می‌دانید که در قانون برای فسخ عقود لازم که نمی‌توان آنها را بر هم زد، شرایطی در نظر گرفته شده که به آنها خیار فسخ گفته می‌شود. در این مقاله به برخی ضوبط حقوقی مربوط به این مسئله خواهیم پرداخت.
حق فسخ در معامله
در حقیقت اختیار انحلال یک‌طرفه قرارداد توسط یکی از طرفین قرارداد، حق فسخ نام دارد. این حق در واقع نوعی ایقاع است؛ یعنی یکی از دو طرف معامله می‌تواند به طور مستقل و بدون رضایت طرف مقابل، قرارداد را منحل کند.
حق فسخ در معامله طبق شرایط حقوقی که در قانون مدنی از آن با عنوان خیارات یاد شده، امکان‌پذیر است و یا به واسطه توافقی که بین طرفین صورت گرفته باشد، اعمال می‌شود. گفتنی است که قانون انواع خیار فسخ را برای جلوگیری از زیان و ضرر یکی از طرفین به نفع او پیش‌بینی کرده است.
نکته دیگر آنکه خیار فسخ با اراده یک‌طرفه به انجام می‌رسد و ممکن است در صورت تشخیص قانون، بدون نیاز به طرف مقابل اجرایی شود که به وسیله ارسال اظهارنامه یا نامه سفارشی انجام می‌شود.
فسخ پیش‌بینی شده در قرارداد
ممکن است حق فسخ در متن قرارداد نوشته شده باشد یعنی مثلا حین عقد شرط شود که اگر طرف دوم به یکی از تعهداتش عمل نکند، طرف اول حق انحلال قرارداد را خواهد داشت؛ که در این صورت به دو حالت امکان‌پذیر است: در صورت اول برای آن زمان تعیین خواهد شد و اگر مدت آن تمام شود، حق انجام فسخ از بین رفته و قرارداد ثابت می‌ماند و در حالت دوم مهلت زمانی در کار نخواهد بود.
در حالت دوم نیز با اینکه مهلتی برای آن مشخص نشده است، از منظر عرف برای آن مدت در نظر گرفته می‌شود که بستگی به شرایط زمان و مکان و عرف رایج در بین مردم دارد؛ البته بهتر است برای اطلاع از این مهلت با کارشناس حقوقی آگاه مشورت کنید.
قواعد عمومی خیارات
قواعد حاکم بر خیارات دو دسته هستند؛ دسته اول قواعدی که مخصوص به هر خیار بوده و در مورد انواع دیگر قابل اجرا نیست، امّا دسته دوم قواعدی هستند که در مورد همه یا اکثر خیارات قابلیت اجرا دارند که به آنها قواعد عمومی خیارات گفته می‌شود.
امّا به طور کلی قواعد عمومی خیارات که در مورد اکثر یا تمام آنها قابل اجرا هستند را در ادامه می‌خوانید:
- قابل انتقال بودن: از آنجا که خیار حقی مالی محسوب می‌شود، صاحب آن می‌تواند آن را به کسی که حکم بر علیه او هست، واگذار کند و شخص دوم از آنجا که اکنون صاحب خیار است می‌تواند از این حق فسخ استفاده کند و معامله را فسخ کند یا آن را منحل کند.
- قابلیت به ارث رسیدن: طبق ماده ۴۴۵ قانون مدنی، بعد از فوت صاحب خیار، احکام آن به وارث او منتقل خواهد شد چرا که خیار حقی مالی محسوب شده و مانند دیگر اموال متوفی است؛ امّا در دو صورت این کار امکان‌پذیر نیست: حالت اول اینکه طبق ماده ۴۴۶ همان قانون اگر شرط خیار در قید مباشرت شخص باشد و حالت دوم اینکه طبق ماده بعدی شرط خیار برای شخصی غیر از طرفین معامله قرار داده شده باشد که در هر دو صورت به ورثه منتقل نمی‌شود.
- قابلیت اسقاط: گفتیم که حق فسخ از حقوق مالی بوده و شخص مالک آن حساب می‌شود و می‌تواند هر دخل و تصرفی را در آن اعمال کند، پس صاحب این حق می‌تواند در صورت به وجود آمدن، آن را ساقط کند.
- خاصیت فوری بودن اقدام: بهتر است بلافاصله بعد از ایجاد خیار فسخ، برای اعمال آن اقدام کنید تا موجب ضرر و زیان نشود و ممکن است این حق از بین برود، امّا در خیاراتی که احتمال زیان در آن نیست می‌توان انجام آن را به تأخیر انداخت، مانند: تبعض صفقه.
- فسخ معامله: به وجود آمدن هر خیاری برای یک قرارداد باعث می‌شود که صاحب آن بتواند معامله را فسخ کند، پس فسخ از قواعد کلی آنها است.
- به وجود آمدن در اثر عقد: باید ابتدا قراردادی منعقد شده باشد تا در اثر آن طبق شرایطی حق فسخ به وجود بیاید.
خیارات چه مواردی را شامل می‌شود؟
اشاره کردیم که خیار فسخ شامل مواردی می‌شود که عقدی لازم صورت گرفته است و طبق شرایط خاصی که قانون در نظر گرفته است، در معامله غش یا اشتباهی صورت گرفته که باعث خسارت یکی از طرفین می‌شود، در این حالت قانون حق فسخ یک‌طرفه برای او قائل می‌شود تا از ضررش جلوگیری کند و مورد دیگر شرط اختیار فسخ در متن قرارداد است.
مراحل فسخ قرارداد
وقتی قصد فسخ قرارداد را پس از ایجاد خیار فسخ پیدا کردید، اولین گام برای شما فرستادن اظهارنامه برای طرف مقابل است. سپس بر اساس نوع قرارداد و ارزش معامله به دادگاه یا شورای حل اختلاف محل مراجعه کرده و از طریق دادخواست اقامه دعوی خواهید کرد.
توجه داشته باشید که فسخ با اراده صاحب آن صورت می‌گیرد و مرجع قضایی اصولا نقشی در آن ندارد و نقش دادگاه بیشتر برای ملزم کردن طرف مقابل به بازگرداندن مبلغ یا مورد معامله است.
ارسال اظهارنامه
گفته شد که اولین گام برای اعمال حق فسخ، فرستادن اظهارنامه است و این از آن جهت اهمیت دارد که با این کار به طرف مقابل اطلاع می‌دهید که قصد انحلال قرارداد را با ادلّه قانونی دارید و به او فرصت می‌دهید تا پیش از اقامه قانونی دعوی که زمان‌بر خواهد بود، قرارداد را بر اساس خیار، فسخ کند و مال یا ثمن شما را بازگرداند.
کلام آخر
اکنون که با ضوابط حقوقی و شرایط قانونی مربوط به خیارات فسخ آشنا شدید، باید بدانید که گاهی روند دادرسی برای فسخ معامله به سبب پیچیدگی‌های حقوقی و کارشکنی‌های طرف مقابل، ممکن است دشوار باشد و باعث خسارت شما شود، به همین خاطر توصیه می‌شود حتما پیش از هر اقدامی با پلتفرم حقوقی ترازو تماس بگیرید.