ممکن است در زندگی روزمره و برخورد با مسائل حقوقی، شنیده باشید که به برخی جرایم، مشهود گفته می‌شود. اما آیا تابه‌حال، به این فکر کرده‌اید که جرم مشهود چیست؟ این جرم چه تفاوتی با جرم غیرمشهود دارد؟ اگر برای دانستن پاسخ چنین سؤالاتی کنجکاو هستید، با ما تا پایان این مقاله همراه باشید. در ادامه، همه چیز درباره جرم مشهود را می‌خوانید.
تعریف جرم مشهود
به طور کلی، جرایم را بر اساس زمان وقوع و فاصله‌ای که با کشف آنها وجود دارد، به دو دسته مشهود و غیرمشهود تقسیم می‌کنند. جرم مشهود از نظر لغوی به جرمی گفته می‌شود که قابل مشاهده است، اما منظور از قابل مشاهده بودن این جرم چیست؟ مشخصات جرم مشهود به صورت دقیق در ماده ماده ۴۵ قانون آیین دادرسی کیفری مصوب ۱۳۹۲ به تفصیل آمده است.
شرایط جرم مشهود
ماده قانونی جرم مشهود یا همان ماده ۴۵ قانون آیین دادرسی کیفری برای این گونه جرایم یک دسته‌بندی کلی ارائه داده است. در این ماده قانونی درباره مصادیق جرم مشهود می‌خوانیم:
«جرم در موارد زیر مشهود است:
- الف- در مرئی و منظر ضابطان دادگستری واقع شود یا ماموران یاد شده بلافاصله در محل وقوع جرم حضور یابند و یا آثار جرم را بلافاصله پس از وقوع مشاهده کنند.
- ب- بزه‌دیده یا دو نفر یا بیشتر که ناظر وقوع جرم بوده‌اند، حین وقوع جرم یا بلافاصله پس از آن، شخص معینی را به عنوان مرتکب معرفی کنند.
- پ- بلافاصله پس از وقوع جرم، علائم و آثار واضح یا اسباب و ادله جرم در تصرف متهم یافت شود و یا تعلق اسباب و ادله یاد شده به متهم محرز گردد.
- ت- متهم بلافاصله پس از وقوع جرم، قصد فرار داشته یا در حال فرار باشد یا بلافاصله پس از وقوع جرم دستگیر شود.
- ث- جرم در منزل یا محل سکنای افراد، اتفاق افتاده یا در حال وقوع باشد و شخص ساکن، در همان حال یا بلافاصله پس از وقوع جرم، ورود ماموران را به منزل یا محل سکنای خود درخواست کند.
- ج- متهم بلافاصله پس از وقوع جرم، خود را معرفی کند و وقوع آن را خبر دهد.
- چ- متهم ولگرد باشد و در آن محل نیز سوء شهرت داشته باشد.
تبصره ۱- چنانچه جرائم موضوع بندهای الف، ب، پ و ت ماده ۳۰۲ این قانون به صورت مشهود واقع شود، در صورت عدم حضور ضابطان دادگستری، تمام شهروندان می‌توانند اقدامات لازم را برای جلوگیری از فرار مرتکب جرم و حفظ صحنه جرم به عمل آورند.
تبصره ۲- ولگرد کسی است که مسکن و ماوای مشخص و وسیله معاش معلوم و شغل یا حرفه معینی ندارد.»
انواع جرم مشهود
در قانون جرم مشهود یعنی ماده ۴۵ قانون آیین دادرسی کیفری جرم مشهود به طور کامل تعریف شده است. بر اساس این ماده قانونی، می‌توان جرایم مشهود را به چند دسته اصلی تقسیم کرد
۱. جرایم وقوع یافته در منظر ضابطین دادگستری
طبق بند الف ماده ۴۵، جرایمی که ضابطین دادگستری شاهد وقوع آنها باشند، بلافاصله پس از وقوع آنها در محل وقوع این جرایم حضور یابند یا آثار آنها را بلافاصله کشف کنند، جرم مشهود به حساب می‌آیند اما ممکن است از خود سؤال کنید که منظور از ضابطین دادگستری دقیقاً چه کسانی هستند؟
در ماده ۲۸ قانون آیین دادرسی کیفری ضابطین دادگستری این‌طور تعریف شده‌اند:«ضابطان دادگستری مامورانی هستند که تحت نظارت و تعلیمات دادستان در کشف جرم، حفظ آثار و علائم و جمع‌آوری ادله وقوع جرم، شناسایی، یافتن و جلوگیری از فرار و مخفی شدن متهم، تحقیقات مقدماتی، ابلاغ اوراق و اجرای تصمیمات قضائی، به موجب قانون اقدام می‌کنند.»
