قسامه چیست و قوانین مربوط به آن کدامند؟
قسامه به عنوان یکی از راه‌های اثبات جنایت در قوانین جزایی ما کاربرد دارد. البته استفاده از این روش دارای شرایط و آثار خاص خود است که برای اجرای آن باید به آن توجه داشت. به همین دلیل بد نیست تا قدری در این باره سخن بگوییم که قسامه چیست؟ در چه مواردی برای اثبات جنایت به کار خواهد آمد؟ چه مواردی را اثبات می‌کند و امثال این سوالات. بنابراین در این مقاله با ما همراه باشید تا قدری بیشتر در این باره سخن بگوییم.
قسامه چیست؟
بر اساس ماده ۳۱۳ قانون مجازات اسلامی، قسـامه عبارت از سوگند‌هایی است که در صورت فقدان ادله دیگر، غیر از سوگند منکر و وجود لوث (گمان قاضی به صدق ادعای مدعی از روی قرائن و شواهد)، شاکی برای اثبات جنایت عمدی یا غیرعمدی یا خصوصیات آن و متهم برای دفع اتهام از خود اقامه می‌کند. به عبارت دیگر در قسامه و در مواردی که لوث وجود دارد، مدعی یا مدعی علیه یا خویشان ذکور نسبی آنها می‌توانند با سوگند خوردن به میزان خاصی، موجب محکومیت یا برائت کسی از ارتکاب جنایت شوند.
در واقع قسامه خود دلیل مستقلی برای اثبات جنایت نیست و در مواردی که گمان به ارتکاب جنایت توسط کسی وجود دارد، به کمک آن آمده و باعث مسئولیت آن فرد خواهد شد. بنابراین قسـامه از جهت اثبات جنایت در پایین‌ترین رتبه و بعد از اقرار، بینه و علم قاضی قرار گرفته و تنها در صورت فقدان آنها معتبر خواهد بود.
لوث چیست؟
گفتیم که قسامه صرفا در موارد لوث باعث اثبات جنایت خواهد شد. اما باید به این سوال داسخ داد که لوث چیست؟ بر اساس ماده ۳۱۴ قانون مجازات اسلامی، لوث عبارت از وجود قرائن و اماراتی است که موجب ظن قاضی به ارتکاب جنایت یا نحوه ارتکاب از جانب متهم میشود. برای توضیح مطلب می‌توان به برخی از مصادیق لوث اشاره کرد.
به عنوان مثال اگر یک شاهد به ارتکاب جنایت توسط یک شخص شهادت دهد، یا شخص بر بالین مقتول همراه با آثار و ادوات جرم پیدا شود و یا مقتول در محل تردد شخص یا اشخاص معینی پیدا شود و یا طفل ممیز مورد اعتماد شهادت به ارتکاب جنایت توسط شخصی خاص بدهد، این موارد میتواند از مواردی باشد که لوث محقق است. برای تحقق لوث باید امارات و قرائن دلالت بر وقوع جنایت یا نوع توسط شخص بکند. یعنی هر شخص متعارفی با دیدن این شرایط به این نتیجه احتمالی برسد که قاتل یا ضارب این فرد است. البته این ظن و گمان برای قاضی نیز باید ایجاد گردد.
قسامه برای اثبات چه اموری استفاده می‌گردد؟
قسـامه در موارد لوث برای اثبات اصل وقوع جنایت اعم جنایت بر نفس که موجب قتل شده باشد و جنایت بر اعضا که موجب جرح شده، برائت از ارتکاب جنایت اعم از قتل و جرح و نیز اثبات کیفیت جنایت استفاده میشود. یعنی گاهی با قسـامه ثابت میشود که جنایت توسط شخص الف ارتکاب یافته و گاهی نیز با استفاده از آن، شخص الف از ارتکاب جنایت مبرا میشود.
همچنین اگر اصل جنایت با دلایل دیگری مانند شهادت اثبات شده اما کیفیات آن معلوم نیست، قسامه برای اثبات خصوصیات آن به کاربرده میشود. به عنوان مثال این که جنایت عمد بوده یا خطای محض بوده را می‌توان با قسامه اثبات کرد.
