آیا هبه قابل برگشت است؟ بررسی شرایط رجوع از هبه

شرایط و قوانین رجوع از هبه یکی از سوالاتی است که ممکن است برای بسیاری رخ دهد. عقد هبه یا همان در اصطلاح عامیانه هدیه دادن، یکی از عقودی است که در قانون مدنی بیان شده و دارای قواعد خاصی است. در برخی موارد به هر دلیلی ممکن است کسی که به دیگری هدیه‌ای داده و چیزی را هبه کرده است، از کار خود پشیمان شودو درصدد برگرداندن آن هدیه برآید. اما آیا هبه قابل برگشت است یا پس گرفتن ملک هبه شده امکان‌پذیر است؟

با توجه به این که قانون مدنی در این موارد قواعد خاصی پیش‌بینی کرده است، بهتر است قوانین و موارد رجوع از هبه را با هم بررسی کنیم تا بدانیم که در چه مواردی امکان برگرداندن هدیه وجود دارد و در چه مواردی چنین امکانی نیست.

رجوع از هبه چیست؟‌

رجوع از هبه عبارتی حقوقی است که شاید برای افراد عادی کمی نا‌آشنا باشد. بنابراین بهتر است این اصطلاح را کمی توضیح دهیم. قانون عقود مختلفی را در خود بیان کرده است که یکی از آنها عقد هبه است. با مراجعه به ماده 795 قانون مدنی، در تعریف و بیان عقد هبه چنین می‌خوانیم‌:

«هبه، عقدی است که به موجب آن، یک نفر، مالی را مجانا به کس دیگری، تملیک می‌کند. شخصی که هدیه می‌دهد را واهب و طرف دیگر را متهب و مالی را که مورد هبه است، عین موهوبه می‌گویند.» به عبارت دیگر هبه همان هدیه دادن در عرف است. اما قطعا عقد هبه با هدیه عرفی تفاوت‌هایی هم دارد.

مهمترین تفاوتی که می‌توان بیان کرد این است که در عرف بازگرداندن هدیه چندان مرسوم نیست. اما بر اساس قانون و با توجه به این که هبه عقدی جایز است، امکان برهم زدن آن وجود دارد. بنابراین با برهم‌زدن عقد هبه، طبیعی است که عین موهوبه به مالک اولیه یعنی هدیه‌دهنده برگردد. به این امر، یعنی برهم زدن عقد هبه و برگرداندن عین موهوبه، در اصطلاح رجوع از هبه گفته می‌شود.

پس در پاسخ به این سوال که آیا رجوع از هبه ممکن است یا خیر، باید گفت که علی‌الاصول چنین امکانی وجود دارد و هدیه دهنده می‌تواند اقدام به برهم‌زدن عقد کرده و عین موهوبه را به خود برگرداند.

اگر درگیر موضوع برگشت هدیه یا اموال هبه‌شده هستید، قبل از هر اقدامی با یک مشاور حقوقی مشورت کنید. دریافت مشاوره حقوقی رایگان در سریع‌ترین زمان ممکن با کلیک روی دکمه سوالتو بپرس:

رایگان سوال بپرسید

میتونید سوالاتتون رو به صورت رایگان از کارشناسان متخصص ما بپرسید. در زودترین زمان ممکن، پاسخگوی شما خواهیم بود.

سوالتو بپرس

آیا هبه قابل برگشت است؟

گفتیم که رجوع از هبه به معنی برهم زدن عقد هبه است و طبق قانون امکان چنین کاری وجود دارد. در این مورد البته باید به چند نکته توجه داشت:

عقد هبه، عقدی عینی است. یعنی قبض، شرط صحت آن خواهد بود. معنی این حرف این است که اگر فردی نیت کند مالی را به دیگری هدیه دهد، تا زمانی که آن مال را در اختیار هدیه‌گیرنده قرار نداده است، عملا عقد هبه رخ نداده است. پس اگر فردی حتی به دیگری نیت خود را برای هدیه دادن اعلام کند ولی مال را در اختیار او قرار ندهد، نمی‌توان او را به چنین کاری مجبور کرد. یعنی اگر هدیه‌دهنده از نیت خود منصرف شود، دیگر عقد هبه وجود نخواهد داشت. بنابراین رجوع از هبه نیز بی‌معنی خواهد بود.

