دیه نوعی مجازات مالی است که جزئیات آن بر اساس قانون مشخص می‌شود. در ماده ۱۷ قانون مجازات اسلامی دیه به عنوان مالی تعریف شده که در شرع مقدس برای ایراد جنایت غیرعمدی بر نفس، اعضا و منافع و یا جنایت عمدی در مواردی که به هر دلیلی قصاص ندارد، به موجب قانون مشخص می‌شود. برای محاسبه دیه روش‌های خاصی وجود دارد؛ از طرفی نرخ دیه در هر سال توسط قوه قضائیه، بر اساس نرخ تورم اعلام شده از سوی بانک مرکزی تعیین می‌شود. در این مقاله از بلاگ حقوقی ترازو، درباره نحوه محاسبه دیه و نرخ دیه سال ۱۴۰۴ می‌خوانید.
نرخ دیه کامل انسان
محاسبه دیه انسان کامل با معیارهایی خاص مشخص می‌شود؛ در حقیقت معادل قیمت روز ۱۰۰ شتر است و بر مبنای نرخ تورم سالیانه توسط قوه قضائیه اعلام می‌شود. البته، برای محاسبه دیه در شرع اسلام، نرخ موارد دیگری مانند ۲۰۰ گاو یا هزار گوسفند را نیز در نظر می‌گیرند، اما قیمت روز شتر رایج‌تر از همه است. اگر ضرب و جراحتی ایجاد و کار به شکایت و دادرسی و دادگاه برسد، قاضی پرونده موارد دیگری را نیز در نظر می‌گیرد که مهم‌ترین آنها عبارت هستند از:
۱- دیه نفس، اعضا و منافع اعضا: اگر دیه مربوط به قتل باشد، به آن دیه نفس یا دیه کامل گفته می‌شود. در صورتی که دیه به اعضای بدن مربوط باشد، به آن دیه اعضا می‌گویند. دیه منافع اعضا نیز به دیه‌ای گفته می‌شود که به منفعت اعضا مربوط می‌شود؛ به عنوان مثال، منفعت چشم بینایی است. اگر فردی بر اثر جرمی سرش آسیب ببیند و بینایی خود را از دست بدهد، اما چشم او آسیبی نبیند، باید دیه منفعت چشم (بینایی) وی طبق قانون پرداخت شود.
۲- ماه وقوع جرم: در صورتی که جرم در ماه‌های حرام (ذی‌القعده، ذی‌الحجه، محرم و رجب) رخ دهد، میزان دیه نفس به اندازه یک‌سوم آن افزایش می‌یابد. در این زمینه، زن یا مرد بودن قربانی جرم تفاوتی ندارد.
۳- زمان پرداخت دیه: بر اساس نظریه مشورتی شماره ۷/۹۸/۲۰۴۳ مورخ ۱۳۹۹/۰۳/۰۶ و ماده ۴۹۰ قانون مجازات اسلامی ۱۳۹۲، «در صورتی که پرداخت‌‌کننده دیه بخواهد هر یک از انواع دیه را پرداخت نماید یا پرداخت دیه به صورت اقساطی باشد، معیار، قیمت زمان پرداخت است مگر آنکه بر یک مبلغ قطعی توافق شده باشد.»
۴- زن یا مرد بودن قربانی: طبق ماده ۵۵۰ قانون مجازات اسلامی، دیه قتل زن نصف دیه مرد است. بر اساس ماده ۵۶۰ این قانون نیز، اگر دیه مربوط به خسارات و صدمات بدنی وارد شده به زن، کمتر از یک‌سوم دیه کامل مرد باشد، دیه زن معادل دیه مرد خواهد بود. در مقابل، اگر دیه زن بیش از یک‌سوم دیه مرد باشد، دیه زن نصف دیه مرد خواهد بود. البته، در تصادفات رانندگی که بیمه‌ها دیه را پرداخت می‌کند، برای محاسبه دیه به جنسیت قربانی توجهی نمی‌شود؛ خسارات مالی و جانی وارد شده به طور یکسان محاسبه می‌شود.