به طور خلاصه قسامه برای اثبات این امور استفاده میشود:
- اثبات جنایت
- اثبات عدم جنایت
- اثبات خصوصیات جنایت
تعداد سوگند لازم برای اثبات جنایت در قسامه
انواع جنایت یا جنایت بر نفس است که در آن فردی جان خود را از دست می‌دهد و یا جنایت مادون نفس که جنایت بر اعضا و منافع است و موجب جراحت خواهد بود. بر اساس ماده ۳۳۶ قانون مجازات اسلامی، برای اثبات جنایات بر نفس یا همان قتل، نصاب قسامه برای اثبات قتل عمدی، سوگند ۵۰ مرد از خویشاوندان و بستگان مدعی است.
اما در مورد جنایت مادون نفس این تعداد متفاوت است. بر اساس ماده ۴۵۶ قانون مجازات اسلامی، در جنایت بر اعضاء و منافع اعم از عمدی و غیرعمدی، در صورت لوث و فقدان ادله دیگر غیر از سوگند منکر، مجنی علیه (کسی که مورد جنایت واقع شده) میتواند با اقامه قسامه به شرح و تعداد زیر، جنایت مورد ادعا را اثبات و دیه آن را مطالبه کند. لکن حق قصاص با آن ثابت نمی شود.
- ۶ قسم در جنایتی که دیه آن به مقدار دیه کامل است.
- ۵ قسم در جنایتی که دیه آن پنج ششم دیه کامل است.
- ۴ قسم در جنایتی که دیه آن دو سوم دیه کامل است.
- ۳ قسم در جنایتی که دیه آن یک دوم دیه کامل است.
- ۲ قسم در جنایتی که دیه آن یک سوم دیه کامل است.
- ۱ قسم در جنایتی که دیه آن یک ششم دیه کامل یا کمتر از آن است.
همچنین در هریک از موارد فوق چنانچه مقدار دیه، بیش از مقدار مقرر در آن بند و کمتر از مقدار مقرر در بند قبلی باشد، رعایت نصاب بیشتر لازم است. به این معنا اگر دیه جراحت وارده، به میزان یک چهارم و یا یک پنجم دیه کامل باشد، برای اثبات آن نصاب یک سوم یعنی دو قسم لازم است؛ زیرا یک پنجم و یک چهارم از یک ششم بیشتر بوده و از یک سوم کمترند.
تکرار سوگند در اثبات جنایت با قسامه
ممکن است این سوال پیش آید که آیا به جای این که مثلا ۵۰ نفر اقدام به سوگند کنند، ممکن است که یک نفر ۵۰ بار قسم بخورد و جنایت را اثبات کند؟ به عبارت دیگر آیا تکرار قسم توسط یک نفر در قسامه پذیرفته شده است؟ در اثبات قتل گفتیم که ۵۰ نفر از اقوام مذکر فرد باید قسم بخورند. اما با تکرار سوگند نمی‌توان به نصاب ۵۰ سوگند در اثبات جنایت رسید. بنابراین در اثبات قتل عمد امکان تکرار سوگند وجود ندارد.
البته این تنها در مورد اثبات قتل عمد بود. اما گفتیم که قسـامه برای انکار قتل نیز بکار خواهد آمد. بر اساس ماده ۳۳۸ قانون مجازات اسلامی، در صورتی که شاکی از متهم درخواست اقامه قسامه کند، متهم باید برای برائت خود، اقامه قسـامه نماید. در این صورت، باید حسب مورد به مقدار نصاب مقرر، اداکننده سوگند داشته باشد. اگر تعداد آنان کمتر از نصاب باشد، سوگندها تا تحقق نصاب، توسط آنان یا خود او تکرار میشود و با نداشتن اداکننده سوگند، خود متهم، خواه مرد باشد خواه زن، همه سوگندها را تکرار می‌کند و تبرئه میشود. بنابراین تکرار سوگند در انکار جنایت بر نفس امکان‌پذیر است.
