در روزهای اخیر بارها اطلاح گذشت اولیای دم از قصاص نفس را شنیده‌اید. اتفاقی که فرایند اعدام محکوم را متوقف می‌کند. این اصطلاح، جدای از مفاهیم انسانس بزرگی که دارد، آثار و عوارض حقوقی زیادی هم در جامعه و هم در زندگی طرفین (قاتل و مقتول) دارد. اگر شما هم گمان می‌کنید که با گذشت اولیای دم از قصاص، فرد محکوم به گناه بلافاصله آزاد می‌شود یا خانواده قاتل دیگر حقوقی ندارد، پیشنهاد می‌کنم این مقاله از بلاگ پلتفرم حقوقی ترازو را مطالعه کنید. در این مقاله تمامی ابعاد حقوقی این موضوع را بررسی کرده‌ایم.
گذشت اولیای دم از قصاص به چه معناست؟
در پرونده‌های مربوط به قتل عمد که مجازات قصاص نفس برای قاتل صادر می‌شود، اولیای دم این حق را دارند که از قصاص قاتل بگذرند. طبق ماده ۳۴۷ قانون مجازات اسلامی، صاحب حق قصاص (اولیای دم مقتول) می‌تواند در هر مرحله از مراحل تعقیب، رسیدگی یا اجرای حکم به شکل مجانی یا با مصالحه از حق خود بگذرد. در این صورت، مجازات قصاص اجرا نخواهد شد.
اولیای دم مقتول چه کسانی هستند؟
منظور از اولیای دم طبق ماده ۳۵۱ قانون مجازات اسلامی، ورثه مقتول هستند؛ به جز زن یا شوهر او که حق قصاص ندارد. البته، اگر حق قصاص، به هر علت، تبدیل به دیه شود یا در ازای تبدیل آن به مال یا حقی، مصالحه‌ای انجام شود، همسر یا شوهر مقتول نیز از آن ارث برده و در تقسیم ارث سهم او محاسبه می‌شود. در صورتی که برخی از اولیای دم، خواهان قصاص و برخی خواهان دیه باشند نیز همسر مقتول، از سهم دیه کسانی که خواهان دیه هستند، ارث می‌‌برد.
ورثه مقتول طبق ماده ۸۶۲ قانون مدنی به این ترتیب هستند:
| رتبه ورثه در تعریف قانون | سمت فامیلی |
| ورثه طبقه اول | پدر، مادر، اولاد و اولاد اولاد (نوه) |
| ورثه طبقه دوم | پدربزرگ و مادربزرگ، برادر و خواهر و اولاد آنها |
| ورثه طبقه سوم | عموها، عمه‌ها، دایی‌ها، خاله‌ها و اولاد آنها |
باید به این نکته مهم توجه داشته باشید که در هر طبقه از طبقات ارث، تا زمانی که افراد درجه اول وجود داشته باشند، حق قصاص نفس به دیگران نمی‌رسد. به طور مثال، در طبقه اول، اگر پدر مقتول زنده باشد، نوه‌های مقتول حق قصاص نخواهند داشت. به همین ترتیب، با وجود وراث طبقه اول، حق قصاص به وراث طبقه دوم و سوم نخواهد رسید.
نکته مهم دیگری که باید در زمینه ورثه مقتول به آن اشاره کرد این است که طبق ماده ۳۵۷ قانون مجازات اسلامی، اگر یکی از وراث قاتل باشد یا مشارکت در قتل داشته باشد، طبیعتا آن فرد ولی دم به شمار نمی‌رود و حق قصاص و دریافت دیه را ندارد. در شرایط بسیار خاص، اگر مقتول به جز این فرد (متهم به قتل یا شریک جرم)، ورثه دیگری نداشته باشد، مقام رهبری ولی دم او به شمار می‌رود.
در پرونده‌های قصاص نفس، شناسایی اولیای دم یکی از مهم‌ترین موضوعات است. همان‌طور که اشاره شد، در برخی موارد، ممکن است ورثه حق قصاص نداشته باشند یا از دیه سهمی نبرند. به همین دلیل، باید برای انجام هر اقدامی، اطلاعات حقوقی کافی در این زمینه داشته باشید. وکلا و مشاوران حقوقی ترازو همواره آماده هستند تا به سؤالات شما در زمینه امکان گذشت اولیای دم از قصاص پاسخ دهند. با کلیک روی گزینه «سوالتو بپرس» و طرح سؤال یا ابهام خود، می‌توانید در اسرع وقت پاسخ خود را از آنها دریافت کنید.
میتونید سوالاتتون رو به صورت رایگان از کارشناسان متخصص ما بپرسید. در زودترین زمان ممکن، پاسخگوی شما خواهیم بود.