موارد رجوع از هبه

بر اساس قانون، تنها زمانی می‌توان اقدام به استرداد عین موهوبه کرد که عین موهوبه باقی باشد. یعنی اگر مال هدیه داده شده از بین برود، دیگر فرد هدیه‌دهنده نمی‌تواند آن را پس بگیرد. در جایی که عین موهوبه به نوعی تغییر داده شود که تغییر ماهیت داده باشد، باز هم امکان پس گرفتن آن وجود نخواهد داشت. برای مثال فرد چوبی را به دیگری هدیه دهد و هدیه‌گیرنده آن چوب را به مجسمه‌ای تبدیل کند.

همچنین اگر عین موهوبه فروخته شود نیز امکان برگرداندن آن نخواهد بود. پس به طور کلی تنها در جایی که عین موهوبه به همان شکل در دست هبه‌گیرنده باقی است می‌توان آن را برگرداند.

موارد ممنوعیت رجوع از هبه در عمل ممکن است تفسیرهای متفاوتی داشته باشد. همین حالا با ارسال جزئیات پرونده‌ برای وکیل متخصص ترازو، هر سوالی درباره رجوع هبه دارید را بپرسید.

حکم پس گرفتن هبه چیست؟

قانون به طور کلی بیان کرده که در صورت بقای عین‌موهوبه می‌توان به آن رجوع کرد. سپس مواردی که امکان چنین کاری وجود ندارد را بیان کرده است. یعنی ممکن است حتی با وجود عین موهوبه، امکان رجوع وجود نداشته باشد. اما در چه مواردی رجوع از هبه ممنوع است؟

بر اساس ماده ۸۰۳ قانون مدنی، بعد از قبض نیز واهب می‌تواند با بقاء عین موهوبه از هبه رجوع کند، مگر در موارد ذیل:

1. درصورتی‌که متهب (گیرنده هدیه) پدر یا مادر و یا اولاد واهب باشد؛
2. درصورتی‌که هبه معوض بوده و عوض هم داده شده باشد. درست است که عقد هبه اصولا عقدی غیرمعوض است اما ممکن است آن را معوض کرد. به این شکل که هدیه‌دهنده شرط کند که هدیه‌گیرنده در ازای هدیه، مالی را به او بدهد یا کاری مشروع را برای او انجام دهد؛
3. درصورتی‌که عین موهوبه از ملکیت متهب خارج شده یا متعلق حق غیر واقع شود، خواه بدون اراده هدیه‌گیرنده باشد مثل این که متهب به واسطه مفلس شدن، محجور شود. یعنی اختیار اموالش از اختیارش خارج گردد و خواه هدیه‌گیرنده به اراده خود آن مال را از مالکیت خود خارج کند، مثل این که عین موهوبه به رهن داده شود و یا آن را بفروشد؛
4. درصورتی‌که در عین موهوبه تغییری حاصل شود. مانند همان مثالی که فرد چوب را به مجسمه تبدیل کرده است و یا پارچه را دوخته و از آن لباس تهیه کرده است؛
5. درصورتی‌که به هر دلیلی عین موهوبه از بین رفته باشد.

پس دانستیم که به طور کلی با بقای عین موهوبه امکان رجوع وجود دارد، مگر این که یکی از موارد فوق برای آن صدق کند.

پس گرفتن ملک هبه شده؛ آیا ممکن است؟

همانطور که گفته شد ،هبه در قانون مدنی ایران (ماده ۷۹۵) به‌معنای «بخشش مال به‌طور رایگان» تعریف شده است. در هبه، «واهب» مالی را بدون عوض به «مُوهوب‌له» تملیک می‌کند. با این حال، برخلاف تصور عمومی، هبه همیشه غیرقابل بازگشت نیست؛ بلکه در شرایطی خاص، واهب می‌تواند مال که در اینجا ملک در نظر گرفته شده است را پس بگیرد.

