چک پرداخت نشدنی چیست؟

یکی از جرایمی که ممکن است هر کسی با آن روبه‌رو شود، چک پرداخت نشدنی است اما آیا درباره جرم صدور چک پرداخت نشدنی چیزی می‌دانید؟ این جرم با صدور چک بلامحل چه تفاوتی دارد؟ در این مقاله، به چنین سؤالاتی پاسخ می‌دهیم.

منظور از جرم صدور چک پرداخت نشدنی چیست؟

چک پرداخت نشدنی به نوعی چک گفته می‌شود که به دلیل اقدامات صادرکننده چک یا با اطلاع او از مسدود یا خالی بودن حساب بانکی صادر می‌شود. این سند تجاری از همان ابتدا قابلیت پرداخت را ندارد. برای اینکه جرم صدور چک پرداخت نشدنی اتفاق بیفتد، باید سه عنصر اصلی این جرم یعنی عناصر مادی، معنوی و قانونی وجود داشته باشند.

عنصر قانونی این جرم که به موجب آن صدور چک پرداخت نشدنی جرم محسوب می‌شود، ماده ۱۰ قانون صدور چک است. در این ماده این‌طور می‌خوانیم: «هر کس با علم به بسته بودن حساب بانکی خود مبادرت به صدور چک نماید عمل وی در حکم صدور چک بی‌محل خواهد بود و به حداکثر مجازات مندرج در ماده ۷ محکوم خواهد شد و مجازات تعیین شده غیرقابل تعلیق خواهد بود.»

عنصر مادی این جرم هم کاری است که صادرکننده چک انجام می‌دهد. اگر او با اطلاع از غیرقابل برداشت بودن مبلغ مورد نظر چک بنویسد یا صادر کند، این کار او جرم محسوب می‌شود.

عنصر معنوی این جرم نیز اطلاع صاحب حساب از مسدود یا خالی بودن حساب بانکی‌اش و صدور چک با هدف ضرر زدن به دارنده چک است. در واقع، او از همان ابتدا می‌داند که سند تجاری که به طرف مقابل می‌دهد، برای او قابل پرداخت نخواهد بود و با وجود این، چک را می‌نویسد. بنابراین، در صورتی که صاحب حساب از مسدود یا خالی بودن حساب خود در زمان صدور چک پرداخت نشدنی اطلاعی نداشته باشد، کار او جرم در نظر گرفته نمی‌شود.

تفاوت چک بلامحل و پرداخت نشدنی

گاهی اوقات، چک پرداخت نشدنی با چک بلامحل یا چک برگشتی اشتباه گرفته می‌شود؛ اما این دو جرم جرایمی متفاوت هستند و در قانون صدور چک برای آنها مجازات‌های متفاوتی در نظر گرفته شده است.

چک پرداخت نشدنی، همان‌طور که توضیح دادیم، به چکی گفته می‌شود که صاحب حساب با علم به پرداخت نشدن، آن را صادر می‌کند. در واقع، شاید بتوان این کار را نوعی کلاهبرداری دانست. این جرم در ماده ۱۰ قانون صدور چک تعریف شده است. در این ماده این‌طور می‌خوانیم:

«هر کس با علم به بسته بودن حساب بانکی خود مبادرت به صدور چک نماید عمل وی در حکم صدور چک بی‌محل خواهد بود و به حداکثر مجازات مندرج در ماده ۷ محکوم خواهد شد و مجازات تعیین شده غیرقابل تعلیق خواهد بود.»

در مقابل، چک بلامحل به چکی می‌گویند که در تاریخ درج شده روی آن مبلغ مذکور در حساب وجود نداشته باشد. پس از صدور این سند تجاری، صاحب حساب این مبلغ را به طور کامل یا جزئی از حساب خارج کند یا به بانک دستور بدهد که مبلغ این چک را به دارنده چک پرداخت نکند. این کار در ماده ۳ قانون صدور چک جرم‌انگاری شده است.

در این ماده قانونی مقرر شده که: «صادرکننده چک باید در تاریخ مندرج در آن معادل مبلغ مذکور در بانک محال علیه وجه نقد داشته باشد و نباید تمام یا قسمتی از وجهی را که به اعتبار آن چک صادر کرده، به صورتی از بانک خارج نماید یا دستور عدم پرداخت وجه چک را بدهد و نیز نباید چک را به صورتی تنظیم نماید که بانک به عللی از قبیل عدم مطابقت امضا یا قلم خوردگی در متن چک، یا اختلاف در مندرجات چک و امثال آن از پرداخت وجه چک خودداری نماید. هرگاه در متن چک شرطی برای پرداخت ذکر شده باشد، بانک به آن شرط ترتیب اثر نخواهد داد.»

