وکیل اوقاف؛ چگونگی استفاده از اموال وقفی

یکی از نهادهایی که در تمام دنیا برای انجام امور خیریه و عام المنفعه رایج است، نهاد وقف است. تا جایی که بسیاری از دانشگاه‌های معتبر دنیا، تحقیقات علمی خود را از طریق منابع به‌دست آمده از موقوفاتشان انجام می‌دهند. بسیاری از بیمارستان‌ها نیز درمان بیماران نیازمند خود را از همین منبع انجام می‌دهند. به همین دلیل ممکن است شما نیز بخواهید اطلاعاتی از این نهاد ارزشمند را داشته باشید و یا درصدد مشاوره با یک وکیل اوقاف یا وکیل وقف باشید. پس با ما در این مقاله همراه باشید.

وقف به چه معناست؟

وقف در لغت به معنی متوقف ساختن چیزی است و در تعریف حقوقی که بی‌ارتباط با معنای لغوی آن نیست، به معنی حبس عین و تسبیل منفعت گفته شده است. معنی این عبارت این است که انتقال مالکیت عین مال، متوقف خواهد شد و دیگر نمی‌توان آن را خرید و فروش کرد، به دیگران واگذار نمود و منفعت آن را نیز باید در راه معینی صرف کرد. کسی که مال را وقف می‌کند، واقف نام دارد و این کار را توسط وقف نامه انجام می‌دهد.

ارکان وقف

کسانی که مال به نفع آنها وقف می‌شود، موقف علیهم نام دارند و این افراد می‌توانند محصور و معین باشند یا غیرمحصور. بسته به موقوف علیهم، وقف به دو دسته وقف عام و وقف خاص تقسیم می‌گردد. وقف خاص، وقفی است که موقوف علیهم آن محصور و معین بوده و وقف عام، وقفی است که موقف علیهم آن غیرمحصور باشد یا وقف بر مصالح عامه صورت گرفته باشد.

کسی که مال را وقف کرده، واقف است و مالی که وقف شده، موقوفه نامیده می‌شود. همچنین مدیر یا مسئول وقف را متولی وقف می‌نامند. ناظر نیز شخصی است که ادار امور موقوفه با اطّلاع (تنها بر کارهای متولی نظارت دارد و زمانی که تخلفی دید به حاکم یا مقام قضایی گزارش می‌دهد و قدرت زیادی ندارد) یا تصویب (ناظر استصوابی کلیه تصمیم‌ها و کارهای اجرائی متولی را باید به تصویب برساند) وی و به استناد مفاد وقف نامه انجام می‌گیرد.

تعیین متولی وقف

کسی که مالی را وقف می‌کند، در اصطلاح واقف نام دارد. واقف می‌تواند خود مسئول امورات وقف باشد و یا کسی را به عنوان متولی امور وقف تعیین کند. طبق ماده ۷۵ قانون مدنی، تولیت به معنای اداره کردن امور موقوفه است. امور موقوفه یعنی کارهایی که مربوط به وقف و مال وقفی است. بنابراین کسی که عهده‌دار تولیت است، متولی نامیده می‌شود . بر اساس ماده ۷ قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف، متولی در حکم امین مال موقوفه است و در صورتی که عمل یا تصمیمی برخلاف مصلحت و منفعت مال موقوفه بگیرد، مسئول خواهد بود.
بر اساس ماده ۷۵ قانون مدنی: «واقف می‌تواند تولیت یعنی اداره کردن امور موقوفه را مادام‌ الحیات یا در مدت معینی برای خود قرار دهد و نیز می‌تواند متولی دیگری معین کند که مستقلاً یا مجتمعاً موقوفه را با خود واقف اداره کند . تولیت اموال موقوفه ممکن است به یک یا چند نفر دیگر، غیر از خود واقف واگذار شود که هر یک مستقلاً یا منضماً اداره کنند .همچنین واقف می‌تواند شرط کند که خود او یا متولی که معین شده است، نصب متولی کنند و یا در این موضوع هر ترتیبی را که مقتضی بداند قرار دهد.»

شرایط عزل متولی وقف

گفتیم که متولی وقف در واقع مدیر مال وقفی بوده و دارای وظایفی است که باید به آنها مبادرت ورزد. حال ممکن است سوال شود که آیا امکان عزل متولی نیز وجود دارد؟‌ در پاسخ باید بگوییم بله، این امکان هست. برخی مواردی که موجب عزل متولی می‌شوند عبارتند از:

1. از دست دادن شرایطی که واقف در وقف نامه برای متولی تعیین کرده است.
2. عدم رعایت مصلحت مال موقوفه، به این معنا که وی عملی انجام دهد که به ضرر موقوفه باشد. در این صورت ابتدا به متولی توسط سازمان اوقاف تذکر داده می‌شود و در صورت عدم رعایت، متولی عزل خواهد شد.
3. عدم رعایت وقف نامه، به این معنا که اگر واقف مقررات و ترتیب خاصی را برای اداره و یا تقسیم منافع موقوفه تعیین کرده باشد، متولی باید از آن تبعیت کند و در غیر این صورت ابتدا ملزم به رعایت شده و سپس عزل خواهد شد.

