جرم قتل؛ مجازات قتل عمد چیست؟

 هر کشوری برای ایجاد نظم و رعایت عدالت، قوانین مختلفی را در خصوص جرایم مختلف وضع می‌کند. یکی از بزرگ‌ترین جرایم، جرم قتل است. قتل، عملی بسیار خشن و جنایی است که حتی می‌توان آن را بزرگ‌ترین جرم علیه هر فرد دانست. در نتیجه مجازات قتل یکی از شدیدترین مجازات‌ها خواهد بود. در این مطلب می‌خواهیم جرم قتل و مجازات آن را به طور کامل و همراه با جزئیات دقیق بررسی کنیم.

انواع جرم قتل

به طور کلی قتل را می‌توان سلب حیات و گرفتن جان دیگری بدون اذن و اجازه قانونی تعریف کرد. قتل بر اساس شرایط و ضوابط خاصی به انواع مختلفی تقسیم بندی می‌شود. در ادامه می‌خواهیم به انواع جرم قتل بپردازیم.

۱- جرم قتل عمد

در قتل عمد شخص قاتل باید با اراده و قصد خود این عمل را انجام دهد. در تعریف قتل عمد، سه شاخص مهم بیان شده است. اولین شاخص قتل عمد، انجام عملی است که می‌تواند منجر به مرگ انسان دیگری شود. شاخص دوم، قصد و نیت فرد برای انجام قتل است. یعنی این عمل باید با آگاهی انجام شود. در نهایت نیز مشخصه قانونی آن است. در واقع قتل عمد هنگامی رخ می‌دهد که قتل فردی بدون اجازه قانون انجام شود. پس در کل، جرم قتل عمد را می‌توان این‌گونه تعریف کرد: عملی که با قصد و آگاهی از سمت فردی انجام شود که بتواند موجب کشته شدن انسان دیگری شود. ضمنا این عمل بدون هیچ گونه مجوز قانونی رخ دهد.

در واقع در قتل عمد، هدف فرد باید کشتن مقتول باشد. حتی درصورتی‌که عمل انجام‌شده کشنده محسوب نشود، اما به دلیل شرایط فرد مقتول همچون بیماری، کهولت سن، ناتوانی و … منجر به کشته شدن وی شود و او از این شرایط آگاه باشد، این عمل جرم قتل عمد در نظر گرفته می‌شود. البته در چنین شرایطی باید آگاهی متهم نسبت به شرایط فرد مقتول ثابت گردد.

۳- جرم قتل شبه عمد

قتل شبه عمد به طور کلی شبیه قتل عمد است، اما از برخی جهات تفاوت‌های بزرگی دارد. در این نوع قتل، فرد با آگاهی و اختیار یک عمل را انجام می‌دهد، اما نیت و قصد کشتن فردی را ندارد. از جمله قتل‌های شبه عمد می‌توان به تصادفات رانندگی اشاره کرد. به عنوان مثال، تخلفات رانندگی همچون سرعت بالا، سبقت غیرمجاز، ورود به خیابان‌های یک‌طرفه که منجر به آسیب و کشته شدن افراد می‌شود.

۳- خطای محض

از دیگر انواع جرم قتل، خطای محض است. در خطای محض، همانطور که از اسم آن نیز مشخص است، فرد بدون قصد نتیجه و بدون قصد فعل، منجر به آسیب دیدن و کشته شدن انسان دیگری می‌شود. برای مثال، یک شکارچی را در نظر بگیرید که به سمت حیوانی شلیک می‌کند، اما گلوله به یک انسان برخورد کرده و باعث مرگ او می‌شود. همچنین فردی که از یک ارتفاع به پایین پرتاب شده است و با برخورد با فرد دیگری موجب کشته شدن او می‌شود. این دو مورد به عنوان خطای محض در نظر گرفته می‌شوند.

مجازات جرم قتل

قانون بر اساس نوع قتل انجام‌شده، مجازات قتل را برای فرد متهم مشخص می‌کند که در ادامه هر یک را ذکر خواهیم کرد.

مجازات قتل عمد

ابتدا به مجازات قتل عمد می‌پردازیم. با توجه به ماده ۳۸۱، درصورتی‌که قتل عمد رخ بدهد، اولیای دم می‌توانند تقاضای قصاص کنند و قصاص انجام خواهد شد. درصورتی‌که فردی مرتکب قتل عمد شود، اما شاکی نداشته باشد یا اولیای دم گذشت کنند و تقاضای قصاص نکنند و یا به هر علت دیگری قصاص انجام نشود، مجازات جرم قتل، حبس خواهد بود. اولیای دم می‌توانند تقاضای قصاص نکنند و در عوض درخواست دیه کنند و یا از هر دو مجازات یعنی قصاص و دیه گذشت کنند.

