جرایم حدی چیست؟ بررسی انواح جرم‌های حدی و مجازات آنها در قانون

در مباحث حقوقی و کیفری ایران، موضوعی با عنوان حد و جرایم حدی وجود دارد. این مجازاتی که برای این نوع جرایم پیش‌بینی شده، از سوی شرع تعیین شده و سیستم قضایی و قاضی امکان دخل و تصرف در آن را ندارند. جرایم متنوعی زیرمجموعه جرایم حدی قرار می‌گیرند؛ در این مقاله بلاگ پلتفرم حقوقی ترازو به شکل جامع به بررسی جرایم حدی، تعریف، ویژگی‌ها، انواع شایع و نحوه اثبات آن‌ها در دادگاه‌های ایران می‌پردازیم.

جایگاه جرایم حدی

نظام حقوق کیفری ایران، ریشه در فقه اسلامی دارد. مجازات‌ها در قانون مجازات اسلامی (مصوب ۱۳۹۲) به ۴ دسته کلی تقسیم می‌شوند که هر کدام، تعریف، منشأ و احکام خاص خود را دارند. این چهار دسته عبارت است از: حد، قصاص، دیه و تعزیر.

جرایم حدی در این تقسیم‌بندی، مهم‌ترین و سخت‌ترین نوع مجازات‌ها را دارند. برخلاف تعزیر که نوع و میزان آن توسط قانون‌گذار تعیین می‌شود، حد مجازاتی است که از متون شرعی نشأت گرفته و برای جرایم خاصی تعیین شده است. از این رو، جایگاه جرایم حدی در قانون، جایگاه ویژه‌ای است و محاکم قضایی موظف هستند احکام آن را بر اساس شرع و قانون اجرا کنند.

جرم حدی یا جرایم حدی چیست؟

جرم حدی یا مجازات حدی، مجازاتی است که موجب، نوع، میزان و کیفیت اجرای آن در شرع مقدس اسلام (قرآن و سنت) و قانون مجازات اسلامی مشخص شده است. منبع جرایم حدی، شریعت است و قانون‌گذار تنها به بیان و تبیین آن پرداخته است. به عبارت دیگر، قاضی و مقام قضایی، در تعیین یا تغییر نوع و میزان آن، هیچ اختیاری ندارند و باید عیناً حکم شرع را اجرا کنند. این امر، مهم‌ترین دلیل بر اهمیت و ثبات احکام حدی است. اگر با این توضیحات قانع نشده‌اید و هنوز هم ابهاماتی در این باره دارید، برای کسب اطلاعات بیشتر، می‌توانید به شکل رایگان با مشاوران حقوقی ترازو در تماس باشید  و سوالات خود را بپرسید.

رایگان سوال بپرسید

میتونید سوالاتتون رو به صورت رایگان از کارشناسان متخصص ما بپرسید. در زودترین زمان ممکن، پاسخگوی شما خواهیم بود.

سوالتو بپرس

تفاوت جایرم حدی با جرایم تعزیری

تفاوت اصلی میان جرم حدی و جرم تعزیری در منشأ تعیین مجازات و اختیارات قاضی در اعمال آن است. در جدول زیر، این تفاوت‌ها به شکل واضح ارائه شده است:

منبع قانونی مجازات تعزیری

ماده ۱۸ قانون مجازات اسلامی می‌گوید: «تعزیر مجازاتی است که مشمول عنوان حد، قصاص یا دیه نیست و به موجب قانون در موارد ارتکاب محرمات شرعی یا نقض مقررات حکومتی تعیین و اعمال می‌گردد. نوع، مقدار، کیفیت اجراء و مقررات مربوط به تخفیف، تعلیق، سقوط و سایر احکام تعزیر به موجب قانون تعیین می‌شود.»

بنابراین، قاضی در صدور حکم تعزیری می‌تواند با توجه به شرایط مجرم و وقوع جرم (مانند سوابق، انگیزه، وضعیت فردی و اجتماعی)، مجازات را در حدود قانونی تخفیف یا تشدید کند، اما در جرایم حدی، چنین اختیاری ندارد.

