، پس اگر فرد امین مالی دزدیده شده را از فرد سارق به امانت بگیرد و آن را به صاحب اصلی مال بازگرداند یا به دولت تحویل بدهد، خیانت در امانت انجام نداده است.

جرم خیانت در امانت زمانی ثابت خواهد شد که فرد امانت‌دهنده بتواند ثابت کند که صاحب اصلی مال مورد است و آن را به فرد امین برای مدت مشخص یا برای مصرف خاصی سپرده است و اکنون این کار اتفاق نیفتاده و امین در کار خود کوتاهی کرده است.

ارکان خیانت در امانت

می‌دانید که هر عملی باید سه رکن اصلی داشته باشد تا از نظر قانون جرم شناخته شود، جرم خیانت در امانت نیز باید سه رکن مادی، معنوی و قانونی را دارا باشد که در ادامه توضیحات آن را می‌خوانید:

رکن مادی:

به معنای عناصر مادی است که برای محقق شدن جرم خیانت در امانت لازم است، اعمالی که در بخش‌های قبلی توضیح داده شد یعنی: تصاحب، اتلاف، استعمال یا مفقود کردن مال مورد امانت که می‌تواند در نتیجه انجام عمل یا انجام ندادن عملی صورت گرفته باشد.

رکن معنوی:

یعنی باید سوء نیت به صورت عام یا خاص وجود داشته باشد؛ استعمال، مفقود کردن، اتلاف و یا تصاحب مال مورد امانت باید به صورت عمدی و آگاهانه اتفاق بیفتد که به معنای سوء نیت عام است و سوء نیت خاص یعنی انجام این اعمال با اراده و قصد زیان رساندن به دیگران.

رکن قانونی:

یعنی عمل انجام شده باید مصداق موارد بیان شده در ماده ۶۷۴ قانون مجازات اسلامی باشد تا بتوان آن را به عنوان جرم خیانت در امانت تلقی کرد. مستندات این ماده در بخش بعد بیان خواهد شد.

خیانت در امانت چک ضمانت

گفتنی است که اگر چکی نزد شخص امین به امانت گذاشته شده است، امین حق ندارد آن را به دیگری واگذار کند و در صورت انجام این کار مرتکب جرم خیانت در امانت شده است؛ به عنوان مثال اگر کارگری به عنوان ضمانت چکی را نزد کارفرمای خود قرار داده است تا در صورت تخلف یا ایجاد خسارت به کارفرما، بتواند از آن استفاده کند، اگر کارفرما بدون دلیل یعنی بدون اینکه کارگر خلافی کرده باشد یا ضرری وارد کرده باشد، چک را خرج کند یا آن را به شخص دیگری واگذار کند یا بخواهد آن را وصول کند، خیانت در امانت محسوب شده و کارگر می‌تواند از او شکایت کند.

مجازات جرم خیانت در امانت

ماده ۶۷۴ قانون مجازات اسلامی همان‌طور که اشاره شد علاوه بر بیان مصادیق این جرم، برای آن مجازات تعیین کرده است.

بر طبق این ماده، اگر اموال غیرمنقول (اموالی که جابجایی آنها ممکن نباشد) یا منقول (اموال قابل جابجا کردن) یا اسنادی مانند چک، قبض و سفته و امثال آنها به عنوان امانت، اجاره، رهن یا برای هر کار دیگری، چه با دستمزد و چه بدون دستمزد به کسی سپرده شده باشد و قرار بر این بوده که اموال نام‌برده به صاحب آن بازگردانده شوند یا برای کار مشخصی صرف شوند، اگر فرد امانت‌دار آن اموال را به ضرر مالک استفاده کرده باشد یا آن را تصاحب، مفقود یا تلف کرده باشد، به حبس از سه ماه تا یک سال و شش ماه محکوم می‌شود.

تفاوت خیانت در امانت با سرقت و کلاهبرداری

می‌دانید که در جرم کلاهبرداری، فرد به وسیله تقلب و حیله مال شخص دیگری را تصاحب می‌کند ولی در خیانت در امانت، صاحب مال با اراده خود آن را به فرد دیگری می‌سپارد؛ در مورد سرقت نیز این گونه است که سارق مال را به صورت پنهانی و دور از چشم مالک آن برمی‌دارد و مانند مورد خیانت در امانت، سپردن مال از طرف مالک اتفاق نمی‌افتد.

بنابراین در مورد کلاهبرداری و سرقت، سپردن مال با رضایت مالک آن انجام نمی‌شود بلکه کلاهبردار با ترفندهای مختلف و فریب دادن صاحب مال آن را تصاحب می‌کند و سارق نیز مخفیانه مال را می‌دزدد.