مجازات قتل شبه عمد

با توجه به این که قتل شبه عمد با نیت و هدف انجام نشده است، قصاص در مورد متهم انجام نمی‌شود و مجازاتی که برای قتل شبه عمد اعمال می‌شود، دیه است. مجازات قتل شبه عمد، پرداخت دیه توسط خود شخص متهم است. علاوه بر دیه، امکان حبس نیز وجود دارد که این موضوع به نوع قتل بستگی دارد. به عنوان مثال، در قتل‌های شبه عمد که به دلیل تصادفات رانندگی رخ می‌دهد، مجازات حبس نیز علاوه بر دیه در نظر گرفته می‌شود.

مجازات قتل خطای محض

در جرم قتل خطای محض همچون قتل شبه عمد، متهم ملزم به پرداخت دیه است؛ اما یک تفاوت وجود دارد. تفاوت قتل شبه عمد در پرداخت دیه این است که دیه قتل شبه عمد باید توسط خود فرد مرتکب پرداخت شود. اما در مجازات قتل خطای محض، پرداخت دیه توسط عاقله مرتکب است. عاقله شامل خویشاوندان و بستگان مذکر قاتل است و ترتیب طبقات ارث نیز در این تعریف در نظر گرفته می‌شوند. عاقله شامل خویشاوندانی همچون پدر، پدربزرگ، فرزند پسر، برادر، عمو، دایی و … است. اساس و فلسفه پرداخت دیه خطای محض یک موضوع فقهی است که شرح آن بسیار مفصل بوده و از حوصله این بحث خارج است. مجازات حبس نیز در این نوع قتل وجود ندارد.

جرم قتل و قصاص

با توجه به ماده ۳۸۱ قانون مجازات اسلامی درصورتی‌که قتل عمد رخ دهد و ولی دم تقاضای قصاص کنند، این حکم اجرا می‌شود. همچنین در ماده ۴۳۸ قانون مجازات اسلامی ذکر شده است که اگر قصاص منجر به فوت قاتل نشود، همچنان حق تقاضای قصاص برای ولی دم وجود دارد.

جرم قتل و دیه

همانطور که ذکر شد، مجازات قتل عمد قصاص است؛ اما درصورتی‌که اولیای دم گذشت کنند، می‌توانند به جای درخواست قصاص تقاضای دیه کنند. در مجازات قتل عمد اگر قصاص به هر دلیلی امکان‌پذیر نباشد، حکم به دیه تبدیل می‌شود. مبلغ دیه معادل با میزان مشخص شده در شرع است. این مبلغ بر اساس مبادله شتر مشخص می‌شود و با توجه به این که این نرخ رایج نیست و قیمت آن تغییر می‌کند، در هر سال رئیس قوه قضاییه معادل ریالی آن را مشخص و اطلاع‌رسانی می‌کند.

در سال ۱۴۰۱، نرخ دیه برای یک مرد کامل مسلمان حدود ۶۰۰ میلیون تومان در ماه‌های غیرحرام مشخص شده است. همچنین نرخ دیه برای ماه‌های حرام یعنی محرم، رجب، ذی‌القعده و ذی‌الحجه، برابر ۸۰۰ میلیون تومان است. دیه زن معادل نصف دیه مرد است. همچنین دیه اقلیت‌های دینی تفاوتی با دیه مسلمان ندارد.

پرداخت کنندگان دیه

همانطور که گفتیم، پرداخت دیه قتل عمد بر عهده متهم است، اما پرداخت دیه قتل خطای محض بر عهده عاقله است. همچنین درصورتی‌که خود متهم اقرار کند یا از سوگند خودداری نماید، قانون فرد متهم را ملزم به پرداخت دیه می‌داند. همچنین درصورتی‌که عاقله از تمکن مالی کافی جهت پرداخت دیه برخوردار نباشد نیز متهم باید دیه را پرداخت کند.

مدت پرداخت مبلغ دیه

با توجه به ماده ۴۸۸ قانون مجازات اسلامی، مهلت پرداخت دیه با توجه به نوع قتل متفاوت است. در جرم قتل عمد که حکم آن دیه باشد، مهلت پرداخت دیه یک سال قمری است. این مهلت در جرم قتل شبه عمد به مدت دو سال است. همچنین قانون مهلت پرداخت دیه قتل خطای محض را سه سال مشخص کرده است.

جرم قتل و حبس

مجازات قتل که به شکل حبس اجرایی شود نیز به نوع قتل بستگی دارد. در ادامه به تفکیک، شرایط و میزان حبس برای جرم قتل را ذکر خواهیم کرد.