ویژگی‌های اصلی جرایم حدی

ثبات و عدم انعطاف، اصلی‌ترین ویژگی‌های مجازات حدی هستند که آن را از سایر مجازات‌ها متمایز می‌کند. در ادامه به مهم‌ترین ویژگی‌های این دسته از جرایم اشاره شده است:

۱- ثابت بودن مجازات: نوع، میزان و کیفیت اجرای مجازات حد مشخص و غیر قابل تغییر است. (ماده ۱۵ قانون مجازات اسلامی)

۲- غیرقابل عفو: به طور کلی، حدود پس از اثبات در دادگاه، از سوی قوه‌قضائیه یا دولت قابل عفو نیستند، زیرا حق‌الله محسوب می‌شوند. البته استثنائاتی در قانون پیش‌بینی شده که عفو توسط مقام رهبری (پس از درخواست رئیس قوه قضائیه) یا عفو در صورت توبه قبل از اثبات جرم (ماده ۱۱۴ قانون مجازات اسلامی) از مهم‌ترین آن‌ها هستند.

۳- عدم امکان تخفیف یا تبدیل: قاضی نمی‌تواند مجازات حدی را تخفیف دهد، به مجازات دیگری تبدیل کند یا اجرای آن را به تعلیق درآورد؛ مگر در موارد خاص و نادر که نص قانونی وجود داشته باشد.

۴- عدم امکان تعلیق و تعویق: اجرای مجازات حدی قابل تعلیق یا تعویق نیست. پس از قطعیت حکم، باید بدون تأخیر اجرا شود.

انواع جرایم حدی شایع در قانون مجازات اسلامی

جرایم حدی که در فقه اسلامی و قانون مجازات اسلامی برای آن‌ها مجازات تعیین شده، شامل موارد متعددی است. شایع‌ترین این جرایم که رسیدگی به آن‌ها در محاکم کشور رایج است، عبارت است از:

۱- زنا (حدی): رابطه جنسی ممنوعه که مجازات آن بسته به شرایط احصان، می‌تواند شلاق (۱۰۰ ضربه) یا رجم (سنگسار) و در موارد خاص اعدام باشد. (مواد ۲۲۱ تا ۲۳۲ قانون مجازات اسلامی)

۲- سرقت حدی: نوع خاصی از سرقت که دارای ۱۴ شرط دقیق قانونی (ماده ۲۶۸ قانون مجازات اسلامی) است. در صورت تحقق تمام شروط، مجازات آن قطع عضو (در مرتبه اول قطع ۴ انگشت دست راست و…) است. در صورت عدم احراز یکی از شرایط، سرقت تعزیری محسوب می‌شود.

۳- شرب خمر: نوشیدن هر نوع مسکر (الکل) که حد آن، ۸۰ ضربه شلاق است. (ماده ۲۶۴ قانون مجازات اسلامی)

۴- قذف: متهم کردن دیگری به زنا یا لواط (به صراحت) که حد آن ۸۰ ضربه شلاق است. (مواد ۲۴۵ تا ۲۶۳ قانون مجازات اسلامی)

۵- لواط، تفخیذ و مساحقه: جرایم جنسی همجنس‌گرایانه که بسته به شرایط، مجازات آن می‌تواند شلاق یا اعدام باشد. 

جدول کامل جرایم حدی در قانون مجازات اسلامی

مجازات‌های حدی قابل تبدیل است؟

به طور کلی و قاطع، مجازات‌ جرایم حدی قابل تبدیل به جزای نقدی یا خرید نیستند. همان‌طور که بیان شد، نوع و میزان مجازات حدی ثابت و غیرقابل تغییر است. قاضی نیز اختیاری برای تبدیل آن به مجازات‌های خفیف‌تر مانند جزای نقدی یا حبس تعزیری ندارد. تنها راه تخفیف یا سقوط مجازات حدی، توبه مجرم قبل از اثبات جرم در برخی حدود یا عفو ویژه مقام رهبری است.

بر اساس ماده 219 قانون مجازات اسلامی، «دادگاه نمی‌تواند کیفیت، نوع و میزان حدود شرعی را تغییر یا مجازات را تقلیل دهد یا تبدیل یا ساقط نماید. این مجازات‌ها تنها از طریق توبه و عفو به کیفیت مقرر در این قانون قابل سقوط، تقلیل یا تبدیل است.»