مطابق با ماده ۲۹ این قانون نیز ضابطین به دو دسته عام و خاص تقسیم شده‌اند. در این ماده قانونی مقرر شده که:
«ضابطان دادگستری عبارت‌اند از:
- الف- ضابطان عام شامل فرماندهان، افسران و درجه‌داران نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران که آموزش مربوط را دیده باشند.
- ب- ضابطان خاص شامل مقامات و مامورانی که به موجب قوانین خاص در حدود وظایف محول شده ضابط دادگستری محسوب می‌شوند؛ از قبیل روسا، معاونان و ماموران زندان نسبت به امور مربوط به زندانیان، ماموران وزارت اطلاعات، سازمان اطلاعات سپاه و ماموران نیروی مقاومت بسیج سپاه پاسداران انقلاب اسلامی. همچنین سایر نیروهای مسلح در مواردی که به موجب قانون تمام یا برخی از وظایف ضابطان به آنان محول شود، ضابط محسوب می‌شوند.
تبصره – کارکنان وظیفه، ضابط دادگستری محسوب نمی‌شوند، اما تحت نظارت ضابطان مربوط در این مورد انجام وظیفه می‌کنند و مسئولیت اقدامات انجام شده در این رابطه با ضابطان است. این مسئولیت نافی مسئولیت قانونی کارکنان وظیفه نیست.»
علاوه‌براین، در بندهای پ و ت ماده ۴۵ به کشف آلات جرم یا دستگیری متهم بلافاصله پس از وقوع جرم اشاره شده است. برای شفاف شدن این موضوع باید به نظریه مشورتی شماره ۷/۹۸/۸۳۲ مورخ ۱۳۹۸/۱۱/۸ استناد کرد. متن این نظریه به این شرح است:
«استعلام:
احتراما بر اساس ماده ۴۴ قانون آیین دادرسی کیفری ضابطان دادگستری در خصوص جرایم مشهود ملزم به حفظ آلات و ادوات جرم و انجام اقدامات لازم جهت جلوگیری از فرار یا مخفی شدن متهم و اطلاع مراتب به دادستان می‌باشند حال سوال آن است که:
اولا با توجه به ماده ۵۵ از همان قانون چنانچه در فرض سوال و برخورد ضابطان با جرم مشهود و فرار متهم ورودی وی به منزل مسکونی بسته آیا ضابطین دارای اختیار ورود به آن منزل به منظور دستگیری متهم بدون دستور قضایی می‌باشد یا خیر یا آن‌که مکلف به تحصیل اذن موردی مقام قضایی صالح می‌باشند؟
ثانیا چنانچه در فرض سوال متهم متواری گردد و ضابطین بعد از انقضای مدت زمانی از وقوع جرم به عنوان مثال چند ساعت یا دو یا سه روز یا یک هفته متهم را مشاهده نماید آیا کماکان دارای اختیار در دستگیری وی می‌باشند یا خیر؟ به عبارت بهتر آیا برای تکلیف ضابطین به شرح یاد شده محدوده زمانی خاصی وجود دارد یا خیر؟
خواهشمند است دستور فرمایید با طرح موضوع در کمیسیون‌های تخصصی مربوطه نظریه آن کمیسیون جهت ارشاد و بهره برداری به این حوزه قضایی اعلام و ارسال گردد.
نظریه مشورتی اداره کل حقوقی قوه قضاییه:
اولا، با در نظر قرار دادن اصل بیست و دوم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران که مسکن اشخاص را مصون از تعرض دانسته و تضمین رعایت این اصل، دقت در تفسیر مواد قانونی را می‌طلبد؛ و با لحاظ تأکید ماده ۷ قانون آیین دادرسی کیفری ۱۳۹۲ بر ضرورت رعایت حقوق شهروندی و اطلاق عبارت اخذ حکم ورود به منزل از مقام قضایی توسط ضابطان در تبصره ۳ ذیل ماده ۱۸۴ همان قانون، ورود ضابطان به منازل اشخاص در جرایم مشهود (جزء در موارد خاص نظیر بند «ث» ماده ۴۵ قانون فوق‌الذکر که ساکنین تقاضای ورود مأمورین را دارند) می‌باید با مجوز مخصوص مقام قضایی باشد و عبارت جرایم غیر مشهود در ماده ۵۵ قانون آیین دادرسی کیفری ۱۳۹۲ معطوف به عبارت «بازرسی اشخاص و اشیاء است» و نه به عبارت صدر ماده (یعنی ورود به منازل و اماکن بسته). مفاد ماده ۵۸ قانون فوق‌الذکر نیز که ارائه اصل دستور قضایی در هنگام ورود به منازل را ضروری دانسته، مویّد این مطلب است.
