ممنوع المعامله کیست؟

احتمالا عبارت ممنوع المعامله بودن را زیاد شنیده‌اید. ‌افراد جامعه به وسیله انجام معاملات و قراردادهای مشروع و قانونی می توانند حق مالکیتی که بر اموال خود (اعم از منقول یا غیرمنقول) دارند را اعمال کنند. همچنین یکی از راه‌های توزیع ثروت و کسب درآمد نیز معاملات هستند. بنابراین این نکته بسیار مهم است که بدانیم تحت چه شرایطی ممکن است یک فرد ممنوع‌المعامله شده و معامله با چنین افرادی چه آثاری در پی خواهد داشت.

تعریف ممنوع المعامله بودن

اولین سوالی که در این رابطه به ذهن می‌آید این است که ممنوع المعامله بودن به چه معناست؟ آنچه باید مورد توجه قرار گیرد دارا بودن شرایط ،صلاحیت و اهلیت قانونی طرفین در انعقاد معامله است. فقدان شرایط قانونی که به ممنوع المعامله بودن تعبیر می‌شود به این معناست که شخص توانایی و امکان انجام معاملات را از طریق عقود قانونی و شخصی ندارد و در صورت انجام، معامله وی اثر حقوقی ندارد.

به عبارت دیگر، فرد به دلیل وجود برخی حالات یا شرایط، امکان انعقاد عقود معین و غیرمعینی که در قانون مدنی ما به آنها شاره شده است را نداشته و در صورت انعقاد آنها، این معاملات اثر حقوقی خاص خود را نداشته و بسته به شرایط ممکن است باطل یا غیرنافذ باشند.

‌با توجه به توضیحات بالا مشخص می‌شود که ممنوع المعامله به افرادی گفته می‌شود که به دلایلی مانند عدم اهلیت، حجر، ورشکستگی یا به دستور قضایی، از انجام معاملات و تصرف در اموال خود به طور موقت یا دائم منع شده‌اند. این افراد می‌توانند شامل کودکان، افراد دارای ناتوانی ذهنی، تجار ورشکسته و اشخاصی که به حکم دادگاه ممنوع‌المعامله شناخته شده‌اند، باشند. معاملات انجام شده توسط این افراد همانگونه که بیان شد، ممکن است بی‌اثر یا باطل تلقی شوند.

چه کسانی ممنوع المعامله می‌شوند؟

در پاسخ به اینکه چه کسانی ممنوع المعامله می‌شوند، باید گفت کلیه اشخاص حقیقی یعنی تک تک افراد جامعه و اشخاص حقوقی که شامل شرکتها می‌شوند، ممکن است به دلایلی مانند حجر و عدم اهلیت، ورشکستگی، احکام و دستورات قضایی، به طور موقت یا دائمی از انجام معامله ممنوع شوند. در ادامه دلایل ممنوع المعامله شدن ، موارد و انواع، حکم معامله با این افراد و چگونگی رفع و خروج از آن شرح داده می‌شود.

دلایل ممنوع المعامله شدن

همانطور که بیان شد، افراد به علل مختلف ممکن است ممنوع المعامله گردند. برخی از این علل را با هم بررسی خواهیم کرد.