موارد اضافه کردن امین به متولی وقف

بر اساس قانون مدنی ایران، در صورت اثبات خیانت متولی در حق وقف، امکان عزل وی وجود ندارد، بلکه فردی به عنوان امین باید بر کار اون نظارت داشته باشد. این امر در قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف، اندکی تغییر داشته و قاضی علاوه بر امکان ضم امین می‌تواند وی را عزل یا از دخالت در مال موقوفه ممنوع کند. پس هر گاه متولی یا ناظر، نسبت به عین یا منافع موقوفه تعدی یا تفریط نمایند یا در انجام وظایف مقرر در وقفنامه، قانون، آیین‌نامه‌ها و‌ مقررات مربوط، مسامحه و اهمال ورزد، با رسیدگی شعبه تحقیق و حکم دادگاه حسب مورد معزول یا ممنوع‌المداخله یا ضم امین خواهد شد.

انواع وقف

وقف یا خاص است یا عام. در وقف خاص، وقف بر شخص یا اشخاص معین و محصوری صورت می‌گیرد. مانند وقف بر دانشجویان دانشگاه خاص در شهری معین و غیره. البته اگر صرفا بگوید وقف بر دانشجویان، دیگر این وقف خاص نیست و عام است؛ زیرا دیگر محصور نیست. همچنین وقف عام وقفی است که در جهت مصلحت عمومی یا عامه مردم باشد. به طور مثال، وقف یک زمین برای بیمارستان خیریه و بدون تعیین بیماران آن و یا وقف منافع برای دانشجویان و … با عنوانی کلی و بدون تعیین خاص مصادیق.
در وقف خاص واقف نمی‌تواند منافع را برای خود وقف کند. مثلا نمی‌تواند بگوید منافع این باغ صرف پرداخت بدهی‌های من گردد. ولی می‌تواند وقف عامی کند که خود نیز از مصادیق آن باشد و از آن بهره ببرد. مثلا وقف بر اساتید دانشگاه و اگر خود او نیز استاد باشد، از منافع بهره خواهد برد.

شرایط صحت وقف

برای صحیح بودن و صحت عقد وقف، شرایط زیر باید وجود داشته باشد:
واقف باید مالک عین و منفعت مال باشد و همچنین دارای اهلیت کامل باشد. یعنی بالغ و عاقل و رشید باشد. در مورد مال موقوفه نیز عین مال باید وقف گردد نه منفعت آن. ضمن این که مال باید به نحوی باشد که با انتفاع از عین آن، قابلیت بقا داشته باشد. مثلا وقف میوه صحیح نیست، زیرا پس از خوردن میوه، دیگر میوه‌ای در کار نخواهد بود.
شرط دیگر صحت عقد وقف، وقوع قبول وقف است. این قبول در وقف خاص توسط طبقه اول آنان یا قائم مقام قانونی آنها صورت می‌گیرد. در صورتی که وقف عام باشد، قبول در وقف توسط حاکم صورت می‌گیرد.
مهمترین عنصر در صحت عقد وقف علاوه بر قبول وقف این است که قبض نیز باید صورت گیرد و مال به تصرف موقوف علیهم درآید. در صورتی که موقوف علیهم محصور باشند، خود آنها قبض می‌کنند و قبض طبقه اولی کافی است. و اگر موقوف علیهم غیرمحصور باشند یا وقف بر مصالح عامه باشد، متولی وقف و در غیر این صورت، حاکم ( نهاد دولتی که وقف به سود او مقرر شده یا وظایف آن نهاد متناسب با اهداف واقف است و در صورتی که نهادی نباشد، دادستان مسئول است) قبض می‌کند. باید دانست که حتی اگر وقف صورت گیرد و قبول هم واقع شود ولی قبض صورت نگیرد، وقفی محقق نشده است.

املاک وقفی

ملک وقفی ملکی است که توسط مالک اصلی وقف شده و اختیار آن در دست سازمان اوقاف و امور خیریه است. برای آن که این املاک معطل نمانند و منافع آن صرف امور عام‌المنفعه گردد، سازمان اوقاف اقدام به اجاره ۹۹ ساله آنها می‌کند و این اجاره قابل تمدید نیز هست. بنابراین خرید و فروش ملک وقفی در واقع نوع خاصی از عقد اجاره است که شما اجاره آن را به سازمان اوقاف می‌پردازید.