شرایط گذشت اولیای دم از قصاص
اولیای دم می‌توانند در هر مرحله از مراحل دادرسی، از تعقیب تا اجرای حکم، از قصاص قاتل بگذرند. بنابراین، حتی اگر قاتل پای چوبه دار باشد نیز امکان گذشت اولیای دم از قصاص وجود دارد. البته، این گذشت باید پیش از اجرای حکم باشد و شرایطی دارد:
۱- گذشت مقتول پیش از فوت
اگر مقتول پس از وقوع جنایت و پیش از فوت، از حق قصاص قاتل خود گذشت کرده یا با او مصالحه کند، به موجب ماده ۳۶۵ قانون مجازات اسلامی، اولیای دم و وراث او نمی‌توانند قصاص نفس یا دیه قاتل را مطالبه کنند. در این صورت، طبق نظر دادگاه برای قاتل مجازات تعزیری تعیین می‌شود.
۲- توافق همه اولیای دم
در صورتی که مقتول چندین اولیای دم داشته باشد، طبق ماده ۳۵۰ قانون مجازات اسلامی، هر یک از آنان به طور جداگانه حق قصاص قاتل را دارند. همچنین، ممکن است یک نفر، چندین فرد را به قتل رسانده باشد؛ در این صورت نیز همه اولیای دم، حق قصاص جداگانه دارند. در مورادی پیش می آید که برخی از اولیای دم قصاص قاتل را می‌خواهند و بعضی دیگر خواستار دیه هستند. در این شرایط کسانی که خواهان قصاص هستند، باید سهم دیه دسته دوم را به آنها پرداخت کنند تا قاتل قصاص شود.
در صورتی که برخی از اولیای دم مقتول صغیر، محجور یا مجنون باشند، طبق ماده ۳۵۴ قانون مجازات اسلامی، ولی قانونی یا قیم این افراد با در نظر گرفتن مصلحت آنها حق قصاص، مصالحه یا گذشت خواهد داشت. البته، می‌توان تا زمان بلوغ صغیر یا برطرف شدن جنون این افراد نیز صبر کرد تا خودشان درباره حق قصاص خود، تصمیم بگیرند. اگر فرد صغیر یا مجنون ولی نداشته باشد، ولی او مشخص نباشد یا به او دسترسی نباشد، مطابق با ماده ۳۵۶ قانون مجازات اسلامی، مقام رهبری ولی او خواهد بود. در این صورت، رئیس قوه قضائیه با اجازه مقام رهبری و موافقت وی، اختیار او را به دادستان مربوطه تفویض می‌کند.
۳- عدم امکان رجوع از گذشت
مطابق با ماده ۳۶۴ قانون مجازات اسلامی، رجوع از گذشت پذیرفته نیست. در حقیقت ولی دم، پس از گذشت، دیگر امکان درخواست قصاص مجدد ندارد.
۴- اعلام رضایت و گذشت اولیای دم
رضایت اولیای دم باید به صورت کتبی با ثبت در دفتر اسناد رسمی یا دادگاه اعلام شود. البته، رضایت شفاهی آنها در حضور قاضی پرونده نیز موقتا پذیرفته می‌شود. رضایتی که اولیای دم در این شرایط اعلام می‌کنند باید بدون اجبار دیگران یا اکراه باشد. در غیر این صورت، فاقد اثر و ارزش قانونی خواهد بود.
تفاوت گذشت و ابرا
در حالت کلی، اولیای دم می‌توانند با دریافت دیه یا مبلغی کمتر یا بیشتر از آن از حق قصاص خود، گذشت کنند. از طرفی می‌توانند شرطی برای قاتل تعیین کنند، به عنوان مثال، می‌توانند علاوه بر اخذ مبلغی به عنوان دیه، شرط کنند که محکوم به قصاص پس از آزادی، حق تردد، اقامت یا مراجعه به محل زندگی مقتول را نداشته باشد. با نقض این شرط نیز پرونده طبق نظریه مشورتی شماره ۷/۱۴۰۳/۱۱۲۵ مورخ ۱۴۰۴/۱/۲۹ برای بررسی و اتخاذ تصمیم مقتضی نزد دادگاه صادر کننده حکم ارسال می‌شود.
در حالتی که اولیای دم بدون دریافت غرامت یا دیه و حتی بدون هیچ شرطی از خون قاتل بگذرند. به این اقدام آنها «ابرا» گفته می‌شود.
مراحل قانونی گذشت اولیای دم از قصاص
در صورتی که اولیای دم قصد گذشت در قصاص نفس را داشته باشند، برای قانونی کردن این اقدام، باید این مراحل طی شود:
- اعلام رضایت اولیای دم با شرایطی که پیش از این توضیح داده شد.
