جرح و تعدیل شاهد در دعاوی چیست و چه شرایطی دارد؟

شهادت دادن شهود یکی از مهم‌ترین ادله در امور کیفری و حقوقی محسوب می‌شود. به همین دلیل است که قانون‌گذار شرایط خاصی را برای شهادت دادن و شهود پیش‌بینی کرده است. در صورتی که این شرایط برقرار نباشد، می‌توان اقدام به جرح شاهد و تعدیل شهود کرد. 

بنابراین همیشه و در همان حال نمی‌توان به شهادت استناد و اکتفا کرد؛ زیرا گاهی مواقع ممکن است طرف دعوا به دلیل سوءنیت یا قصد خاصی که دارد، شهادت دروغین یا شهادت جانبدارانه ارائه کند و متهم را در مخمصه بیندازد. در ادامه هر آنچه باید درباره جرح شاهد و تعدیل شهود و نکاتی که در این باره وجود دارد، بدانید را ارائه کرده‌ایم. 

جرح و تعدیل شاهد به چه معناست؟ 

طبق قوانین ایران ، جرح و تعدیل به معنی ادعای ذینفع در دعوا مبنی بر فقدان شرایط قانونی شاهد طرف مقابل جهت شهادت دادن در مراجع حقوقی و قضایی است. در ماده ۱۹۱ قانون مجازت اسلامی جدید، جرح و تعدیل شاهد به این ترتیب تعریف شده است: «جرح شاهد عبارت از شهادت بر فقدان یکی از شرایطی که قانون برای شاهد شرعی مقرر کرده است و تعدیل شاهد عبارت از شهادت بر وجود شرایط مذکور برای شاهد شرعی است.»  

یعنی خوانده یا خواهان و یا شاکی و متشاکی یک دعوا می‌تواند با طرح ایراد جرح و تعدیل شاهد در دعاوی، مدعی شود که شاهد طرف مقابل فاقد شرایط لازم برای شهادت دادن در دادگاه است و شهادتی که توسط او ارائه شده اعتباری ندارد. 

تفاوت جرح با تعدیل شهود 

جرح و تعدیل هر دو از مواردی هستند که در مورد اعتبار شهود شهادت آن‌ها استفاده می‌شود؛ اما این دو موضوع تفاوت‌هایی نیز دارند. بر اساس ماده ۱۹۱ قانون مجازت اسلامی جدید، جرح در واقع به فقدان شرایط ذاتی شاهد مانند بلوغ، عقل، ایمان، عدالت و طهارت مولد اشاره می‌کند. این موارد شامل شروطی هستند که به طور طبیعی در وجود هر انسانی وجود دارند همچنین جرح ممکن است به شرایط عارضی بر شاهد مانند ذینفع بودن، خصومت با طرف مقابل، اشتغال به تکدی، ولگرد بودن و … اشاره داشته باشد. 

اما تعدیل به معنی وجود شرایط فوق در شاهد است. یعنی هنگامی که شاهد جرح می‌شود، طرف مقابل اقدام به تعدیل شاهد خود می‌کند و بیان می‌دارد که شاهدش دارای شرایط شهادت که در قانون بیان شده می‌باشد.  

همچنین جرح توسط کسی صورت می‌گیرد که شهادت به ضرر اوست و تعدیل توسط کسی انجام می‌گیرد که شهادت شهود به نفع او بوده و قصد استفاده از این شهادت به عنوان ادله اثبات را دارد.  

اصول جرح و تعدیل شاهد

در نظام حقوقی ایران که بیشتر قوانین و مقررات آن از اصول و فقه اسلامی استنباط شده، جرح و تعدیل دارای اصولی است که در ادامه آن‌ها را مورد بررسی قرار داده‌ایم. 

۱. اصل صحت 

طبق این اصل، شهادت هر مسلمانی تا زمانی که خلاف آن ثابت نشود معتبر خواهد بود؛ یعنی تا وقتی که ایراد جرح یا تعدیل به شهادت شهودی وارد نشود، شهادت او قابل استناد و معتبر شناخته می‌شود. 

۲. اصل برائت 

طبق اصل برائت، اثبات فقدان شرایط قانونی شاهد بر عهده ایراد کننده است؛ یعنی اگر خواهان یا خوانده در دعوا مدعی شدند که شاهد طرف مقابل فاقد شرایط لازم برای شهادت دادن است، باید بتوانند این موضوع را ثابت کند. 

۳. اصل تقیید به شرایط 

طبق این اصل، باید شاهد تمام شرایط قانونی شهادت دادن را داشته باشد، تا بتواند در مراجع قضایی شهادت دهد. از جمله این موارد می‌توان به بلوغ، عقل، ایمان، عادل بودن و نداشتن خصومت شخصی اشاره کرد. 

۴. اصل تساوی 

تمام افراد در طرح ایراد جرح و تعدیل شاهد در دعاوی با هم حقوق برابری دارند و تفاوت ندارد چه کسی ایراد جهل یا تعدیل را مطرح می‌کند و آیا او خوانده است یا خواهان که درباره این موضوع ایراد را مطرح کرده است. 