اما در مورد جنایت مادون نفس، بر اساس تبصره ۱ ماده ۴۵۶ قانون مجازات اسلامی، تکرار قسم ثابت کننده جنایت خواهد بود. بر اساس این تبصره در مورد هریک از بندهای مذکور در این ماده، در صورت نبودن نفرات لازم، مجنی علیه، خواه مرد باشد خواه زن، می تواند به همان اندازه قسم را تکرار کند. مثلا اگر اثبات جنایت نیاز به شش قسم داشته باشد، او میتواند با خوردن ۶ قسم جنایت مادون نفس را اثبات کند.
اثبات قصاص توسط قسامه
در جنایات عمدی، چه موجب قتل نفس گردد و چه موجب جنایت مادون نفس و جنایت بر اعضا و منافع، مجازات اولیه قصاص است. یعنی باید به همان میزان بر فرد جانی قصاص کرد. اما آیا اگر جنایتی بر اساس قسامه ثابت شد، می‌توان به این واسطه اقدام به قصاص جانی کرد یا خیر؟ در این مورد باید توجه داشت که اگر قسـامه در مورد قتل نفس اقامه شود، می‌توان بر این اساس اقدام به قصاص قاتل نمود. اما در مورد جنایات مادون نفس، تنها می‌توان با اثبات جنایت از طریق قسامه، اقدام به دریافت دیه کرد. یعنی در قتل نفس، قسامه موجب قصاص و در مادون نفس موجب دیه خواهد بود.
تعداد سوگند در جنایات عمد، شبه عمد و خطای محض
در جنایت بر نفس گفتیم که برای اثبات آن نیاز به ۵۰ قسم خواهد بود. اما در مورد قتل شبه عمد و خطای محض این میزان کمتر است.
بر اساس ماده ۴۵۵ قانون مجازات اسلامی، قتل عمدی موجب دیه، به شرح مقرر در باب قصاص با قسم پنجاه مرد و قتل غیرعمدی با قسم بیست و پنج مرد، تنها در صورت حصول لوث و فقدان ادله دیگر غیر از سوگند منکر، اثبات میشود. بنابراین هم قتل شبه عمد و هم قتل خطای محض نیاز به ۲۵ قسم خواهند داشت. مجازات آنها نیز بر اساس نوع قتلی که اثبات میشود متفاوت خواهد بود. اگر قتل به صورت عمد اثبات شود موجب قصاص، اگر قتل شبه عمد باشد موجب دیه و اگر قتل خطای محض باشد، موجب ضمان عاقله نسبت به دیه خواهد بود.
در مورد جنایات مادون نفس اما موضوع کمی متفاوت است. گفتیم که جنایت مادون نفس تنها موجب دیه خواهد بود. بنابراین تفاوتی میان این که عمد یا غیرعمد باشند نخواهد بود. زیرا در هر صورت موجب دیه خواهد شد. پس اگر جنایات مادون نفس از طریق قسامه ثابت شود، در هر سه نوع خود به همان میزانی که در ماده ۴۵۶ قانون مجازات بیان شد، نیاز به قسم خواهند داشت.
شرایط سوگند در قسامه
بر اساس ماده ۳۳۹ قانون مجازات اسلامی، در قسـامه، همه شرایط مقرر در کتاب اول «کلیات» این قانون که برای اتیان (ادای) سوگند ذکر شده است رعایت میشود. براساس ماده ۲۰۳ قانون مجازات اسلامی، سوگند باید مطابق قرار دادگاه و با لفظ جلاله والله، بالله، تالله یا نام خداوند متعال به سایر زبان‌ها ادا شود و در صورت نیاز به تغلیظ و قبول اداکننده سوگند، دادگاه کیفیت ادای آن را از حیث زمان، مکان، الفاظ و مانند آنها تعیین می‌کند.
در هر صورت، بین مسلمان و غیرمسلمان در ادای سوگند به نام خداوند متعال تفاوتی وجود ندارد. همچنین بر اساس ماده ۲۰۴ قانون مجازات اسلامی، سوگند باید مطابق با ادعا، صریح در مقصود و بدون هرگونه ابهام باشد و از روی قطع و یقین اداء شود.