درحالیکه در رابطه با جرایم تعزیری، در مواد 37 تا 39 قانون مجازات اسلامی، به اختیارات قاضی در تقلیل مجازات، از جمله امکان تقلیل مجازات حبس (تا ۳ درجه) یا تبدیل آن به مجازات‌های سبک‌تر اشاره شده است. همچنین در جرایم تعزیری درجه ۷ و ۸، با شرایطی چون فقدان سابقه مؤثر، امکان صدور حکم معافیت از کیفر وجود دارد.

نحوه اثبات جرایم حدی در دادگاه

نحوه اثبات جرایم حدی در دادگاه برخلاف جرایم تعزیری، روند بسیار دشواری دارد و بسته به نوع جرم، دلایل برای اثبات آن نیز متفاوت است. این سخت‌گیری در اثبات، ریشه در قاعده فقهی «درء» دارد که می‌گوید: «حدود با شبهات ساقط می‌شوند.» ادله اثبات در حدود (مواد ۱۶۰ به بعد قانون مجازات اسلامی) عبارت است از:

• اقرار: برای اثبات برخی از حدود مانند زنا، لواط یا شرب خمر، نیاز به ۴ مرتبه اقرار نزد قاضی وجود دارد. (ماده ۱۷۲ قانون مجازات اسلامی برای زنا و لواط و ماده ۱۸۰ قانون مجازات اسلامی برای شرب خمر)
• شهادت: در اغلب حدود، به شهادت ۴ مرد عادل نیاز است (مانند زنا). در برخی حدود مانند قذف و شرب خمر به ۲ مرد عادل نیاز است. شرایط شهادت و عدالت شهود در حدود بسیار سخت‌گیرانه است.
• علم قاضی: علم قاضی که از طریق اوضاع و احوال، ادله و قرائن موجود در پرونده حاصل می‌شود، یکی از ادله اثبات جرایم است. با این حال، استفاده از علم قاضی برای اثبات حدود، امری بسیار حساس و مورد اختلاف‌نظر است و قاضی باید به یقین کامل برسد.
• سوگند و قسامه: این موارد بیشتر در جرایم قصاص و دیات کاربرد دارند و در اثبات حدود، نقشی ندارند. 

اعمال حد چه شرایطی دارد؟

اجرای حکم حد برای جرایم حدی، پس از قطعیت یافتن در دادگاه، شرایط خاص خود را دارد و در قانون مجازات اسلامی به آن پرداخته شده است.

• حضور حاکم شرع یا نماینده او: اجرای حد باید با نظارت حاکم شرع یا نماینده منصوب او انجام شود.
• شرایط مجرم: در زمان اجرای حد، مجرم باید بالغ و عاقل باشد. اگر بیماری جسمی یا روحی مانع اجرای حد باشد، باید اجرای آن به تأخیر بیفتد. (مانند اجرای شلاق حدی در حالت بیماری که ممکن است منجر به فوت شود.)
• علنی یا غیرعلنی بودن: اجرای برخی حدود (مانند شلاق) به صورت علنی است، در حالی که برخی دیگر ممکن است به صورت غیرعلنی اجرا شوند.
• جنسیت مجرم: شرایط اجرای حد (مانند زنا) می‌تواند برای زن و مرد متفاوت باشد.

سخن پایانی

جرایم حدی، از حساس‌ترین و پیچیده‌ترین مباحث حقوق کیفری ایران به شمار می‌روند. تفاوت‌های بنیادین آن‌ها با جرایم تعزیری، به‌ویژه در موضوع عدم امکان تبدیل، تخفیف، تعلیق و اثبات دشوار، لزوم دقت و توجه ویژه‌ای را در رسیدگی به این پرونده‌ها می‌طلبد. در صورت مواجهه با پرونده‌های مرتبط با جرایم حدی یا شبهات شرعی در مجازات‌ها، بهره‌گیری از مشاوره‌ی تخصصی اهمیت بسیاری دارد. وکلای مجرب پلتفرم حقوقی ترازو همراهانی مطمئن برای احقاق حقوق شما در مراحل تحقیق، دادرسی و تجدیدنظر هستند.

همین حالا درخواست وکیل بده

تیم متخصص ترازو با وکلای پایه یک دادگستری آماده ارائه مشاوره تخصصی به سوالات و مسائل شماست.

دریافت مشاوره

پرسش‌های متداول