نرخ دیه سال ۱۴۰۴ در ماه‌های غیرحرام مبلغ ۱۶ میلیارد ریال است. همچنین، به موجب بخشنامه رئیس قوه قضاییه در این خصوص، «مبلغ دیه نفس، در صورتی که هم صدمه و هم فوت در یکی از ماه‌های محرم، رجب، ذی‌القعده و ذی‌الحجه (موسوم به ماه‌های حرام) اتفاق بیفتد، یک‌سوم به میزان دیه اعم از اینکه مقتول زن باشد یا مرد اضافه می‌شود.»
اگر درمورد محاسبه دیه سوالات بیشتری دارید می‌توانید به رایگان با کارشناسان حقوقی ترازو در تماس باشید.
میتونید سوالاتتون رو به صورت رایگان از کارشناسان متخصص ما بپرسید. در زودترین زمان ممکن، پاسخگوی شما خواهیم بود.
محاسبه دیه اعضای مهم بدن
برای محاسبه دیه اعضای بدن درصد مشخصی از دیه کامل را در نظر می‌گیرند. در جدول زیر، فرمول دیه اجزای مهم بدن مشخص شده است:
| عضو آسیب‌دیده | مقدار دیه |
| چشم | ۵۰ درصد دیه کامل (هر چشم نصف دیه کامل) |
| دست | ۵۰ درصد دیه کامل (هر دست نصف دیه کامل) |
| پا | ۵۰ درصد دیه کامل (هر پا نصف دیه کامل) |
| دندان | همه دندان‌ها: دیه کامل هر یک از دندان‌های جلویی: یک‌بیستم دیه کامل هر یک از دندان‌های عقب: یک‌چهلم دیه کامل |
| لب | پارگی یکی از دو لب: یک‌ششم دیه کامل |
| گوش | ۵۰ درصد دیه کامل |
| بینی | از بین رفتن بینی: دیه کامل |
| سر | شکستگی سر: ۱۰ درصد دیه کامل (نوع ضربه به سر مهم است و بر اساس نظر پزشکی قانونی و دادگاه تعیین می‌شود.) |
| فک | دیه فک بالا و پایین هر کدام: ۵۰ درصد دیه کامل |
| لگن | شکستگی قابل درمان: ۸ درصد دیه کامل شکستگی غیرقابل درمان: ۱۰ درصد دیه کامل |
| اندام تناسلی | دیه کامل |
محاسبه دیه جراحات
جراحاتی که بر اثر ارتکاب جرم به بدن وارد می‌شوند، انواع مختلفی دارند. البته، برای محاسبه دیه جراحات، عمق آنها را در نظر می‌گیرند، نه مواردی مانند تعداد بخیه. در جدول زیر، درباره انواع جراحات و دیه آنها می‌خوانید.
| نوع جراحت | شرح جراحت | میزان دیه جراحت |
| حارصه | خراشیدگی پوست به گونه‌ای که خونی جاری نشود. | یک‌صدم دیه کامل |
| دامیه | جراحتی که سطحی است و موجب بریدگی گوشت بدن و خونریزی شود. | دوصدم دیه کامل |
| متلاحمه | جراحت و بریدگی عمیق گوشت بدن که به پوست نازک روی استخوان نرسیده باشد. | سه‌صدم دیه کامل |
| سمحاق | جراحت عمیقی که به پوست نازک روی استخوان رسیده باشد. | چهارصدم دیه کامل |
| موضحه | جراحتی که پوست نازک روی استخوان را کنار زده و استخوان را نمایان کند. | پنج‌صدم دیه کامل |
| مأمومه | نوعی آسیب به سر که عمق جراحت در آن به کیسه مغز رسیده باشد. | یک‌سوم دیه کامل |
| دامغه | جراحت یا آسیبی که استخوان سر را بشکند و کیسه مغز را پاره کند. | یک‌سوم دیه کامل به‌علاوه ارش پاره شدن کیسه مغز |