1. حجر اعم از صغیر بودن، عدم رشد و جنون: اولین دلیل که تعبیر حقوقی آن حَجر است و به این اشخاص محجور گفته میشود. مطابق ماده ۱۲۰۷ قانون مدنی اشخاص صغیر، غیررشید و مجانین از تصرف در اموال خود ممنوع هستند. صغیر شخص نابالغی است که قدرت درک و تشخیص ندارد و اراده و اختیاری برای انعقاد معامله ندارد. در این حالت معامله به طور کلی باطل است، مگر این که مطابق نظر قضایی طفل دارای قدرت تشخیص باشد که معامله او با اجازه ولی یا قیم وی صحیح می‌شود.
   غیررشید کسی است که به نحوه عاقلانه قدرت اداره اموال خود را ندارد در واقع قدرت تشخیص ارزش اقتصادی مال را ندارد. از این بابت مانند صغیر، مورد حمایت قانون‌گذار قرار گرفته و معاملات او به تعبیر حقوقی غیرنافذ فرض شده است. یعنی نه صحیح و نه باطل است و تنها با اجازه و امضای ولی یا قیم او صحیح می‌شود. مجنون هم چنانچه از نامش پیداست در عرف به شخص دیوانه و فاقد تعقل و درک گفته می‌شود که معاملات وی باطل است و تحت هیچ شرایطی قابل تصحیح نیست.  
2. ورشکستگی تاجر: دلیل قانونی دیگر که ورشکستگی است مخصوص تجار و اشخاصی ست که اعمال تجاری انجام می‌دهند. این افراد اگر حکم ورشکستگی آنها صادر شود، به دلیل حمایت از حقوق طلبکارانشان، از تصرف در اموال خود و انجام معامله مرتبط ممنوع می‌شوند و معاملات آنها باطل است. 
3. حکم دادگاه: گاهی اموال شخص به دلیل حکم دادگاه توقیف میشود در این حالت مطابق ماده ۵۷ قانون اجرای احکام مدنی از انجام هر نوع قرارداد و تعهد نسبت به مال توقیف شده بعد از توقیف، در صورتی که به حقوق شخصی که مال به نفع وی توقیف شده ضرر برساند، ممنوع شده است و معامله وی غیرنافذ است مگر در صورتی که توقیف کننده رضایت خود به معامله را اعلام کند. 

وضعیت حقوقی معماملات اشخاصی که ممنوع المعامله هستند

با توجه به مجموع مواردی که در قانون مدنی و قوانین مرتبط وجود دارد باید گفت معاملات فردی که صغیر غیرممیز و یا مجنون است، به دلیل فقدان قوه عقل و اهلیت، به طور کلی باطل است. اما معاملات اشخاص غیررشید و همینطور صغیر ممیز، غیرنافذ است؛ یعنی معاملات این افراد صرفا با توجه به اجازه ولی یا قیم ایشان صحیح و معتبر خواهد بود.

در مورد تاجر ورشکسته نیز ماده ۴۲۳ قانون تجارت مقرر می‌کند که: «هر گاه تاجر بعد از توقف معاملات ذیل را بنماید باطل و بلااثر خواهد بود:

1. هر صلح محاباتی یا هبه و به طور کلی هر نقل و انتقال بلاعوض اعم از اینکه راجع به منقول یا غیرمنقول باشد.
2. تادیه هر قرض اعم از حال یا موجل به هر وسیله که به عمل آمده باشد.
3. هر معامله که مالی از اموال منقول یا غیرمنقول تاجر را مقید نماید و به ضرر طلبکاران تمام شود.»

در مورد اشخاصی که به واسطه حکم دادگاه از معامله ممنوع شده‌اند نیز باید گفت که معاملات ایشان باطل خواهد بود.

ممنوع المعامله شدن بدهکاران مالیاتی

بدهکاران مالیاتی زمانی ممنوع المعامله می‌شوند که به هر دلیلی از پرداخت مالیات به اداره امور مالیاتی امتناع کنند.اداره مذکور راهی جز توقیف اموال این بدهکاران ندارد. پس از توقیف امکان انجام هرگونه معامله آن مال وجود ندارد. بنابراین بدهکار مالیاتی نسبت به مال توقیف شده ممنوع المعامله می‌شود.

ممنوع المعامله بودن یکی از وراث

ممنوع المعامله بودن یکی از وراث قبل از تقسیم ترکه مطرح می‌شود. اگر همه وراث اقدام به انجام معامله نسبت به مال ارث رسیده کنند، باید توجه کرد دلیل ممنوع المعامله بودن وارث چیست؛ به این صورت که اگر طفل بود باید ولی او و در صورت نبودن ولی ،قیمی که تعیین وی از دادگاه خواسته می‌شود به نیابت از طفل، با اجازه دادستان وارد معامله شود.به همین صورت سایر محجورین هم اگر جزء وراث بودند می‌توانند وارد معامله شوند. اگر هم یکی از وراث ورشکسته باشد، مدیر تصفیه وی می‌تواند به جای او معامله را منعقد کند.