- ثبت رضایت‌نامه اولیای دم در پرونده و ارسال برای دادگاه کیفری
- بررسی رضایت‌نامه اولیای دم توسط قاضی پرونده و صدور رأی مبنی بر اجرایی نشدن قصاص، تعیین دیه و حبس تعزیری برای قاتل
- قطعی شدن رأی پس از طی شدن مهلت تجدیدنظر (۲۰ روز)
- اجرای رأی قطعی شده؛ در صورتی که دیه تعیین شده، قاتل باید دیه را طبق نظر دادگاه پرداخت کند. اگر مجازات حبس تعزیری برای قاتل تعیین شده باشد، وی برای اجرای این مجازات به زندان منتقل خواهد شد.
اگر اولیای دم هنگام اجرای حکم قصاص گذشت کنند، فرایند اجرای این حکم طبق ماده ۴۳۳ قانون مجازات اسلامی متوقف خواهد شد.
مهلت گذشت اولیای دم قصاص
همان‌طور که پیش از این نیز اشاره شد، گذشت اولیای دم از قصاص محدود به زمان خاصی نیست. آنها می‌توانند در هر زمان از شروع تعقیب مجرم تا زمان اجرای حکم گذشت کنند.
مجازات تعزیری پس از گذشت اولیای دم
سؤالی که ممکن است پس از گذشت اولیای دم از قصاص مطرح شود این است که آیا مرتکب جرم قتل، آزاد می‌شود و در جامعه حاضر می‌شود؟
به موجب ماده ۶۱۲ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات)، اگر ولی دم در قتل عمد از قصاص گذشت کرده باشد یا قاتل به هر دلیلی قصاص نشود، در صورتی که قاضی تشخیص دهد که این قتل باعث اخلال در نظم و امنیت جامعه شده یا احتمال دهد که ممکن است قاتل یا دیگران دوباره مرتکب این جرم شوند، قاتل را به حبس تعزیری از ۳ تا ۱۰ سال محکوم می‌کند.
توافق اولیای دم برای گذشت یا قصاص قاتل از جمله مسائلی است که پیچیدگی‌های حقوقی خاص خود را دارد. بنابراین، اگر با پرونده قتلی مواجه هستید که در آن، چند اولیای دم وجود دارد، بهتر است پیش از هر اقدامی از یک وکیل باتجربه کمک بخواهید. وکلا و کارشناسان حقوقی ترازو، با آگاهی از کلیه قوانین این حوزه می‌تواند به شما در تمام مراحل پرونده کمک کند.
تیم متخصص ترازو با وکلای پایه یک دادگستری آماده ارائه مشاوره تخصصی به سوالات و مسائل شماست.
آثار حقوقی و اجتماعی بخشش اولیای دم
آثار حقوقی گذشت اولیای دم از قصاص به شرایط رضایت اولیای دم بستگی دارد. در صورتی که اولیای دم از حق قصاص و دیه خود به طور کامل گذشت کرده باشند نیز ممکن است مرتکب جرم قتل، طبق نظر قاضی پرونده به حبس تعزیری محکوم شود.البته، بخشش اولیای دم از نظر اجتماعی نیز آثاری در پی خواهد داشت. در این صورت، نه تنها تعداد پرونده‌های حقوقی منتهی به قصاص افراد کاهش می‌یابد، بلکه فرهنگ بخشش در جامعه رواج خواهد یافت. به‌علاوه، گذشت اولیای دم فرصتی برای اصلاح فرد محکوم به قتل فراهم خواهد کرد تا اشتباه خود را جبران کرده و زندگی جدیدی را آغاز کند.
سخن پایانی
گذشت اولیای دم از قصاص نفس یکی از مواردی است که موجب توقف اجرای حکم قصاص در پرونده قتل عمد می‌شود. این گذشت شرایط خاص خود را دارد. در این مقاله، درباره شرایط گذشت اولیای دم در چنین پرونده‌هایی توضیح داده شد. البته، این گذشت ممکن است در برخی موارد با پیچیدگی‌های حقوقی خاصی همراه شود. به همین دلیل، پیشنهاد ما این است که چه در مقام اولیای دم این پرونده و چه به عنوان فرد محکوم، پیش از هر اقدامی با یک وکیل باتجربه و آگاه به قوانین روز مشورت کنید.
سوالات متداول
آیا گذشت اولیای دم می‌تواند اجرای حکم قصاص را متوقف کند؟
بله، در هر مرحله از دادرسی، گذشت اولیای دم حکم قصاص را متوقف می‌کند.
شرایط حقوقی لازم برای گذشت اولیای دم، چیست؟
این گذشت باید به صورت کتبی یا در حضور قاضی پرونده به طور شفاهی اعلام شود و ناشی از اجبار یا اکراه نباشد.
آیا گذشت شفاهی کافی است یا باید کتبی باشد؟
اگر گذشت به طور شفاهی در حضور قاضی پرونده اعلام شود، برای توقف حکم قصاص کفایت می‌کند. البته، در این صورت نیز رضایت‌نامه در پرونده ثبت و برای دادگاه کیفری ارسال خواهد شد.