| جائفه | جراحتی که با هر وسیله‌ای و از هر سمتی به درون بدن انسان اعم از سینه، شکم، پهلو و پشت وارد شود. | یک‌سوم دیه کامل (در صورتی که وسیله مورد نظر از یک سمت بدن وارد و از سمت دیگر خارج شود، دو جراحت جائفه خواهد بود. اگر هم به اعضای داخلی بدن آسیبی برساند یا آنها را از بین ببرد نیز علاوه بر جائفه، دیه یا ارش آن نیز محاسبه خواهد شد.) |
| نافذه | جراحتی که بر اثر فرو رفتن وسیله‌ای نظیر گلوله یا نیزه در دست یا پا وارد شود. (این دیه مختص اعضایی است که دیه آنها بیش از یک‌دهم دیه کامل باشد. اگر دیه این اعضا کمتر یا برابر با یک‌دهم دیه کامل باشد، ارش تعیین خواهد شد.) | برای مرد: یک‌دهم دیه کامل برای زن: ارش دارد. |
البته، باید این نکته را در نظر داشته باشید که در محاسبه دیه اگر جراحاتی که از آنها نام برده شد، به جایی غیر از سر و صورت وارد شوند، در صورتی که عضو مربوطه دیه مشخصی داشته باشد، دیه بر مبنای نسبت‌های مذکور از دیه آن عضو خواهد بود. به عنوان مثال، اگر جراحت حارصه بر بند یکی از انگشتان دست وارد شود، دیه آن با در نظر گرفتن دیه یک بند انگشت محاسبه خواهد شد.
اَرش چیست؟
ارش و دیه ۲ اصطلاحی هستند که معمولا در کنار یکدیگر به کار می‌روند، اما با یکدیگر تفاوت دارند. این دو طبق ماده ۴۴۹ قانون مجازات اسلامی ۱۳۹۲، در حالت کلی مقررات یکسانی دارند، مگر اینکه در قانون ترتیب دیگری مقرر شده باشد.
دیه که در قانون مجازات اسلامی با عنوان دیه مقدر شناخته می‌شود، با ارش یا دیه غیرمقدر تفاوت‌هایی دارد که به این شرح هستند:
۱- میزان دیه در شرع اسلام مشخص شده اما ارش بر اساس نظر قاضی و بر مبنای نوع و شدت آسیب وارده و همچنین، نظر کارشناس پزشکی قانونی تعیین می‌شود.
۲- برای پرداخت ارش میان زن و مرد تفاوتی وجود ندارد؛ اما در پرداخت دیه جنسیت قربانی در نظر گرفته می‌شود. البته، طبق ماده ۵۶۲ قانون مجازات اسلامی ۱۳۹۲، میزان ارش جنایت وارده بر اعضاء و منافع زن نباید بیش از دیه اعضاء و منافع او باشد، حتی اگر مساوی با اَرش همان جنایت در مرد باشد.
۳- میزان ارش یک عضو معمولا کمتر از مبلغ کامل دیه آن عضو است.
پزشکی قانونی و نظریه کارشناسی محاسبه دیه
پزشکی قانونی مرجعی است که برای تعیین میزان دیه و ارش، نظر کارشناسی می‌دهد. کارشناسان این مرجع قانونی آسیب‌های وارد شده به قربانی جرم را با معاینه بدنی و ابزارهای پیشرفته بررسی می‌کنند. این کارشناسان در بررسی‌های دقیق خود، نه‌تنها شدت و نوع آسیب‌های وارد شده را در نظر می‌گیرند، بلکه به مدت زمانی که برای بهبودی فرد قربانی نیاز است نیز توجه می‌کنند.
پس از اعلام نظر کارشناسان پزشکی قانونی، در نهایت، دادگاه بر اساس این گزارش و سایر شواهد و مستندات موجود، دیه یا ارش را تعیین می‌کند.