بر اساس ماده ۳۴۰ قانون مجازات اسلامی، لازم نیست اداکننده سوگند، شاهد ارتکاب جنایت بوده باشد و علم وی به آنچه بر آن سوگند یاد می‌کند، کافی است. زیرا اگر او شاهد ماجرا بوده است، دیگر میتواند به عنوان شاهد نسبت به وقوع قتل شهادت دهد و دیگر نوبت به قسامه نخواهد رسید. همچنین لازم نیست قاضی، منشأ علم اداکننده سوگند را بداند و ادعای علم از سوی اداکننده سوگند، تا دلیل معتبری بر خلاف آن نباشد، معتبر است. در هر صورت تحقیق و بررسی مقام قضایی از اداکننده سوگند بلامانع است.
همچنین بر اساس ماده ۳۴۱ قانون مجازات اسلامی، اگر احتمال آن باشد که اداکننده سوگند، بدون علم و بر اساس ظن و گمان یا با تبانی سوگند می‌‌خورد، مقام قضایی موظف به بررسی موضوع است. اگر پس از بررسی، امور یاد شده احراز نشود، سوگند وی معتبر است. همچنین بر اساس ماده ۳۴۲ قانون مجازات اسلامی، لازم است اداکنندگان سوگند از کسانی باشند که احتمال اطلاع آنان بر وقوع جنایت، موجه باشد.
در مجموع با توجه به این مواد باید گفت که شاهد باید با توجه به وجود لوث و همچنین اوضاع و احوال به این یقین رسیده باشد که ارتکاب جنایت توسط متهم صورت پذیرفته است.
شرایط قسم خورندگان در قسامه
قسم خورندگان در قسامه باید دارای این شرایط باشند تا سوگندشان معتبر باشد:
- باید مرد باشند.
- باید از خویشان نسبی فرد باشند چه ابی، چه امی و چه ابوینی.
- باید بالغ باشند.
- باید عاقل باشند.
- در کلام خود باید قاصد باشند، یعنی باید متوجه منظوری که از کلام خود دارند باشند.
رد قسامه به متهم توسط شاکی
قسامه در ابتدا باید توسط شاکی در موارد لوث اقامه شود. اگر او نتواند اقامه قسامه کرده و مثلا ۵۰ مرد را برای قسم خوردن آماده کند، میتواند قسـامه را به متهم رد کند. یعنی از او بخواهد که برای بی‌گناهی خود اقامه قسامه کند. ماده ۳۱۷ قانون مجازات اسلامی بیان می‌کند که در صورت حصول لوث، نخست از متهم، مطالبه دلیل بر نفی اتهام میشود. اگر دلیلی ارائه شود، نوبت به قسامه شاکی نمی‌رسد و متهم تبرئه می‌گردد. در غیر این صورت با ثبوت لوث، شاکی میتواند اقامه قسـامه کند یا از متهم درخواست قسامه نماید.
بر اساس ماده ۳۳۸ قانون مجازات اسلامی، در صورتی که شاکی از متهم درخواست اقامه قسامه کند، متهم باید برای برائت خود، اقامه قسامه نماید که در این صورت، باید حسب مورد به مقدار نصاب مقرر، اداکننده سوگند داشته باشد. اگر تعداد آنان کمتر از نصاب باشد، سوگندها تا تحقق نصاب، توسط آنان یا خود او تکرار میشود و با نداشتن اداکننده سوگند، خود متهم، خواه مرد باشد خواه زن، همه سوگندها را تکرار می‌کند و تبرئه میشود. در این صورت متهم از اتهام تبرئه خواهد شد. در این موارد در مورد قتل، دیه مقتول از بیت‌المال پرداخت خواهد شد.
عدم اقامه قسامه در رد قسامه به شاکی
اگر هنگامی که شاکی از متهم درخواست قسامه می‌کند، متهم اقدام به اقامه قسامه نکند چه میشود؟ بر اساس ماده ۳۱۹ قانون مجازات اسلامی، در این شرایط متهم به پرداخت دیه محکوم میشود و اگر اقامه قسامه کند، تبرئه می‌گردد و شاکی حق ندارد برای بار دیگر، با قسـامه یا بینه، دعوی را علیه او تجدید کند. در این مورد متهم نمی‌تواند قسامه را به شاکی رد نماید.