نحوه استفاده از ملک موقوفه

گفتیم ملک وقفی توسط سازمان اوقاف به اجاره بلندمدت داده می‌شود. باید بدانید که املاک وقفی مانند سایر املاک، دارای سند رسمی هستند و سالیانه اجاره مختصری به سازمان اوقاف پرداخت می‌کنند. استفاده از این املاک تابع قوانین شهری و نقشه جامع تفصیلی شهری است. یعنی اگر کاربری ملک مسکونی باشد، امکان احداث بنای مسکونی در آن وجود دارد و سازنده مالک اعیان احداثی خواهد بود.
همچنین مالک زمین وقفی می‌تواند آن را به دیگران منتقل کند. در واقع ذی‌نفع عقد اجاره در این جابجایی عوض می‌شود. باید توجه داشته باشید که در هنگام انتقال این زمین ها، تمام عوارض و اجاره‌های زمین توسط مالک قبلی پرداخت شده باشد. همچنین پس از اتمام ۹۹ سال، امکان تمدید اجاره این زمین‌ها وجود دارد.

شرایط فروش مال وقفی

سوالی که پرسیده می‌شود این است که آیا امکان فروش مال وقفی وجود دارد یا خیر؟‌ دقت کنید که ما از نقل و انتقال ملک وقفی که در بالا توضیح داده شد سخن نمی‌گوییم، بلکه از حالتی سخن می‌گوییم که مثلا خانه‌ای برای دانشجویان وقف شده و حال آیا می‌توان این خانه را فروخت یا خیر؟
اصل اول در مورد اموال وقفی، ممنوعیت فروش آنها است. اما در برخی موارد، قانون اجازه این کار را داده است. ماده ۳۴۹ قانون مدنی می‌گوید: «بیع مال وقف صحیح نیست مگر در موردی که بین موقوف‌ علیهم تولید اختلاف شود، به نحوی که بیم سفک دماء رود یا منجر به خرابی ‌مال موقوفه گردد و همچنین در مواردی که در مبحث راجع به وقف مقرر است.»
پس اولین مورد، جایی است که اختلاف در مورد مال وقفی ترس از وقوع قتل را در پی داشته باشد. البته «سفک دماء» صرفا ناظر به وقوع قتل است نه ضرب و جرح.
در ماده ۸۸ قانون مدنی نیز آمده است: «بیع وقف در صورتی که خراب شود یا خوف آن باشد که منجر به خرابی گردد به طوری که انتفاع از آن ممکن نباشد، در صورتی جایز است که عمران آن متعذر باشد یا کسی برای عمران آن حاضر نشود.»

بنابراین با توجه به این ماده، تنها با این شرایط امکان فروش مال موقوفه وجود دارد:

1. مال خراب شده و یا خوف خرابی آن باشد، به نحوی که نتوان از آن استفاده کرد.
2. نتوان آن را درست کرد یا کسی برای درست کردن آن حاضر نشود. پس اگر مال وقفی رو به خرابی باشد ولی بتوان آن را درست کرد امکان فروش آن نیست.

وقف ملک مشاع

ملک مشاع ملکی است که شرکا در ذره ذره آن با یکدیگر شریک هستند. آیا وقف چنین ملکی صحیح است؟ بله. تصرفات حقوقی در ملک مشاع مانند وقف آن، کاملا صحیح است و نیاز به اذن سایر شرکا نیز ندارد. اما تصرف مادی در ملک مشاع، نیازمند اذن همه شرکاست. بنابراین برای به قبض دادن عین موقوفه و دخل و تصرف متولی در آن، نیازمند اذن سایر شرکا خواهیم بود. البته باید دانست که امکان افراز ملک مشاع و جدا کردن وقف از آن وجود دارد.

وکیل اوقاف کیست؟

وکیل اوقاف کسی است که به قوانین حوزه وقف تسلط کافی دارد و در صورت نیاز می‌تواند اقدام به تنظیم وقف نامه و یا اقامه دعاوی وقفی نماید.

وظایف وکیل اوقاف

وکیل اوقاف می‌تواند در این زمینه‌ها به فرد کمک کند:

1. تنظیم وقف نامه در صورت نیاز شخص به وقف اموال خود.
2. کمک به موقوف علیهم در مواردی که دچار اختلاف شده‌‌اند.
3. ابطال وقفنامه در صورتی که فاقد شرایط قانونی باشد.
4. اثبات موقوفی بودن ملک در صورتیکه فرد دیگری مدعی مالکیت ملک باشد.
5. اثبات خیانت متولی و عزل یا ضم امین به او .
6. دفاع از متولی در برابر اتهام موقوف علیهم به او در مورد خیانت به وقف.

سخن پایانی

وقف نهادی قدیمی و بسیار پربرکت برای جوامع است که توانسته بسیاری از مشکلات اجتماعی را حل کرده و صدقه جاریه برای واقف آن به حساب آید. این نهاد که جنبه عمومی و نفع عام آن بسیار پررنگ است، دارای قوانین پیچیده و دشواری است که اطلاع از آنها در حوزه تخصص و دانش هر کسی نیست. بنابراین توصیه ما به شما این است که اگر تمایل به وقف مال خود را دارید، بهتر است از مشاوره و خدمات وکیل اوقاف مجرب ما در پلتفرم حقوقی ترازو بهره‌مند شوید.