ثانیا، مستفاد از ماده ۴۴ قانون آیین دادرسی کیفری ۱۳۹۲، تکلیف ضابطان دادگستری در جرایم مشهود، انجام تمامی اقدامات لازم به منظور حفظ آلات، ادوات، آثار، علائم و ادله وقوع جرم و جلوگیری از فرار یا مخفی شدن یا تبانی متهم، به محض اطلاع از وقوع جرم آغاز می‌شود و تا زمان حضور ضابطان دادگستری در صحنه جرم که ممکن است عرفا تا چند ساعت نیز به طول انجامد، ادامه خواهد داشت و نظر به اینکه اصولا اقدام ضابطان بدون اخذ دستور قضایی خلاف اصل است؛ لذا پس از ترک صحنه جرم، انجام هر اقدام دیگری منوط به اخذ دستور قضایی است.»
۲. جرایم مشهود برای شاهدان دیگر
طبق بند ب ماده ۴۵، در صورتی که قربانی جرم یا دو نفر یا بیشتر که شاهد وقوع جرم بوده‌اند، حین وقوع جرم یا بلافاصله پس از آن، شخص معینی را به عنوان مرتکب معرفی کنند، نیز جرم مشهود به حساب می‌آید.
۳. جرم مشهود با اقرار مرتکب
بر اساس بند ج ماده ۴۵، اگر متهم بلافاصله پس از وقوع جرم، خود را معرفی کند و وقوع آن را خبر دهد نیز می‌توان گفت که جرم مشهود اتفاق افتاده است. مثال جرم مشهودی که با اقرار مرتکب همراه باشد، قتلی است که مرتکب آن بلافاصله خود را به عنوان قاتل معرفی کند.
۴. جرم در حکم مشهود
بر اساس بند چ ماده ۴۵، افرادی که به ولگردی شهرت داشته باشند نیز به عنوان مرتکبین جرایم مشهود مجازات می‌شوند. در تبصره ۲ این ماده قانونی ولگرد فردی تعریف شده که مسکن یا شغل مشخصی ندارد. به نظر می‌رسد که برای تشخیص مصداق این جرم مشهود از معیار عرفی استفاده شده است.
۵. جرم مشهود در فضای مجازی
با گسترش اینترنت، کم‌کم موارد جرم مشهود و دسته‌بندی درباره آنها نیز تغییراتی کرد. در حال حاضر و طبق صورتجلسه نشست قضایی برگزار شده در استان گلستان/ شهر گنبدکاووس در سال ۱۳۹۹، برخی جرایم از نوع مشهود در فضای مجازی هستند. متن این نظریه به این شرح است:
«پرسش
با توجه به مصادیق جرم مشهود به شرح مذکور در ماده ۴۵ قانون آیین دادرسی کیفری مصوب ۱۳۹۲ بیان فرمایید؟
الف: چه جرایمی در فضای مجازی جرم مشهود محسوب می‌شود؟
ب: ملاک مشهود بودن جرم در فضای مجازی چیست؟
نظر هیات عالی
با توجه به اینکه مقرره خاصی در خصوص جرایم مشهود و غیر مشهود در فضای مجازی پیش‌بینی نشده نتیجتاً با توجه به ماده ۶۸۷ آ.د.ک ملاک ماده ۴۵ قانون مرقوم است. مثلاً در صورت تشکیل گشت سایبری از سوی ضابطین چنانچه جرم سایبری در مرعی و منظر مامورین مذکور رخ دهد از مصادیق جرم مشهود تلقی می‌شود.»
۶. بی‌حجابی
سؤالی که همیشه درباره مصادیق جرم مشهود پیش می‌آید این است که آیا بی‌حجابی در خودروی شخصی جرم مشهود محسوب می‌شود؟ درباره این مسئله مباحث بسیاری مطرح شده اما مطابق با آخرین اطلاعیه مرکز رسانه قوه قضائیه در خصوص موازین حقوقی مرتبط با کشف حجاب در داخل خودرو:
«طبق تبصره ماده ۶۳۸ قانون مجازات اسلامی، کشف حجاب در انظار و معابر عمومی، جرم‌انگاری شده است. همچنین وفق تبصره ماده ۵ قانون حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر، فضای داخل خودرو، حریم شخصی محسوب نمی‌شود و فضایی در مَرئی و منظر عموم مردم می‌باشد.