نحوه پرداخت دیه
پس از محاسبه دیه از سوی پزشکی قانونی، بر اساس ماده ۴۶۲ قانون مجازات اسلامی ۱۳۹۲، دیه جنایت عمدی و شبه‌‌عمدی بر عهده خود مرتکب است. طبق ماده ۴۶۳ همین قانون، در جنایت خطای محض، اگر تقصیر فرد با دلایلی مثل شهادت، سوگندهای دسته‌جمعی یا نظر قطعی قاضی ثابت شود، مبلغ دیه را اشخاص ذکور خانواده و خویشاوندان نزدیک مرتکب (عاقله) باید پرداخت کنند. در مقابل، اگر فرد به خطا بودن جنایت اعتراف کند یا از سوگند دادن فرار کند و با همین موضوع تقصیر او ثابت شود، پرداخت دیه بر عهده خود او خواهد بود. البته، اگر فرد اعتراف کند و بعد خویشاوندانش حرف او را تأیید کنند، در این صورت دوباره مسئولیت پرداخت دیه با عاقله است.
عاقله به پدر، پسر، بستگان مذکر نسبی پدری و مادری یا پدری فرد به ترتیب طبقات ارث و همه افرادی که در زمان فوت این فرد از او ارث می‌برند، گفته می‌شود.
بر اساس ماده ۴۷۰ قانون مجازات اسلامی، اگر مرتکب عاقله نداشته باشد یا عاقله وی تمکن مالی لازم برای پرداخت دیه در مهلت مقرر را نداشته باشند، دیه توسط مرتکب پرداخت می‌شود. اگر وی نیز تمکن مالی کافی برای پرداخت دیه نداشته باشد، دیه از بیت‌المال پرداخت خواهد شد. در تصادفات رانندگی، اگر راننده مقصر، امکان پرداخت فوری یا توانایی مالی کافی برای پرداخت دیه تصادفات را نداشته باشد، دیه از صندوق تأمین خسارات بدنی پرداخت می‌شود.
دیه تصادفات رانندگی
در محاسبه و پرداخت دیه تصادفات، نرخ بیمه شخص ثالث نیز تأثیرگذار است. سقف تعهدات مالی بیمه شخص ثالث در هر سال معادل ۲.۵ درصد مبلغ دیه آن سال در ماه حرام خواهد بود. علاوه بر این، اگر خودرویی که تصادف با آن انجام شده از نوع خودروهای نامتعارف (خودروهایی که قیمت آنها بیش از نصف مبلغ دیه ماه حرام آن سال است) باشد، خسارت وارد شده به صورت نسبی محاسبه خواهد شد. لازم به ذکر است که برای محاسبه دیه تصادفات رانندگی نیز نظر پزشکی قانونی ملاک عمل خواهد بود.
سخن پایانی
در سال ۱۴۰۴، محاسبه دیه طبق نظر پزشکی قانونی درباره آسیب‌ها و جراحات وارده و همچنین، نرخ دیه سال ۱۴۰۴، توسط دادگاه انجام می‌شود. قاضی بر اساس شرایط پرونده، شواهد و مستنداتی که ارائه شده، نظر کارشناسان پزشکی قانونی و نرخ دیه، در نهایت، دیه یا ارش را تعیین می‌کند.
از آنجایی که ارائه مستندات و شواهد توسط شخص آسیب‌دیده یا مرتکب می‌تواند در صدور حکم نهایی تأثیرگذار باشد، بهتر است که این اقدام را با همراهی و مشورت یک وکیل حرفه‌ای و باتجربه انجام دهید. وکلای پلتفرم حقوقی ترازو همواره آماده هستند تا وکالت شما را در چنین پرونده‌هایی بر عهده بگیرند یا در اسرع وقت، به سؤالات شما در این زمینه پاسخ دهند.
تیم متخصص ترازو با وکلای پایه یک دادگستری آماده ارائه مشاوره تخصصی به سوالات و مسائل شماست.
سؤالات متداول
چه کسی مسئول نهایی تعیین نرخ دیه است؟
دادگاه رسیدگی‌کننده به پرونده.
در تصادفات، آیا بیمه تمام دیه را پرداخت می‌کند؟
سقف تعهدات مالی بیمه شخص ثالث در هر سال معادل ۲.۵ درصد مبلغ دیه آن سال در ماه حرام است.
اگر پزشکی قانونی درصد دیه را مشخص نکند، مرجع تعیین ارش چیست؟
دادگاه با توجه به نظر پزشکی قانونی درباره آسیب و جراحت و سایر مستندات پرونده مورد نظر.