۵. اصل ضرورت 

بیان کردن و طرح ایراد جرح و تعدیل یک موضوع اختیاری بوده و اجباری در آن وجود ندارد؛ یعنی ذینفع در دعوا می‌تواند بدون طرح ایراد جر و تعدیل به شهادت طرف مقابل استناد کند. 

۶. اصل تناسب 

جرح و تعدیل باید با موضوع دعوا ارتباط داشته باشد و ایراد کننده نمی‌تواند به هر دلیلی به شهادت طرف مقابل ایراد وارد کند. بلکه باید ایراد و منطقی و کاملاً مرتبط با موضوع دعوای مطرح شده باشد. 

۷. اصل تخصص 

نهاد رسیدگی کننده به ایراد جرح و تعدیل، قاضی دادگاه محل دعوا است؛ یعنی پس از مطرح شدن این موضوع در دادگاه، قاضی پرونده با بررسی دلایل و مدارک ارائه شده توسط طرفین صحت یا عدم صحت این ایراد را بررسی کرده و در این مورد تصمیم‌گیری می‌کند. 

۸. اصل سرعت طرح ایراد 

طرح ایراد جرح و تعدیل باید حتماً قبل از شروع شهادت شاهد مطرح شده باشد. در غیر این صورت ایراد مذکور قابل طرح و رسیدگی نخواهد بود. 

۹. اصل وضوح 

ایراداتی که توسط خوانده، خواهان و یا شخص ثالث وجود دارد، باید به صورت واضح و صریح به قاضی اعلام شود وگرنه دادگاه به آن‌ها ترتیب اثر نخواهد داد. 

۱۰. اصل قابل اثبات بودن 

طبق این اصل باید ایراد وارده باید قابل اثبات باشد؛ یعنی ایراد گیرنده در دعوا باید بتواند دلیلی برای اثبات ادله خود ارائه کند تا به آن‌ها رسیدگی شود. 

شرایط شاهد در قانون 

شرایط مشخصی جهت شهادت دادگاه دادن در دادگاه و مراجع قضایی در ماده ۱۷۷ قانون مجازات اسلامی ایران  در نظر گرفته شده است. در صورتی که هر کدام از این شرایط برقرار نباشد، یا شرایط قانونی مورد تایید در مورد شاهد احراز نشود، طرف مقابل می‌تواند با طرح ایراد جرح و تعدیل شاهد در دعاوی، اعتبار شهادت او را زیر سؤال برده و از قاضی درخواست رسیدگی به این موضوع را داشته باشد. قاضی نیز پس از استماع اظهارات طرفین و بررسی دلایل و مدارک ارائه شده، در مورد صحت عدم صحت ایراد جرح و تعدیل تصمیم‌گیری خواهد کرد. از جمله شرایط تایید شده برای تایید شهادت در قانون می‌توان به موارد زیر اشاره کرد. 

• بلوغ شاهد و رسیدن شاهد به سن بلوغ شرعی 
• دارا بودن عاقل و قوه تمیز 
• ایمان داشتن و مسلمان یا اهل ذمه بودن شاهد 
• عادل بودن شاهد و مشهور نبودن وی به گناهان کبیره و فسق 
• طهارت مولد شاهد و عدم متولد شدن او از زنا 
• ذینفع نبودن شاهد در موضوع دعوا 
• نداشتن خصومت شخصی شاهد نباید با طرف مقابل دعوا 
• عدم اشتغال به تکدی گری و ولگرد نبودن شاهد 

نحوه جرح و تعدیل در دعوا  

ممکن است افراد در یک دعوای حقوقی یا کیفری به شهادت شهود استناد کرده باشند. در مواجهه با این امرو  در صورت نداشتن شرایط شهود، فردی که شهادت به ضرر اوست می‌تواند اقدام به جرح شاهد کند. این کار به منزله خارج کردن شهادت شهود از دایره مدارک و دلایل طرف مقابل است و او را از رسیدن به هدف خود باز می‌دارد. اما در مقابل فردی که اقدام به ارائه شهود کرده نیز می‌تواند با تعدیل شهود خود، کماکان از وجود آنها در اثبات مدعای خود بهره ببرد.  

زمان یا مهلت برای جرح و تعدیل شاهد 

 بر اساس ماده ۱۹۳ قانون مجازات اسلامی جدید درباره جرح و تعدیل شاهد در دعاوی، لازم است که جرح شاهد قبل از ادای شهادت او انجام شود؛ البته در صورتی که پس از شهادت فرد معلوم شود که موارد جرح شاهد وجود داشته، باز هم طرف مقابل می‌تواند این موضوع را مطرح کند و تا پیش از صدور حکم، دادگاه موظف است که به موضوع جهل رسیدگی کرده و تصمیمات لازم را در این مورد اتخاذ کند. 