طبق ماده ۴۵ قانون آئین دادرسی کیفری، جرم مشهود تعریف و تبیین شده و وظایف و اختیارات ظابطان مقرر گردیده است. کشف حجاب، جرم مشهود است و ضابطان موظف به ورود مستقیم در جهت مقابله با مجرم و اسباب جرم هستند.»
جرم غیرمشهود
معنی جرم غیر مشهود را می‌توان از نام آن دریافت. به عبارت دیگر، جرایم غیرمشهود به جرایمی گفته می‌شود که در منظر ضابطین یا شاهدان دیگری اتفاق نیفتاده و متهم نیز به انجام آن اقرار نکرده است. در حقیقت، از آنجایی که قانونگذار در ماده ۴۵ قانون آیین دادرسی کیفری، مصادیق و موارد جرم مشهود را بیان کرده، می‌توان این‌طور نتیجه گرفت که همه جرایم غیرمشهود هستند، مگر اینکه یکی از شرایط جرم مشهود مقرر در این ماده قانونی را داشته باشند.
بنابراین، مثال جرم غیرمشهود می‌تواند هر جرمی باشد که شرایط قانون جرم مشهود را ندارد و از جرایم ساده گرفته تا جرایمی که پس از تحقیقات فراوان به اثبات رسیده‌اند را شامل می‌شود.
وظایف ضابطین در جرایم مشهود و غیرمشهود
تکلیف ضابطین در جرایم غیرمشهود در صدر ماده ۴۶ قانون آیین دادرسی به این ترتیب مشخص شده است:
«ضابطان دادگستری مکلفند نتیجه اقدامات خود را فوری به دادستان اطلاع دهند. چنانچه دادستان اقدامات انجام شده را کافی نداند، می‌تواند تکمیل آن را بخواهد. در این صورت، ضابطان باید طبق دستور دادستان تحقیقات و اقدامات قانونی را برای کشف جرم و تکمیل تحقیقات به عمل آورند، اما نمی‌توانند متهم را تحت نظر نگه دارند.»
از آنجایی در این بخش از ماده ۴۶ واژه جرم به صورت مطلق به کار رفته، می‌توان گفت که منظور از آن همه جرایم بدون وصف مشهود بودن یا نبودن است. تکلیف سایر ضابطین دادگستری و وظیفه پلیس در جرم مشهود نیز در ادامه این ماده قانونی مشخص شده است. در ادامه این ماده قانونی می‌خوانیم:
«چنانچه در جرائم مشهود، نگهداری متهم برای تکمیل تحقیقات ضروری باشد، ضابطان باید موضوع اتهام و ادله آن را بلافاصله و به طور کتبی به متهم ابلاغ و تفهیم کنند و مراتب را فوری برای اتخاذ تصمیم قانونی به اطلاع دادستان برسانند. در هر حال، ضابطان نمی‌توانند بیش از بیست و چهار ساعت متهم را تحت نظر قرار دهند. »
سخن پایانی
تعریف و مصادیق جرایم مشهود و غیرمشهود همیشه جزو پربحث‌ترین موضوعات حقوقی بوده‌اند و در مواردی نظیر حجاب، این پرسش مطرح می‌شده که این مسائل جزو جرایم مشهود هستند یا خیر و وظایف ضابطین دادگستری در مورد آنها چیست. از آنجایی که این موضوع از موضوعات روز حقوقی است، پیشنهاد می‌کنیم که در صورت مواجهه با چنین موضوعی از وکلا یا کارشناسان حقوقی پلتفرم حقوقی ترازو کمک بخواهید. این کارشناسان خبره، باتجربه و آگاه به قوانین و مقررات روز می‌توانند مشکلات حقوقی شما در این خصوص را به بهترین شکل ممکن حل کنند.
سوالات متداول
جرم مشهود چیست؟
به جرایمی گفته می‌شود که مشمول ماده ۴۵ قانون آیین دادرسی کیفری می‌شوند.
جرم غیرمشهود چیست؟
کلیه جرایم غیرمشهود هستند مگراینکه شرایط جرم مشهود را طبق ماده ۴۵ قانون آیین دادرسی کیفری داشته باشند.