نگاهی به قانون حمایت از مصرف کنندگان در ایران
ممکن است در مقالات مختلف و اخباری که می‌شنوید، گاهی نام حقوق مصرف‌کنندگان یا قانون حمایت از مصرف کنندگان را شنیده باشید. شاید هم جزو کسانی هستید که می‌خواهند درباره حقوق بنیادین خود بیشتر بدانند. در این صورت، خواندن این مقاله می‌تواند به بسیاری از سؤالات شما درباره حقوق و قانون حمایت از مصرف کنندگان پاسخ بدهد.
منظور از حقوق مصرف کننده چیست؟
در همه جای دنیا قانون حمایت از مصرف کننده به قانونی گفته می‌شود که برای محافظت از مصرف‌کنندگان در برابر شیوه‌های تجاری متقلبانه، محصولات معیوب و کالاها و خدمات خطرناک وضع شده است. این قوانین نقش مهمی در اقتصاد بازار امن و قابل اعتماد ایفا می‌کنند و باعث می‌شوند که معاملات تجاری بدون غافل‌گیری‌های ناخوشایند انجام شوند.
نظام حقوقی ایران هم از این قاعده مستثنی نیست. در ایران، قوانین و مقررات مختلفی از جمله قانون حمایت از مصرف کنندگان مصوب سال ۱۳۸۸ و موادی از قانون تجارت الکترونیکی مصوب سال ۱۳۸۲ برای حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان در معاملات مختلف تصویب شده‌اند.
قانون حمایت از مصرف کننده
اصلی‌ترین قانونی که در ایران برای حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان قابل اجرا است، قانون حمایت از مصرف کنندگان نام دارد. این قانون ۲۲ ماده دارد و در مهر ماه سال ۱۳۸۸ به تصویب رسید. در ماده ۲ این قانون، درباره حقوق مصرف‌کننده این‌طور می‌خوانیم:
«کلیه عرضه‌کنندگان کالا و خدمات، منفردا یا مشترکا مسئول صحت و سلامت کالا و خدمات عرضه‌شده مطابق با ضوابط و شرایط مندرج در قوانین و یا مندرجات قرارداد مربوطه یا عرف در معاملات هستند. اگر موضوع معامله کلی باشد درصورت وجود عیب یا عدم انطباق کالا با شرایط تعیین شده، مشتری حق دارد صرفا عوض سالم را مطالبه کند و فروشنده باید آن را تأمین کند و اگر موضوع معامله جزئی (عین معین) باشد، مشتری می‌تواند معامله را فسخ کند یا ارش کالای معیوب و سالم را مطالبه کند و فروشنده موظف است پرداخت کند. درصورت فسخ معامله از سوی مشتری پرداخت خسارت از سوی عرضه‌کننده منتفی است.
تبصره – چنانچه خسارات وارده ناشی از عیب یا عدم کیفیت باشد و عرضه‌کنندگان به آن آگاهی داشته باشند، علاوه بر جبران خسارت به مجازات مقرر در این قانون محکوم خواهند شد. چنانچه اقدام آنان واجد عناوین مجرمانه دیگر باشد، مشمول همان قانون خواهند بود.»
همچنین، در مواد ۳ تا ۸ این قانون درباره وظایف فروشندگان و عرضه‌کنندگان کالا و خدمات توضیح داده شده است. مطابق با مفاد ماده ۳ این قانون، عرضه‌کنندگان کالاها و خدمات مختلف در کشور موظف‌اند که علاوه بر ارائه اطلاعات لازم درباره نوع، کیفیت، کمیت، تاریخ تولید و انقضا و اطلاعات مربوط به مصرف کالاها و خدمات، ضمانت‌نامه‌ای همراه با صورت‌حساب فروش و نمونه کالاهای موجود خود را به مصرف‌کننده ارائه کنند تا او بتواند آگاهانه و با اطمینان کامل خرید کند.