مجازات صدور چک پرداخت نشدنی

تا اینجا درباره تعریف جرم صدور چک پرداخت نشدنی توضیح دادیم. اما قانون صدور چک پرداخت نشدنی درباره مجازات این کار چیست؟

همان‌طور که پیش از این توضیح دادیم، جرم صدور چک پرداخت نشدنی در ماده ۱۰ قانون صدور چک تعریف شده است. در انتهای این ماده قانونی مجازاتی که برای صدور چک پرداخت نشدنی تعیین شده، مجازات ماده ۷ این قانون است. مجازات‌های تعیین شده در ماده ۷ قانون صدور چک (اصلاحی ۱۴۰۳) به این ترتیب هستند:

• چنانچه مبلغ مندرج در متن چک کمتر از ۷۸۰/۰۰۰/۰۰۰ (هفتصد و هشتاد میلیون) ریال باشد به حبس تا حداکثر شش ماه محکوم خواهد شد.
• چنانچه مبلغ مندرج در متن چک از ۷۸۰/۰۰۰/۰۰۰ (هفتصد و هشتاد میلیون) تا ۳۹/۰۰۰/۰۰۰/۰۰۰ (سه میلیارد و نهصد میلیون) ریال باشد از شش ماه تا یک سال حبس محکوم خواهد شد.
• چنانچه مبلغ مندرج در متن چک از ۳۹/۰۰۰/۰۰۰/۰۰۰ (سه میلیارد و نهصد میلیون) ریال بیشتر باشد، به حبس از یک سال تا دو سال و ممنوعیت از داشتن دسته چک به مدت دو سال محکوم خواهد شد و در صورتی که صادر کننده چک اقدام به صدور چک‌های بلامحل نموده باشد مجموع مبالغ مندرج در متون چک‌ها ملاک عمل خواهد بود.

البته، طبق ماده ۹ همین قانون، «در صورتی که صادرکننده چک قبل از تاریخ شکایت کیفری، وجه چک را نقدا به دارنده آن پرداخته یا به موافقت شاکی خصوصی ترتیبی برای پرداخت آن داده باشد یا موجبات پرداخت آن را در بانک محال علیه فراهم نماید، قابل تعقیب کیفری نیست. در مورد اخیر بانک مذکور مکلف است تا میزان وجه چک حساب صادرکننده را مسدود نماید و به محض مراجعه دارنده و تسلیم چک وجه آن را بپردازد.»

شکایت از صدور چک پرداخت نشدنی

برای شکایت از صدور چک پرداخت نشدنی، باید در وهله اول بدانیم که دادگاه صالح برای رسیدگی به این پرونده کدام دادگاه است. مطابق با رأی شعبه دیوان عالی کشور در پرونده‌ای در تاریخ ۱۳۹۴/۰۱/۱۸: «در بزه صدور چک پرداخت نشدنی، دادگاهی که بانک صادرکننده گواهی عدم پرداخت در حوزه آن قرار دارد، صالح به رسیدگی است.»

بنابراین، اگر به عنوان مثال، دارنده چک در تهران اقامت دارد اما بانکی که گواهی عدم پرداخت چک را صادر کرده، در کهک واقع شده باشد، دادگاه عمومی بخش کهک باید به شکایت از صدور چک پرداخت نشدنی رسیدگی کند.

مطابق با ماده ۱۱ قانون صدور چک، بدون شکایت دارنده چک، جرم صدور چک پرداخت نشدنی قابل تعقیب نخواهد بود. همچنین، طبق این ماده قانونی، اگر دارنده چک یا همان کسی که برای اولین بار چک را به بانک ارائه داده، تا شش ماه پس از تاریخ صدور چک برای دریافت مبلغ و وصول آن به بانک مربوطه مراجعه نکند یا اینکه تا شش ماه از صدور گواهی عدم پرداخت توسط بانک از این جرم شکایت نکند، دیگر این حق را نخواهد داشت که شکایت کیفری کند.

همچنین، به موجب این ماده قانونی، اگر چک پس از برگشت خوردن به دست شما برسد، حق شکایت کیفری نخواهید داشت، مگر اینکه این انتقال چک به شما از نوع قهری باشد نه اختیاری. اگر به عنوان دارنده چک بخواهید شخص دیگری به نمایندگی از شما چک را وصول کند و در صورت برگشتی بودن چک، او هم حق شکایت کیفری داشته باشد، باید مشخصات هویتی و نشانی خود را با اشاره صریح به نمایندگی شخص مورد نظر در پشت چک بنویسید و امضا کنید.