حبس قتل غیرعمد

میزان حبس قتل غیرعمد در ماده ۶۱۲ شرح داده شده است. بر اساس این ماده، در شرایطی که متهم شاکی نداشته باشد یا شاکی از قصاص بگذرد یا به هر دلیل دیگری حکم قصاص اجرا نشود، مجازات جرم قتل، حبس خواهد بود. در این صورت حکم حبس به میزان ۳ الی ۱۰ سال اجرایی می‌شود.

حبس قتل غیرعمد

برای پاسخ‌دهی به این مورد باید قتل غیرعمد را به دو دسته مختلف تقسیم کرده و سپس هر کدام را بررسی کنیم.

۱. حبس قتل غیرعمد خارج از سوانح رانندگی

با توجه به ماده ۶۱۶، درصورتی‌که قتل غیرعمد رخ دهد، میزان حبس ۱ الی ۳ خواهد بود. لازم به ذکر است درصورتی‌که قتل به عنوان خطای محض شناخته شود، حکم حبس منتفی خواهد شد.

۲. حبس قتل غیرعمد در تصادفات رانندگی

با توجه به ماده ۷۱۴ قانون مجازات اسلامی، درصورتی‌که بی‌احتیاطی از سمت نظامات دولتی، عدم مهارت راننده‌های وسیله‌های نقلیه عمومی سبب قتل غیرعمد شود، قاتل به ۶ ماه الی ۳ سال حبس محکوم خواهد شد. همچنین قاتل باید مبلغ دیه را در صورت تقاضای اولیای دم نیز بپردازد.

نحوه رضایت در جرم قتل

درصورتی‌که قاتل بتواند رضایت اولیای دم را جلب کند، لزوما آزاد نخواهد شد. در واقع اگر عمل قاتل باعث اخلال در نظم جامعه شود یا مردم نسبت به اجرای قانون توسط دولت تردید پیدا کنند، دادگاه مجاز است قاتل را به سه الی ده سال حبس محکوم کند. پس اگر اولیای دم رضایت دهند و گذشت کنند، متهم از سمت قانون و از منظر جنبه عمومی این جرم، محاکمه خواهد شد. البته حکم صادرشده در این هنگام قابل اعتراض و تجدیدنظر است. همچنین رضایت در قتل تاثیری در صدور حکم قصاص ندارد. در واقع اولیای دم می‌توانند هر زمانی رضایت خود را اعلام کنند.

رد فاضل دیه

مفهومی در قانون مجازات اسلامی وجود دارد که به معنی تفاوت مبلغ دیه مقتول و قاتل است. این موضوع در صورتی اجرایی می‌شود که ولی دم تقاضای قصاص قاتل را داشته باشند. در واقع در چنین شرایطی ولی دم باید قبل از انجام قصاص، مابه‌التفاوت دیه را به فرد قاتل یا ورثه او پرداخت کند. تحت شرایط خاصی این اتفاق رخ می‌دهد که در ادامه به شرح هر یک خواهیم پرداخت.

اولین حالت هنگامی است که قاتل مرد و مقتول زن باشد. همان‌طور که می‌دانید طبق ماده ۵۵۰ قانون مجازات اسلامی، مبلغ دیه زن نصف دیه مرد است. در نتیجه هنگامی‌که قاتل مرد و مقتول زن باشد، ولی دم ملزم است مبلغ مابه‌التفاوت دیه را به فرد قاتل پرداخت کند تا قاتل مورد قصاص واقع شود.

دومین حالت هنگامی است که مقتول توسط دو نفر به قتل می‌رسد. درصورتی‌که جرم قتل به هر دو نفر منتسب شود و حکم صادرشده قصاص باشد، مشمول تفاضل دیه می‌شود و اولیای دم ملزم خواهند بود این مبلغ را قبل از قصاص پرداخت نمایند.

تفاوت در اجرای قصاص برای مرد و زن

طبق ماده ۲۰۷ قانون مجازات اسلامی، درصورتی‌که هر مسلمانی کشته شود، مجازات یکسان و برابر با قصاص خواهد بود. در واقع در این ماده به جنسیت افراد اشاره‌ای نشده است و این حکم برای هر دو جنس یکسان است. اما بعضی دیگر از ماده‌های قانون مجازات اسلامی باعث ایجاد تفاوت‌هایی در اجرای حکم قصاص مرد و زن می‌شود. در ادامه به بررسی این قوانین خواهیم پرداخت.

۱. قتل مرد توسط زن

در صورتی که یک زن مرتکب قتل عمد شود و مقتول مرد باشد، حکم قصاص بدون هیچ شرط و شروطی برای او اجرا خواهد شد.