قانون حمایت از مصرف کنندگان خودرو
یکی از کالاهای پرکاربرد در کشور که بخش بزرگی از اقتصاد کشور را به خود اختصاص داده، خودرو و وسایل نقلیه موتوری است. به همین علت، قانونگذار ایران قانونی مختص حمایت از حقوق مصرف‌کننده در این بخش تصویب کرده است. این قانون که قانون حمایت از مصرف کنندگان خودرو نام دارد، در سال ۱۳۸۶ تصویب شد و ۱۱ ماده قانونی دارد. بر اساس این قانون، تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان خودرو موظف هستند که:
- تمام جنبه‌های ایمنی و رفع عیوب خودرو را رعایت کنند؛
- با تأسیس شعبه‌ها و نمایندگی‌های مجاز در شهرهای مختلف از حقوق مصرف‌کنندگان حمایت کنند؛
- تعهدات مربوط به حقوق مصرف‌کننده را در برگه‌های ضمانت‌نامه‌ای که در زمان تحویل خودرو به مشتری ارائه می‌دهند، صریح و واضح قید کنند.
آیین‌نامه اجرایی قانون حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان خودرو
برای رعایت دقیق‌تر قانون حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان خودرو، آیین‌نامه اجرایی آن با نام آیین نامه قانون حمایت از مصرف کنندگان خودرو در سال ۱۳۹۵ در هیئت وزیران به تصویب رسید. این آیین‌نامه ۳۲ ماده دارد و در آن جزئیات بیشتری درباره ضوابط و روش‌های مختلف فروش خودروها و وسایل نقلیه موتوری وجود دارد. به عنوان مثال، مطابق با بند ژ ماده ۱۱ این قانون، عرضه‌کنندگان خودرو مکلف به ایجاد «نظام رسیدگی به شکایات و تعیین تکلیف موضوع با رعایت ضوابط قانونی ظرف ۲۰ روز» شده‌اند. همچنین، به موجب بند پ همین ماده، عرضه‌کنندگان خودرو باید قبل از تحویل خودرو آن را بازرسی کنند و به موجب بند ب هم باید اقدامات لازم برای نظارت بر حسن اجرای دستورالعمل‌ها و مقررات مربوط به «فرایند و نظام پرداخت سود و خسارت متعلق به مصرف‌کننده» را انجام دهند.
قانون حمایت از مصرف کنندگان خودرو و آیین‌نامه اجرایی آن مهم‌ترین قانون برای رعایت حقوق مصرف‌کنندگان در خرید و فروش خودروهای مختلف اعم از خودروهای وارداتی و تولید داخل است. این قانون با داغ شدن بحث عرضه خودروهای برقی در کشور، باری دیگر اهمیت یافت.
قانون تجارت الکترونیکی
قانون حمایت از حقوق مصرف کنندگان قانونی است که بر خرید و فروش تمام کالاها و خدمات در کشور نظارت دارد اما قانون تجارت الکترونیک به معاملاتی اختصاص یافته که در فضای مجازی انجام می‌شوند. این قانون ۸۱ ماده دارد و در سال ۱۳۸۲ در مجلس شورای اسلامی تصویب شد. قانون تجارت الکترونیکی به مسائل مختلف مربوط به معاملات اینترنتی مانند حمایت از حریم خصوصی مشتریان و قواعد تبلیغ در فضای مجازی می‌پردازد. با این‌حال، فصلی از این قانون به حمایت از حقوق مصرف‌کننده در معاملات آنلاین اختصاص یافته است.
در مواد ۳۳ تا ۴۹ قانون تجارت الکترونیکی درباره حمایت از مصرف‌کننده به عنوان بخشی از حمایت‌های انحصاری در بستر مبادلات الکترونیکی مقرراتی وضع شده که می‌تواند مرجعی برای دفاع از حقوق مصرف‌کننده در فضای مجازی و رسیدگی به شکایات او در این زمینه باشد.
