بحث اجرت المثل نگهداری از پدر و مادر با افزایش جمعیت سالمندان، یکی از دغدغه‌های جامعه ایرانی شده است. پدر و مادر در زمان کودکی با کمال میل از کودک خود مراقبت می‌کنند و این وظیفه اخلاقی و شرعی هر فرزندی است که در زمان زمینگیری و ناتوانی والدین، در خدمت او باشد.
اما گاه پیش می‌آید که بار این خدمت بر دوش تنها یکی از فرزندان می‌افتد و سایرین از انجام وظیفه خود شانه خالی می‌کنند. بنابراین در این جا پای حقوق به عنوان تنظیم‌کننده رابطه افراد به میان خواهد آمد. آیا فرزندی که به مراقبت از والدینش اهتمام دارد، می‌تواند از سایر فرزندان طلب حق الزحمه یا همان اجرت المثل کند یا خیر؟ میزان این حق الزحمه چقدر است؟ برای یافتن پاسخ این سوالات، با ما همراه باشید.
قانون اجرت المثل نگهداری از پدر و مادر
گفتیم که پدر و مادر برای حفاظت و تربیت کودک خود تلاش می‌کنند و با توجه به این که حضانت فرزند و سرپرستی او تکلیف قانونی آنهاست، در قبال آن هیچ مزدی دریافت نخواهند کرد. اما در مقابل نگهداری از پدر و مادر گرچه تکلیفی اخلاقی و شرعی است، اما در قانون به طور مشخص چنین تکلیفی برای فرزند در نظر گرفته نشده است. تنها تکلیفی که در قانون برای فرزندان در نظر گرفته شده، پرداخت نفقه والدین است که البته آن هم تحت شرایط خاصی است.
بنابراین در قوانین مدنی ما چیزی به نام «اجرت المثل نگهداری از پدر و مادر» در نظر گرفته نشده است. اما چون وظیفه نگهداری والدین بر دوش تمام فرزندان است و همچنین عمل هر شخصی محترم بوده و باید مزد آن را داد، تحت شرایطی می‌توان برای نگهداری از والدین اجرت المثل در نظر گرفت.
ماده ۳۳۶ قانون مدنی چنین بیان می‌کند: «هر گاه کسی بر حسب امر دیگری اقدام به عملی نماید که عرفاً برای آن عمل اجرتی بوده و یا آن شخص عادتاً مهیای آن عمل باشد، عامل مستحق اجرت عمل خود خواهد بود، مگر این‌که معلوم شود که قصد تبرع داشته است.» پس برای این که فرزند مستحق دریافت اجرت المثل نگهداری از پدر و مادر باشد، دو شرط لازم است:
- به قصد احسان و رایگان چنین عملی را انجام نداده باشد؛
- نگهداری را به دستور والدین یا سایر فرزندان انجام داده باشد.
در صورت نخست می‌تواند اجرت المثل را از اموال والدین (در صورت وجود) و یا از سایر فرزندان مطالبه کند.
اجرت المثل نگهداری از پدرشوهر و مادرشوهر
تا اینجا سخن این بود که فرزندی از والدین خود مراقبت کند. اما در برخی خانواده‌ها ممکن است زن اقدام به مراقبت و پرستاری از پدرشوهر یا مادرشوهر خود کند. بسیاری سوال می‌پرسند که آیا می‌توان برای چنین کاری اجرت گرفت؟ فارغ از بحث اخلاقی و آنچه در میان خانواده جریان دارد، از نظر حقوقی پاسخ مثبت است.
تبصره ماده ۳۳۶ قانون مدنی می‌گوید: «چنانچه زوجه کارهایی را که شرعا به عهده وی نبوده و عرفا برای آن کار اجرت‌المثل باشد، به دستور زوج و با عدم قصد تبرع انجام داده باشد و برای دادگاه نیز ثابت شود، دادگاه اجرت‌المثل کارهای انجام گرفته را محاسبه و به پرداخت آن حکم می‌نماید.» بنابراین چه به حکم صدر ماده و چه به حکم تبصره ماده، اگر زن بدون قصد تبرع و به دستور شوهر اقدام به پرستاری از والدین او کند، مستحق اجرت المثل خواهد بود.