مراحل شکایت خیانت در امانت

اولین کاری که شاکی برای شکایت از جرم خیانت در امانت باید انجام بدهد تنظیم شکواییه در دفاتر خدمات قضایی یا دادسرا است؛ البته برای این کار هزینه ثابتی در نظر گرفته شده که باید به مرجع قضایی پرداخت شود و مقدار این هزینه ربطی به ارزش مال مورد امانت ندارد.

در برگه شکواییه باید ابتدا مشخصات کامل شاکی مانند: نام و نام خانوادگی، محل اقامت، شماره ملی و… ثبت شود؛ سپس موضوع شکایت و محل و تاریخ انجام جرم قید می‌شود و در قسمت بعد میزان خسارت وارد شده به شاکی و مورد مطالبه درج می‌شود؛ پس از آن دلایل وقوع جرم و مشخصات مطلعان و شاهدان نوشته خواهد شد و در پایان مشخصات کامل متهم یا مظنون قید می‌شود.

برای این کار معمولا قوه قضاییه برگه‌های یک‌شکل طراحی کرده و به شاکیان داده می‌شود تا برای تنظیم شکواییه آن را پر کنند البته اگر این کار در برگه‌های معمولی نیز انجام شود، دادسرا به آن رسیدگی خواهد کرد.

دادسرا معمولا پرونده را بررسی خواهد کرد و اگر نیاز به تحقیقات و مراحل تکمیل پرونده باشد، آن را به کلانتری ارجاع می‌دهد و پس از انجام تحقیقات دوباره پرونده به دادسرا فرستاده شده و در صورتی که جرم اثبات شود دادسرا کیفرخواست تنظیم می‌کند و آن را همراه با مدارک و شواهد برای بررسی نهایی به دادگاه می‌فرستد.

در صورتی که جرم خیانت در امانت در دادگاه ثابت شود، حکم مجازات بر اساس آنچه قانون تعیین کرده است برای مجرم یا مجرمین صادر خواهد شد؛ گفتنی است که شاکی می‌تواند تمام این مراحل را از طریق وکیل انجام دهد و مرجع رسیدگی به این شکایت در درجه اول دادسرای واقع در محل انجام جرم است.

مدارک لازم برای شکایت موارد خیانت در امانت

برای تنظیم شکایت اولا فرد شاکی باید مدارک و اوراق کامل شناسایی خود را از قبیل کارت ملی و شناسنامه، به همراه داشته باشد؛ دوما مدارک و مستندات مربوط به اموال مورد امانت باید ارائه شود، یعنی مدارکی که ثابت می‌کند آن اموال متعلق به شاکی بوده است یا شاکی نماینده قانونی صاحب اموال است.

سوما اگر دست‌نوشته و قراردادی برای به امانت گذاشتن اسناد یا اموال وجود دارد باید به مرجع قضایی ارائه شود و اگر شاهدان و افراد مطّلعی در این خصوص وجود دارند، باید به دادگاه معرفی شوند.

شرایط تحقق جرم خیانت در امانت

بنا بر توضیحاتی که تا اینجا خواندید، از منظر قانون برای اینکه جرم مذکور تحقق پیدا کند و بتوان آن را ثابت کرد، چند شرط وجود دارد که در ادامه می‌خوانید:

• موضوع جرم باید حتما ارزش مالی داشته باشد و یا وسیله به دست آوردن مال باشد، یعنی اگر مال مورد امانت قابلیت خرید و فروش و ارزش مالی نداشته باشد جرم محقق نمی‌شود.
• مال مورد امانت باید حتما توسط مالک آن یا نماینده قانونی او به امین سپرده شده باشد که پیش از این اشاره کردیم.
• مال مورد امانت باید از روش‌های قانونی و با شرط بازگرداندن به صاحب آن یا با شرط مصرف کردن در راهی مشخص، به فرد امین سپرده شده باشد.
• و در نهایت باید بین عملی که امین انجام داده و ضرری که به مالک یا نماینده قانونی او وارد شده باید رابطه علیّت وجود داشته باشد؛ به این معنا که انجام فعل یا ترک فعل از سوی امین باید موجب شده باشد که به صاحب مال خسارت وارد شود.

کلام آخر

بر اساس قانون مجازات اسلامی، خیانت در امانت یعنی تصاحب کردن، تلف کردن، استفاده یا مفقود کردن مالی که به امانت نزد فردی به امانت سپرده شده همراه با سوء نیت و قصد ضرر رساندن به صاحب مال.

تا اینجا با شرایط قانونی و نحوه شکایت از جرم خیانت در امانت و مجازات آن آشنا شدید، نکته مهم این است که اگر مالی را به کسی امانت می‌دهید یا از کسی به امانت می‌گیرید، توجه داشته باشید که حتما این کار را با نوشتن قرارداد قانونی و در حضور شاهد انجام دهید و در صورت وجود هر گونه سوال یا مشاوره حقوقی به پلتفرم حقوقی ترازو مراجعه بفرمایید.