سازمان حمایت از مصرف کنندگان
سازمان حمایت از مصرف کننده به عنوان مهم‌ترین مرجع نظارتی بر حقوق مصرف‌کنندگان در کشور فعالیت می‌کند. این سازمان از سال ۱۳۵۳ با نام صندوق حمایت مصرف‌کنندگان بر اساس مصوبه مجلس شورای ملی تشکیل شد و در سال ۱۳۵۶، به سازمان حمایت تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان تغییر نام داد.
بعد از انقلاب اسلامی ایران، در سال‌های ۱۳۵۸ و ۱۳۷۳، بر اساس مصوبه شورای انقلاب و مصوبه مجمع تشخیص مصلحت نظام به ترتیب سازمان حمایت مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان و سازمان بازرسی و نظارت بر قیمت و توزیع کالا و خدمات تأسیس شد. این سازمان‌ها در سال ۱۳۸۴ و مطابق با مصوبه شورای عالی اداری در هم ادغام شدند تا سازمانی به نام سازمان حمایت مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان ایجاد شود.
طبق اساسنامه سازمان حمایت مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان، این سازمان از مجمع عمومی، هیئت مدیره و مدیرعامل تشکیل شده است. معاونت‌های این سازمان هم عبارت‌اند از:
- معاونت بازرسی و نظارت بر خدمات؛
- معاونت بازرسی و نظارت بر کالاهای سرمایه‌ای؛
- معاونت بازرسی و نظارت بر کالاهای مصرفی؛
- معاونت توسعه مدیریت و منابع.
ریاست مجمع عمومی سازمان حمایت مصرف کنندگان و تولیدکنندگان بر اساس ماده ۹ اساسنامه این سازمان وزیر بازرگانی کشور است و اعضای این مجمع به این ترتیب هستند:
- وزیر بازرگانی؛
- وزیر امور اقتصادی و دارائی یا نماینده او؛
- وزیر مشاور و رئیس سازمان برنامه و بودجه یا نماینده او؛
- وزیر صنایع و معادن یا نماینده او؛
- وزیر کار و امور اجتماعی یا نماینده او؛
- وزیر کشاورزی و عمران روستائی یا نماینده او؛
- رئیس کل بانک مرکزی ایران یا نماینده او؛
- رئیس اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران یا نماینده او.
اهداف این سازمان هم در ماده ۶ این قانون قید شده‌اند. در این ماده این‌طور می‌خوانیم:
«اهداف سازمان در چهارچوب وظایف و اختیارات خود حمایت از تولیدات داخلی و افزایش آن و حمایت از مصرف کنندگان در برخورد با نوسانات غیرمعمول و همکاری سازمانهای ذیربط در تشویق امر صادرات و بازاریابی از طریق تعیین و تعدیل و تثبیت و کنترل قیمت تولیدات و خدمات و کالاهای وارداتی داخلی و انجام تحقیقات و بررسی لازم و ارائه طرحهای ضروری درجهت متعادل ساختن کالاهای وارداتی و تولیدی است.»
این سازمان علاوه بر بازرسان خود ناظران افتخاری هم دارد که می‌تواند هر شهروند ایرانی بالای ۱۸ سال، با حسن شهرت و اخلاق و تحصیلات حداقل دیپلم باشد.
انجمن ملی حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان
مطابق با ماده ۹ قانون حمایت از مصرف‌کنندگان، به منظور سامان‌دهی مشارکت‌های مردمی در اجرای سیاست‌ها و برنامه‌های حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان، انجمن‌های حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان تأسیس شده که غیرانتفاعی، غیردولتی و دارای شخصیت حقوقی مستقل هستند. این انجمن‌ها پس از ثبت در وزارت صنعت، معدن و تجارت می‌توانند به فعالیت رسمی خود ادامه دهند.