عدم مطالبه قسامه توسط شاکی از متهم
گفتیم که شاکی میتواند از متهم درخواست اقامه قسامه کند. حال این سوال مطرح میشود که اگر شاکی خود اقامه قسامه نکرده و از متهم نیز اقامه قسامه را درخواست نکند، چه باید کرد؟ جواب این سوال در ماده ۳۱۸ قانون مجازات اسلامی آمده است.
بر اساس این ماده در این شرایط، متهم در جنایات عمدی، با تأمین مناسب و در جنایات غیرعمدی، بدون تأمین آزاد میشود. اما حق اقامه قسامه یا مطالبه آن برای شاکی باقی می‌ماند. همچنین بر اساس تبصره این ماده، در مواردی که تأمین گرفته میشود، حداکثر سه ماه به شاکی فرصت داده میشود تا اقامه قسـامه نماید یا از متهم مطالبه قسامه کند و پس از پایان مهلت از تأمین أخذ شده رفع اثر میشود.
نتیجه اجرا یا عدم اجرای قسامه چیست؟
در صورت اقامه قسامه توسط شاکی، حسب مورد متهم به قصاص و یا پرداخت دیه محکوم خواهد شد. در صورت عدم اقامه قسامه از جانب شاکی، و عدم مطالبه قسامه از متهم همانطور که در بالا گفته شد، متهم با رعایت نکات گفته شده آزاد خواهد شد. در صورتیکه قسـامه توسط شاکی از متهم درخواست شود و متهم نیز به اقامه قسامه بپردازد، متهم تبرئه شده و در مورد قتل، دیه از بیت‌المال پرداخت خواهد شد. اگر از متهم درخواست قسـامه شده و او از انجام آن امتناع ورزد، متهم محکوم به دیه خواهد شد.
تعدد شاکی در موارد لوث
بر اساس ماده ۳۲۷ قانون مجازات اسلامی، در صورتی که شاکی متعدد باشد، اقامه یک قسامه برای همه آنان کافی است. یعنی چه متهم یکی باشد و چه چند نفر، همینکه شکات متعدد روی هم یک قسامه اقامه کنند و مثلا در قتل عمد ۵۰ نفر اقدام به قسم خوردن کنند، برای اثبات جنایت کافی است. ماده ۳۲۳ قانون مجازات اسلامی بیان می‌کند که اگر چند نفر، متهم به شرکت در یک جنایت باشند و لوث علیه همه آنان باشد، اقامه یک قسامه برای اثبات شرکت آنان در ارتکاب جنایت، کافی است و لزومی به اقامه قسامه برای هر یک نیست.
تعدد متهمین در مورد رد قسامه به ایشان
گفتیم که اگر شاکی متعدد باشد اقامه یک قسامه برای اثبات همه آنها کافی است. اما اگر متهمین متعدد باشند و قسامه به ایشان رد شود، هریک باید به طور جداگانه به اندازه نصاب مشخص شده در قانون اقدام به اقامه قسامه بکنند. یعنی صرف اقامه قسامه توسط یکی از متهمین بقیه را تبرئه نکرده و تنها او تبرئه خواهد شد.
وجود لوث به شکل مردد
گاهی ممکن است لوث علیه دو یا چند نفر وجود داشته باشد به این صورت که مشخص است که یکی از این چند نفر مرتکب جنایت شده اما دقیقا مشخص نیست که مرتکب کدام است.
بر اساس ماده ۳۳۳ قانون مجازات اسلامی، اگر لوث علیه دو یا چند نفر به شکل مردد ثابت باشد و قسامه به همین گونه علیه آنان اقامه شود، جنایت بر عهده یکی از چند نفر، به صورت مردد اثبات میشود و قاضی از آنان می‌خواهد که بر برائت خود سوگند بخورند. اگر همگی از سوگند خوردن خودداری ورزند یا برخی از آنان سوگند یاد کنند و برخی نکنند، دیه بر ممتنعان ثابت میشود. اگر ممتنعان متعدد باشند، پرداخت دیه به نسبت مساوی میان آنان تقسیم میشود. اگر همه آنان بر برائت خود سوگند یاد کنند، در خصوص قتل، دیه از بیت المال پرداخت میشود و در غیر قتل، دیه به نسبت مساوی میان آنان تقسیم می‌گردد.