البته در صورتی که شاهد از سوی دادگاه رد شده باشد، طرف مقابل ادعا کند که شاهد موارد جرح گواه را ندارد و… کسی که شاهد را معرفی کرده می‌تواند اقدام به تعدیل کند؛ یعنی دلایل خودش را برای اثبات صلاحیت شاهد به دادگاه ارائه کرده از دادگاه درخواست رسیدگی به آن‌ها را داشته باشد. یعنی در صورتی که شاهد شرعی توسط قاضی رد شده و یا توسط طرف مقابل جرح شود، مدعی صلاحیت می‌تواند برای اثبات آن دلیل اقامه کند.  

آیا بیان دلیل و جهت جرح و تعدیل شاهد لازم است ؟  

در نظام حقوقی ایران، ارائه دلیل جرح یا تعدیل شهود لازم و ضروری خواهد بود؛ یعنی اگر خواهان یا خوانده در دعوا مدعی شود که شاهد طرف مقابل فاقد شرایط لازم برای شهادت دادن است، باید بتواند این موضوع را ثابت کند. از جمله دلایل و مدارکی که فرد می‌تواند برای اثبات ادله خودش ارائه دهد می‌توان به گزینه‌های زیر اشاره کرد. 

• شهادت شهود دیگر برای اثبات ادعای بیان شده، یعنی فرد دو شاهد بیاورد تا نشان دهد که شاهد طرف مقابل دارای شرایط گواهی دادن نیست. این راه رایج ترین راه جرح و تعدیل شهود است.  
• اسناد و مدارکی مانند گواهی سوء پیشینه، اثبات فقدان ایمان، اثبات خصومت، اثبات فقدان عقل یا ارائه حکم دادگاه جهت اثبات جرائم کیفری و … 
• اقرار خود شاهد مبنی بر فقدان یکی از شرایط قانونی 

البته در برخی شرایط قاضی با علم شخصی خودش به دلیل فقدان یکی از شرایط قانونی شاهد، ایراد جرح یا تعدیل را وارد دانسته و درخواست فردی که ادعای این موضوع را کرده مورد بررسی قرار می‌دهد.  

آیا ذکر اسباب جرح یا تعدیل شهود لازم است؟ 

بر اساس ماده ۱۹۵ قانون مجازات اسلامی، در اثبات جرح یا تعدیل شاهد، ذکر اسباب آن لازم نیست و گواهی مطلق به تعدیل یا جرح، کفایت می کند مشروط بر آنکه شاهد دارای شرایط شرعی باشد. در اثبات یا نفی عدالت، علم شاهد به عدالت یا فقدان آن لازم است و حسن ظاهر به تنهایی برای احراز عدالت کافی نیست. منظور از لازم نبودن ذکر اسباب جرح و تعدیل این است که لازم نیست شاهد در هنگام شهادت به عدالت یا فسق، علتی که سبب شده وی شاهد را مثلا فاسق بداند و جرح کند بیان کند. به عنوان مثال، فردی دیگری را در هنگام ارتکاب گناه دیده است. حال همینکه شهادت دهد که او عدالت ندارد کافی است و نیاز نیست بیان کند که مثلا او را در حال ارتکاب گناه و نوع آن دیده است.  

سخن پایانی 

جرح شاهد یا جرح گواه در برخی از دعاوی مطرح می‌شود و نهاد قانونی ناظر بر این موضوع وظیفه رسیدگی به آن را دارد. در حالت کلی، جرح و تعدیل شاهد در دعاوی حقوقی یا کیفری توسط یکی از  طرفین دعوا جهت عدم تایید صلاحیت شهادت دادن شاهد درباره موضوع مورد نظر مطرح می‌شود. 

اگر دلایل ارائه شده توسط فردی که موضوع جرح و تعدیل شاهد در دعاوی را مطرح کرده مورد پذیرش باشد، دادگاه به موضوع مطرح شده رسیدگی می‌کند و نتیجه نهایی را پس از بررسی اعلام خواهد کرد. اگر شهادت فرد پذیرفته نشده باشد، طرفی که درگیر این موضوع است می‌تواند از فرد دیگری جهت تأیید شهادت شهود کمک بگیرد و دلایلی که نشان می‌دهد شهادت شاهد درست بوده را به دادگاه ارائه کند. 

در صورتی که درگیر دعاوی حقوقی پیچیده هستید و می‌خواهید از یک تیم حقوقی زبده جهت حل مشکلات حقوقی مطرح شده کمک بگیرید، پیشنهاد می‌کنیم با مشاورین موسسه حقوقی ترازو در ارتباط باشید. تیم حرفه‌ای و متخصص تراز در زمینه انواع دعاوی حقوقی و کیفری تخصص بالایی دارند و با تجربه‌ای که در این زمینه به دست آورده‌اند، کمکتان می‌کنند تا پرونده‌هایتان را به بهترین نحو به سرانجام برسانیم. 

سوالات متداول