لازم به ذکر است که طبق ماده ۱۱، پس از طرح شکایت کیفری، نمی‌توانید چک را به دیگری انتقال دهید یا حقوق خود را نسبت به این سند تجاری به هر شکل دیگری به فرد دیگری واگذار کنید. در غیر این صورت، تعقیب کیفری که بر اساس شکایت شما شروع شده، موقوف خواهد شد.

مراحل شکایت از جرم صدور چک پرداخت نشدنی

برای طرح شکایت کیفری نسبت به صدور چک پرداخت نشدنی، باید در مرحله اول و پس از صدور گواهی عدم پرداخت از سوی بانک صادرکننده چک، یک شکواییه تنظیم کنید و بهتر است که این شکواییه با مشورت با یک وکیل حرفه‌ای و باتجربه تنظیم شود. در این شکواییه باید نام و مشخصات خود و صادرکننده چک پرداخت نشدنی را همراه با موضوع شکایت (صدور چک پرداخت نشدنی)، محل وقوع جرم (بانک صادرکننده چک)، تاریخ وقوع جرم و دلایل و مستندات (رونوشت مصدق چک و رونوشت گواهی عدم پرداخت) بنویسید.

در مرحله بعدی، باید به یکی از دفاتر خدمات قضایی مراجعه و شکایت خود را ثبت کنید. پس از آن، مانند سایر جرایم عمومی مرحله تحقیق و تعقیب جرم در دادسرا شروع خواهد شد و در نهایت، دادسرا قرار جلب به دادرسی یا قرار منع یا موقوفی تعقیب صادر می‌کند. در حالت اول، پس از این مرحله، نوبت به رسیدگی به پرونده در دادگاه صالح که قبلاً درباره آن توضیح دادیم، می‌رسد. پس از رسیدگی دادگاه به این پرونده و انجام بررسی‌های لازم، در نهایت، قاضی رأی نهایی را صادر خواهد کرد.

دفاع از اتهام صدور چک پرداخت نشدنی

ممکن است همیشه در مقام شاکی پرونده صدور چک پرداخت نشدنی نباشید و این شما باشید که از شما به این جرم شکایت شده است. در این صورت، باید بتوانید یکی از موارد مندرج در ماده ۱۱ یا ۱۳ قانون صدور چک را ثابت کنید. مطابق با ماده ۱۳:

«در موارد زیر صادرکننده چک قابل تعقیب کیفری نیست:

• در صورتی که ثابت شود چک سفید امضا داده شده باشد.
• هرگاه در متن چک وصول وجه آن منوط به تحقق شرطی شده باشد.
• چنانچه در متن چک قید شده باشد که چک بابت تضمین انجام معامله و یا تعهدی است.
• هرگاه بدون قید در متن چک ثابت شود که وصول وجه آن منوط به تحقق شرطی بوده یا چک بابت تضمین انجام معامله یا تعهدی است.
• در صورتی که ثابت شود چک بدون تاریخ صادر شده و یا تاریخ واقعی صدور چک مقدم بر تاریخ مندرج در متن چک باشد.»

علاوه‌براین، باید بتوانید عدم وجود عنصر روانی جرم یا همان اطلاع از غیرقابل برداشت بودن حساب بانکی موقع صدور چک را ثابت کنید. بهترین راه برای دفاع در برابر این جرم، کمک گرفتن از یک وکیل باتجربه در زمینه جرایم مالی و چک است. آشنایی با نمونه لایحه دفاع از اتهام صدور چک پرداخت نشدنی با علم به بسته بودن حساب از طریق چنین وکیلی نیز می‌تواند به شما در بهتر دفاع کردن از حقتان کمک کند.

سخن پایانی

صدور چک پرداخت نشدنی همانند جرم صدور چک بلامحل یکی از جرایم مالی رایج در جامعه ما است. برای اینکه از این جرم شکایت کنید یا حتی در برابر چنین اتهامی از خود دفاع کنید، باید قوانین مربوط به صدور چک را بدانید. آگاهی از چنین مقرراتی و رویه قضایی در خصوص آن مستلزم سال‌ها مطالعه و فعالیت در این زمینه است. بنابراین، پیشنهاد می‌کنیم به جای اینکه خود را درگیر چنین مسائلی کنید و با سردرگمی نتوانید از حق خود دفاع کنید، سراغ یک وکیل باتجربه و حرفه‌ای از پتلفرم حقوقی ترازو بروید.

سؤالات متداول