ممنوع المعامله بودن برای پرداخت مهریه

درصورتیکه مهریه به اجرا گذاشته شده و برای آن اجراییه صادر گردد، می‌توان به میزان مهریه از اموال همسر توقیف نمود. در صورتیکه اموال همسر توقیف شود، امکان معامله در مورد آن مال خاص وجود نخواهد داشت. البته باید توجه داشت که این مال نباید از مستثنیات دین باشد، زیرا چنین اموالی قابل توقیف نبوده و نیستند. بنابراین اگر مالی توسط اجراییه ثبت و یا دادگاه مالی در اجرای مهریه توقیف گردد، امکان معامله بر روی آن وجود نخواهد داشت.

نحوه ممنوع المعامله نمودن

نحوه ممنوع المعامله کردن افراد تنها با مراجعه به دادگاه و مراجع قضایی ممکن است. در این مورد باید مستندات و دلایلی که نشان دهد فرد بدهکاری مالی دارد، به دادگاه ارائه شود. بنابراین تنها راه ممنوع المعامله کردن، اخذ دستور قضایی از دادگاه است. بر این اساس قاضی با توجه به وجود جهات لازم مانند حجر یا ورشکستگی یا ارتکاب برخی جرایم فرد را به تناسب با موضوع ممنوع از معامله خواهد کرد.

نحوه اطلاع از ممنوع المعامله بودن فرد

برای اطلاع از وضعیت ممنوع‌المعامله بودن فرد، می‌توانید به صورت حضوری به دفاتر ثبت اسناد کشور، معاونت قضایی دادستانی کل کشور یا ادارات ثبت اسناد و املاک مراجعه کنید. همچنین، امکان استعلام وضعیت ممنوع‌المعامله بودن افراد از طریق فضای مجازی نیز فراهم شده است.

برای استعلام وضعیت ممنوع‌المعامله بودن افراد از طریق فضای مجازی، می‌توانید به سکوهای بخش خصوصی مراجعه کنید و پس از انتخاب خدمات قوه قضاییه، وارد قسمت استعلام اعتبار معاملاتی افراد شوید. در این بخش، با وارد کردن کد ملی و شماره موبایل، می‌توانید از وضعیت قانونی خود یا طرف مقابل معامله پس از پرداخت مبلغ مورد نظر مطلع شوید.

توجه داشته باشید که اگر قصد دارید وضعیت طرف مقابل را استعلام کنید، باید کد ملی و شماره همراه آن شخص را داشته باشید و از او بخواهید که کدی که برایش پیامک شده را به شما اعلام کند تا بتوانید استعلام را انجام دهید. نتیجه استعلام حداکثر تا ۱۵ دقیقه اعلام و قابل استفاده است و تا یک ماه در لیست استعلام‌های شما موجود خواهد بود.

رفع ممنوع المعامله بودن افراد

اگر کسی ممنوع المعامله بود چه باید کرد؟ در پاسخ باید گفت که این ممنوعیت بسته به علت آن باید مورد بررسی قرار بگیرد. به عنوان مثال کسی که غیررشید است باید با تقاضای حکم رشد و مراجعه به دادگاه اقدام به اثبات رشد خود کرده و توان مداخله در امور مالی خود و معاملات را به دست آورد. در مورد افراد ورشکسته نیز بعد از تصفیه امکان چنین کاری مهیا خواهد بود. در مواردی که فرد به دلیل بدهی مالیاتی دچار ممنوع المعاملگی شده است، باید پس از پرداخت بدهی مالیاتی برای رفع آن اقدام کرد.

سخن پایانی

ممنوع‌المامله بودن یکی از مواردی است که در هنگام انجام معامله باید به آن توجه کرد. زیرا عدم توجه به آن ممکن است عواقب مخاطره‌آمیزی برای طرف معامله داشته باشد و حتی منجر به خسارات مالی جبران نشدنی شود. بنابراین بهتر است تا قبل از انجام هرگونه معامله، در این مورد بررسی لازم انجام شود. شما نیز اگر در این زمینه سوالی دارید، بهتر است تا آن را با وکلا و مشاورین ما در پلتفرم حقوقی ترازو در میان بگذارید.

سوالات متداول