پس گرفتن ملک هبه شده طبق قانون مدنی

براساس مواد ۸۰۳ تا ۸۰۸ قانون مدنی، واهب می‌تواند در صورتی که شرایط زیر جمع باشد، از هبه رجوع کند (یعنی ملک را پس بگیرد):

• هبه قبض شده باشد: یعنی متهب (دریافت‌کننده) ملک را تحویل گرفته باشد؛ چون تا وقتی قبض انجام نشده، واهب می‌تواند بدون نیاز به رجوع رسمی، هبه را برهم بزند.
• عوض در مقابل ملک هبه وجود نداشته باشد: اگر ملک به‌صورت معوّض بوده (مثلاً در ازای کاری یا خدمتی)، دیگر امکان رجوع وجود ندارد. طبق ماده ۸۰۳: «واهب می‌تواند هر وقت بخواهد از هبه رجوع کند مگر در مواردی که مانع رجوع باشد.»
• مال در مالکیت متهب باقی مانده باشد: اگر متهب ملک را به دیگری منتقل کرده باشد (فروخته یا بخشیده)، یا در رهن گذاشته باشد، رجوع از هبه ممکن نیست.
• قرابت نسبی بین پدر، مادر و فرزند وجود نداشته باشد: قانون‌گذار برای احترام به نهاد خانواده طبق ماده ۸۰۴ قانون مدنی بیان کرده است که واهب نمی‌تواند از هبه به والدین، فرزندان یا نوه‌ها رجوع کند.
• مال تلف یا تغییر ماهیت نیافته باشد: اگر عین مال، از بین رفته یا تغییر کرده باشد (مثلاً ملک تخریب یا نوسازی شده باشد)، رجوع ممکن نیست.

طریقه انتقال ملک هبه شده به فروشنده یا بخشنده

در عرف عمومی، گاهی به فردی که ملکی را بخشیده «فروشنده» گفته می‌شود، اما در حقوق ایران عنوان درست او «بخشنده» یا «واهب» است، چون هبه از نظر قانون معامله محسوب نمی‌شود و عوضی ندارد.با این حال، رویه‌ی انتقال ملک هبه‌شده به همان شخصِ بخشنده، یعنی «فروشنده» در اصطلاح عرفی، طبق مواد ۷۹۵ تا ۸۰۸ قانون مدنی و مقررات ثبت، کاملاً مشخص است.

1. بررسی شرایط قانونی رجوع از هبه: در قدم اول باید مشخص شود که واهب (بخشنده) طبق مواد 803 تا 808 در بخش قبل توضیح داده شد، حق رجوع دارد یا خیر.
2. اهلام رجوع از هبه: در صورتی که بخشنده تصمیم به پس گرفتن ملک کند و گیرنده راضی باشد، واهب مب‌تواند به‌صورت توافقی در دفترخانه اعلام رجوع کند. اما در صورتی که گیرنده مخالفت کند، واهب باید از طریق دادگاه محل وقوع ملک، دادخواست «رجوع از هبه» ثبت نماید.
3. صدور و قطعیت حکم دادگاه (در صورت اختلاف): در صورت شکایت، دادگاه شرایط قانونی رجوع را بررسی می‌کند. در این شرایط طبق روند زیر عمل می‌شود:
   • اگر رجوع را موجه تشخیص دهد، حکم به استرداد ملک صادر می‌کند.
   • پس از قطعیت رأی، ملک از نظر حقوقی دوباره به مالکیت واهب بازمی‌گردد.
4. مراجعه به دفترخانه برای انتقال سند رسمی: بعد از رضایت متهب یا صدور حکم قطعی، باید به دفترخانه‌ای که هبه‌نامه در آن تنظیم شده مراجعه شود. دفترخانه با استناد به حکم دادگاه یا توافق کتبی طرفین، عملیات انتقال سند رسمی را انجام داده و ملک به نام واهب (فروشنده) ثبت می‌شود.
5. اجرای حکم در صورت امتناع متهب از حضور در دفترخانه: اگر متهب در دفترخانه حاضر نشود یا امضا نکند، واهب می‌تواند از طریق واحد اجرای احکام دادگاه درخواست کند. در این حالت، نماینده اجرای احکام یا اداره ثبت به‌جای متهب سند را امضا کرده و انتقال انجام می‌شود.

به این ترتیب، «رجوع از هبه» اقدام حقوقی فسخ است و «انتقال رسمی» نتیجه‌ی ثبتی آن محسوب می‌شود.