در حال حاضر، چنین انجمنی تشکیل شده و وظایف و اختیارات مختلفی نظیر سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی لازم برای حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان در سراسر کشور، همکاری با سازمانهای بین‌المللی مرتبط، ارائه نظرات به مسئولین و همکاری با دستگاهی اجرایی مرتبط برای اجرای بهتر قوانین مربوط به حقوق مصرف‌کنندگان و آموزش مردم درباره استانداردهای مربوط به حقوق مصرف‌کننده از طریق رسانه‌های جمعی از جمله وظایف آن است.
رسیدگی به شکایات درباره حقوق مصرف کننده
طبق مقررات فصل چهارم قانون حمایت از مصرف‌کنندگان، شکایات مصرف‌کنندگان در زمینه حقوق بنیادین خود به انجمن‌ها یا سازمان حمایت از حقوق مصرف‌کننده مراجعه کنند. در این صورت، این سازمان به شکایات رسیدگی می‌کند یا آن را به سازمان تعزیرات حکومتی ارجاع می‌دهد.
در وب‌سایت سازمان حمایت مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان، بخش میز خدمت، خدمات الکترونیک این سازمان آمده که عبارت‌اند از:
- پایش قیمت کالا و خدمات؛
- بازرسی و رسیدگی به تخلفات در زمینه کالاها و خدمات؛
- سامان‌دهی خدمات گارانتی و اصالت کالا.
همچنین، بخشی از این خدمات به گزارش‌های مردمی اختصاص یافته است. شهروندان ایرانی می‌توانند تخلفات مربوط به این سازمان را در بخش ثبت مفاسد اداری ثبت کنند تا به آنها رسیدگی شود.
جریمه‌ها و مجازات‌های قانون حمایت مصرف‌کننده
فصل پنجم و آخر قانون حمایت از مصرف‌کنندگان از مواد ۱۸ تا ۲۲ به جریمه‌ها و مجازات‌های متخلفان از این قانون اختصاص دارد. مطابق با مفاد این مقررات، اگر کالا یا خدمات عرضه‌شده معیوب باشد، در فرایند عرضه و فروش این کالا و خدمات تخلفی صورت بگیرد یا عرضه‌کنندگان کالا و خدمات تعهدات خود نسبت به مشتریان را به درستی انجام ندهند، بسته به موضوع شکایت مصرف‌کنندگان به جبران خسارت یا جزای نقدی محکوم می‌شوند.
سخن پایانی
در همه جای دنیا، قوانین و مقررات مختلفی برای حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان وضع می‌شود. در کشور ما هم قوانین و مقررات مختلفی مانند قانون حمایت از مصرف‌کنندگان، قانون تجارت الکترونیکی و قانون حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان خودرو و آیین‌نامه اجرایی آن مهم‌ترین قوانینی هستند که از حقوق مصرف‌کنندگان ایرانی دفاع می‌کنند. در واقع، این قوانین و مقررات ضمانت اجرایی برای رسیدگی به شکایات مصرف‌کنندگان برای استیفای حقوق بنیادین خود در معاملات مختلف هستند.
سوالات متداول
آیا در ایران از حقوق مصرف‌کنندگان حمایت می‌شود؟
بله. در کشور ما از این حقوق بنیادین در قوانین و مقررات مختلف حمایت می‌شود که مهم‌ترین آنها قانون حمایت از مصرف‌کنندگان، قانون تجارت الکترونیکی و قانون حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان خودرو و آیین‌نامه اجرایی آن هستند.
حقوق مصرف‌کننده در ایران شامل چه موضوعاتی می‌شود؟
دریافت اطلاعات لازم درباره نوع، کیفیت، کمیت، تاریخ تولید و انقضا و اطلاعات مربوط به مصرف کالاها و خدمات، نشان استاندارد کالاها، ضمانت‌نامه‌ای همراه با صورت‌حساب فروش و نمونه کالاهای موجود برخی از حقوق مصرف‌کنندگان در ایران هستند که در قانون حمایت از مصرف‌کنندگان به آنها اشاره شده است.