۲. قتل زن توسط مرد

درصورتی‌که یک مرد به عنوان متهم در قتل عمد شناخته شود، جهت اجرا کردن حکم قصاص، ولی دم مقتول باید نصف دیه مرد را به او بپردازند. پرداخت دیه باید قبل از اجرای حکم قصاص باشد. درصورتی‌که این شرط به دلایلی از جمله عدم تمکن مالی ولی دم عملی نشود، فرد قاتل قصاص نخواهد شد.

۳. قتل غیرمسلمان توسط مسلمان

حکم اسلام برای جنایت عمدی همچون قتل عمد، قصاص است. البته شرایطی تعیین شده است که در صورت وجود این شرایط، حکم قصاص منتفی خواهد شد. یکی از شرایط اجرای قصاص، تساوی قاتل و مقتول در دین است. حکم قطعی و واضح فقهای شیعه این است که مسلمان نباید در ازای قتل کافر کشته شود؛ مگر آن که این عمل چند بار تکرار شود. در صورت تکرار چندباره، حکم اعدام را می‌توان برای فرد مسلمان صادر کرد. این حکم از جهات مختلفی از جمله قتل، افساد فی الارض و محاربه صادر می‌شود.

درصورتی‌که مسلمان مرتکب قتل یک فرد کافر شود و به انجام این کار عادت نداشته باشد، ملزم به پرداخت دیه و مجازات تعزیری خواهد بود. البته این حکم در برابر کافر ذمی است و درصورتی‌که فرد مسلمان مرتکب قتل کافر غیرذمی شود، علاوه بر حکم قصاص، حکم دیه نیز منتفی خواهد شد.

در واقع قانون مجازات اسلامی در خصوص کافر ذمی و غیرذمی متفاوت عمل خواهد کرد. با توجه به ماده ۳۱۰ مجازات اسلامی درصورتی‌که فرد مسلمان متهم به قتل عمد هر کافری از جمله ذمی، غیرذمی، مستأمن، معاهد، غیرمأمن و… شود، حکم قصاص برای وی اجرا نخواهد شد. اما اگر مسلمان موجب قتل فرد کافر از جمله غیرمستامن و غیرمعاهد شود، باید مبلغی را به عنوان دیه پرداخت کند. واژه مستامن به فردی اطلاق می‌شود که با اجازه حکومت اسلام یا افراد مسلمان، وارد یک حکومت اسلامی شده باشد.

شرایط اجرای مجازات قتل

اجرای مجازات قتل شرایط ویژه‌ای دارد. به عنوان مثال اگر زن باردار باشد، حکم اعدام یا حد یا قصاص نفس اجرا نخواهد شد. علاوه بر این، پس از زایمان درصورتی‌که طبق نظر پزشکی قانونی یا پزشک معتمد و همچنین تایید قاضی و دادستان، اجرای حکم باعث وارد شدن آسیب به سلامتی کودک به دلیل قطع شیردهی شود، اجرای مجازات قتل تا ۲ سال به تعویق خواهد افتاد.

انواع بیماری‌های مختلف مانعی در جهت اجرای مجازات قتل نیست. اما درصورتی‌که بنا به تشخیص پزشک قانونی یا پزشک معتمد، شرایط جسمی  فرد در مقطعی باشد که از انجام تشریفات موردنظر آیین‌نامه جلوگیری کند، اجرای مجازات متوقف شده و به تعویق می‌افتد.

همچنین دین قاتل و مقتول باید یکی باشد. پس اگر یک مسلمان به قتل یک کافر متهم شود، قصاص نخواهد شد. همچنین فردی که به قتل متهم شده است، نباید پدر یا جد پدری باشد. قصاص در مورد پدر و جد پدری اجرا نمی‌شود. همچنین اگر مقتول مهدورالدم باشد، قصاص انجام نخواهد شد. مهدورالدم به فردی اطلاق می‌شود که خون او هدر است. همچنین یکی دیگر از شروط اجرای قصاص این است که قاتل هنگام وقوع جرم عاقل بوده و با آگاهی این کار را انجام داده باشد. بنابراین درصورتی‌که قاتل بی‌اختیار یا مجنون باشد نیز حکم قصاص انجام نخواهد شد. قتل عمدی در راستای اجرای امر آمر قانونی نیز مشمول قصاص نخواهد شد.

سخن پایانی

در این مطلب به بررسی جرم قتل و مجازات قتل پرداختیم. در ابتدا انواع جرم قتل را توضیح دادیم که به سه دسته عمدی، شبه عمدی و خطای محض تقسیم بندی می‌شود. همچنین در خصوص مجازات هر یک را نیز به طور کامل بررسی کردیم. در ادامه انواع مجازات از جمله قصاص، حبس، دیه و نکات پیرامون آن را نیز ذکر کردیم. درصورتی‌که در زمینه جرم قتل به اطلاعات بیشتری نیاز دارید، می‌توانید به پلتفرم حقوقی ترازو مراجعه کنید.