دعوا و دادخواست رجوع از هبه

گفته شد که در برخی موارد امکان رجوع از هبه وجود ندارد. اما در مواردی که چنین امکانی وجود دارد، باید برای رجوع از هبه اقدام به ثبت دادخواست رجوع هبه کرد. برای این کار باید به دفاتر الکترونیک خدمات قضایی مراجعه کرده و دادخواست خود را ثبت کنید. البته قبل از ثبت دادخواست باید اراده خود را به شکل رسمی به هدیه‌گیرنده اعلام کنیم. این امر با ارسال اظهارنامه رسمی صورت خواهد گرفت. دادگاه با بررسی مستندات پرونده و در صورت وجود شرایط، رجوع از هبه را تایید خواهد کرد.

نمونه اظهارنامه رجوع از هبه

برای رجوع از هبه اولین اقدام ارسال اظهارنامه به شخص هدیه‌گیرنده است. اظهارنامه در واقع ارسال رسمی و ابزار اراده فرد برای رجوع هبه است. اگر هدیه‌گیرنده به اختیار خود مال موهوبه را به هدیه‌دهنده تقدیم کرد، دیگر نوبت به ارائه دادخواست نمی‌رسد. اما درصورتی‌که این کار را انجام ندهد، باید اقدام به ارائه دادخواست تایید رجوع از هبه کرد. در زیر نمونه اظهارنامه رجوع از هبه را مشاهده می‌کنید.

اظهار کننده: فرزند: کد ملی: آدرس:
مخاطب: فرزند: کد ملی: آدرس:
موضوع: رجوع از هبه

مخاطب گرامی موارد ذیل وفق مقررات ماده ۱۵۶ قانون آیین دادرسی مدنی رسما به شما ابلاغ می‌گردد.

با توجه به اینکه اینجانب مورخ ……………….. اقدام به هبه مال ……………….. به گواهی (شهود/ سندرسمی و …) به نام شما کرده‌ام، لیکن هم اکنون با توجه به اختیارات قانونی و مواد مندرج در قانون مدنی در خصوص هبه، قصد رجوع از هبه واقع‌شده را دارم. لذا طی این اظهارنامه رسما به شما اعلام می‌کنم که از هبه رجوع نموده‌ام و باید فورا نسبت به استرداد عین موهوبه اقدام نمائید و هرگونه نقل و انتقال به دیگری طی هر نوعی از عقود، فاقد اثر قانونی بوده و باطل است.

نمونه دادخواست رجوع از هبه

پس از ارسال اظهارنامه و خودداری هدیه‌گیرنده از استرداد عین موهوبه، باید اقدام به ثبت دادخواست رجوع از هبه کرد. در زیر نمونه‌ای از متن چنین دادخواستی را مشاهده می‌کنید.

ریاست محترم دادگاه حقوقی …………

با سلام

احتراما اینجانب، …………… ، مالک ………………، اقدام به هبه مال مزبور به ……………… نموده اما در حال حاضر به دلایل متعدد از هبه مذکور رجوع نموده‌ام و با وجود ارسال اظهارنامه رجوع از هبه توسط بنده، متهب از بازگرداندن مال فوق‌الذکر خودداری می‌کند.

با توجه به این که هبه، عقدی جایز بوده و نظر به ابلاغ اظهارنامه رجوع از هبه، به خوانده محترم و خودداری وی از بازگرداندن عین موهوبه، درخواست تایید رجوع از هبه، مستندا به مواد 795، 796 و 803 قانون مدنی، از محضر جنابعالی را دارم.

سخن پایانی

رجوع از هبه تحت شرایطی که در قانون بیان شده ممکن است و قانون این امکان را برای هدیه‌دهنده فراهم کرده است. البته برای استرداد عین موهوبه ظرایفی وجود دارد که باید به آنها توجه داشت. بهتر است اگر شما نیز با چنین موردی سر و کار دارید، آن را به وکلای مجرب ما در پلتفرم حقوقی ترازو سپرده و یا از مشاوره مشاوران ما بهره‌مند گردید.

همین حالا درخواست وکیل بده

تیم متخصص ترازو با وکلای پایه یک دادگستری آماده ارائه مشاوره تخصصی به سوالات و مسائل شماست.

دریافت مشاوره

سوالات متداول