نحوه مطالبه اجرت المثل نگهداری از پدر و مادر
برای مطالبه اجرت المثل نگهداری از پدر و مادر، باید درخواست خود را از طریق ثبت دادخواست حقوقی در دفاتر الکترونیک خدمات قضایی به جریان بیندازید. عنوان دادخواست، «مطالبه اجرت المثل نگهداری از پدر و مادر» مستند به ماده ۳۳۶ قانون مدنی است. همچنین در مورد خوانده در این پرونده باید گفت که اگر والدین خود دارای اموال باشند، باید به طرفیت خود ایشان اقامه گردد. اما اگر ایشان مالی از خود نداشته و واجب النفقه فرزندان باشند، از آنجا که نفقه ایشان بر عهده تمام فرزندان است، دادخواست باید به طرفیت سایر فرزندان مطرح شود.
مبلغ اجرت المثل نگهداری از پدر و مادر
مبلغ اجرت المثل نگهداری از پدر و مادر با توجه به وضعیت والدین و نیازها و زحماتی که برای این کار کشیده می‌شود تعیین می‌گردد. بنابراین هیچ مبلغ دقیقی را نمی‌توان برای آن ذکر کرد. مثلا نگهداری از شخصی که صرفا نیاز به تهیه غذا داشته با نگهداری از سالمندی که فاقد توان حرکتی است، بسیار متفاوت است. در هر مورد دادگاه با ارجاع امر به کارشناس، میزان حق‌الزحمه فرد را تعیین خواهد کرد.
نفقه پدر و مادر
نفقه پدر و مادر در قانون ما تحت عنوان نفقه اقارب مطرح شده است. بر اساس ماده ۱۱۹۷ قانون مدنی: «کسی مستحق نفقه است که ندار بوده و نتواند به وسیله اشتغال به شغلی، وسائل معیشت خود را فراهم سازد.»
همچنین بر اساس ماده ۱۱۹۸ قانون مدنی: «کسی ملزم به انفاق است که متمکن از دادن نفقه باشد؛ یعنی بتواند نفقه بدهد بدون این که از این حیث در وضع معیشت خود دچار مضیقه گردد. برای تشخیص تمکن باید کلیه تعهدات و وضع زندگانی شخصی او در جامعه در نظر گرفته شود.» بنابراین برای این که فرزند ملزم به پرداخت نفقه باشد، دو شرط ملاک است:
- پدر و مادر توانایی مالی نداشته باشند؛
- فرزند دارای توانایی مالی باشد.
در این هنگام فرزندان ملزم به پرداخت نفقه خواهند بود. البته باید دقت کرد که برخلاف نفقه زن، نفقه گذشته در نفقه اقارب قابل مطالبه نیست. بنابراین پدر و مادر نمی‌توانند برای نفقه گذشته علیه فرزندان مطالبه کنند. اما اگر فرزندی به تنهایی نفقه والدین را داده باشد، می‌تواند از سایرین به میزان سهمشان از ایشان مطالبه کند.
اجرت المثل ماترک در برابر اجرت المثل نگهداری از پدر و مادر
متاسفانه در برخی موارد مشاهده می‌شود که فرزند یا فرزندانی که با مادر خود زندگی کرده و از او پرستاری می‌کنند، با شکایت سایر فرزندان مواجه می‌شوند مبنی بر این که او به دلیل تصرف در ارثیه، باید اجرت المثل آن را بپردازد. به عنوان مثال پدر فوت شده و خانه‌ای از خود به جا گذاشته که مادر و یک دختر او در آن زندگی می‌کنند. طبیعی است که این خانه متعلق به سایر ورثه نیز هست. در این هنگام که سایر ورثه علیه این دختر دادخواست مطالبه اجرت المثل تصرف ارثیه می‌دهند، او نیز متقابلا می‌تواند اقدام به طرح مطالبه اجرت المثل نگهداری از مادر خود کند.
سخن پایانی
گرچه در این مقاله درباره گرفتن اجرت المثل برای نگهداری از پدر و مادر صحبت کردیم، اما باید دانست که خانواده جایگاه عواطف و اخلاقیات است. حقوق باید تنها زمانی پا به میدان بگذارد که تمام راه‌ها طی شده و گره دیگر به دست باز نمی‌شود و نیاز به دندان دارد. بنابراین قبل از هر اقدامی در محیط خانواده، بهتر است به عواقب عاطفی آن توجه داشته باشید. اگر شما نیز در مورد اجرت المثل نگهداری از پدر و مادر سوالی دارید، می‌توانید آن را با وکلا و مشاورین متبحر ما در پلتفرم حقوقی ترازو مطرح کنید.