همچنین بر اساس ماده ۳۳۴ قانون مجازات اسلامی، اگر لوث علیه دو یا چند نفر به شکل مردد ثابت باشد، چنانچه شاکی از آنان درخواست اقامه قسامه کند هر یک از آنان باید اقامه قسامه کند. در صورت خودداری همه یا برخی از آنان از اقامه قسامه، پرداخت دیه بر ممتنع ثابت میشود و در صورت تعدد ممتنعان، پرداخت دیه به نسبت مساوی میان آنان تقسیم میشود. اگر همگی اقامه قسامه کنند، در قتل، دیه از بیت المال پرداخت می‌گردد.
اثبات خصوصیات جنایت با قسامه
بر اساس ماده ۳۳۱ قانون مجازات اسلامی، چنانچه اصل ارتکاب جنایت، با دلیلی به جز قسامه اثبات شود، خصوصیات آن در صورت حصول لوث در هر یک از آنها به وسیله قسامه قابل اثبات است. مثلا یکی از دو شاهد عادل، به اصل قتل و دیگری به قتل عمدی شهادت دهد که در این صورت اصل قتل با بینه اثبات میشود و در صورت لوث، عمدی بودن قتل با اقامه قسامه ثابت می‌گردد.
همچنین باید دانست که قسامه فقط نسبت به مقداری که لوث حاصل شده‌است، موجب اثبات میشود و اثبات خصوصیات جنایت از قبیل عمد، شبه عمد، خطا، مقدار جنایت و شرکت در ارتکاب جنایت یا انفراد در آن نیازمند حصول لوث در این خصوصیات است. همینطور اگر نسبت به خصوصیات جنایت لوث حاصل نشود یا سوگند خورندگان، بر آن خصوصیات سوگند یاد نکنند و فقط بر انتساب جنایت به مرتکب سوگند بخورند، اصل ارتکاب جنایت اثبات میشود و دیه تعلق می‌گیرد.
یافت شدن دلیلی بر خلاف قسامه
بر اساس مواد ۳۴۴ و ۳۴۶ قانون مجازات اسلامی، اگر قبل از صدور حکم دلیلی بر خلاف قسامه یافت شود یا فقدان شرایط قسامه اثبات گردد، قسامه باطل خواهد بود و اگر بعد از صدور حکم یکی از این موارد مشخص گردد، مورد از موارد اعاده دادرسی مذکور در ماده ۴۷۴ قانون آیین دادرسی کیفری خواهد بود.
بازگشت سوگندخوردنگان از سوگند خود
بر طبق ماده ۳۴۶ قانون مجازات اسلامی، اگر سوگندخورندگان اعلام کنند که سوگندشان دروغ بوده و یا اشتباه کرده‌اند، این امر در اصطلاح، عدول ایشان از سوگند نامیده میشود. در این موارد نیز باید اعاده دادرسی انجام بگیرد.
سخن پایانی
قسامه از اموری است که در اثبات جنایات در قانون مجازات اسلامی برای آن قواعد و قوانینی برشمرده شده است. البته تسلط به این قوانین نیازمند دانش و مهارت بالایی است. بهتر است که اگر شما نیز در این مورد سوالی دارید، آن را با وکلای مجرب ما در پلتفرم حقوقی ترازو در میان بگذارید.
سوالات متداول
قسامه چیست؟
قسـامه عبارت از سوگند‌هایی است که در صورت فقدان ادله دیگر، غیر از سوگند منکر و وجود لوث، شاکی برای اثبات جنایت عمدی یا غیرعمدی یا خصوصیات آن و متهم برای دفع اتهام از خود اقامه می‌کند.
چرا مشخص نیست که در قسامه کسانی که سوگند می خورند باید شاهد عینی باشند یا اینکه قسم می خورند که قتل صورت گرفته