عاقله کیست و پرداخت دیه توسط عاقله چگونه است؟

عاقله در قانون مجازات اسلامی ما به عنوان کسانی معرفی شده‌اند که مسئولیت پرداخت دیه در جنایات را بر عهده دارند. اما عاقله کیست و در چه شرایطی باید دیه را بدهد؟ در چه جنایاتی مسئولیت پرداخت دیه برعهده اوست؟ همه اینها سوالاتی است که باید به آنها پاسخ گفت. در حال حاضر گرچه فرد جانی خود باید اقدام به پرداخت دیه کند اما در برخی موارد عاقله او مسئول پرداخت دیه خواهند بود و ممکن است این موضوع برای برخی تعجب برانگیز باشد.

این قانون در واقع برای آسان گرفتن بر خطاکاری است که فاقد تقصیر است و تضمین‌کننده نوعی تعاون اجتماعی و بیمه خانوادگی است تا افرادی که ممکن است به دلیل ارث بردن از هم منتفع شوند، در شرایط بروز خطرات احتمالی نیز پشت و پناه هم باشند. برای اطلاع کامل از مواد قانونی این مورد، در این مقاله همراه باشید.

مسئول پرداخت دیه کیست؟

بر اساس ماده ۴۴۸ قانون مجازت اسلامی، دیه مقدر، مال معینی است که در شرع مقدس به سبب جنایت غیرعمدی بر نفس، عضو یا منفعت، یا جنایت عمدی در مواردی که به هر جهتی قصاص ندارد، مقرر شده است. بر اساس اصل کلی و عقلایی، هر کس باید پاسخگوی عمل ارتکابی خود باشد. بنابراین بر اساس ماده ۴۶۲ قانون مجازات اسلامی، دیه جنایت عمدی و شبه عمدی برعهده خود مرتکب است.

همچنین بر اساس ماده ۴۷۲ قانون مجازات اسلامی، در مواردی که اصل جنایت ثابت شود، لیکن نوع آن اثبات نشود، دیه ثابت و پرداخت آن برعهده مرتکب است. یعنی اگر جنایت و صدمه جسمانی توسط شخص الف ثابت گردد، اما مشخص نشود که این جنایت عمد یا خطای محض بوده است، خود مرتکب باید اقدام به پرداخت دیه کند.

اما گاهی برخلاف موارد بالا، دیه باید توسط شخصی غیر از مرتکب پرداخت شود. گاهی عاقـله و گاهی بیت المال مسئول پرداخت دیه خواهند بود. بنابراین باید اول عاقله را تعریف کنیم تا بدانیم ایشان چه کسانی هستند و سپس موارد پرداخت و شرایط پرداخت دیه توسط ایشان را بررسی کنیم.

عاقله کیست؟

بر اساس ماده ۴۶۸ قانون مجازات اسلامی، عاقله عبارت است از پدر، پسر و بستگان ذکور نسبی پدری و مادری یا پدری به ترتیب طبقات ارث. همه کسانی که در زمان فوت می‌توانند ارث ببرند به صورت مساوی مکلف به پرداخت دیه هستند. بنابراین زنان به عنوان عاقله، مسئولیت پرداخت دیه را نخواهند داشت. همچنین بستگانی که صرفا از طرف مادر با فرد نسبت دارند (مانند برادر امی) نیز هرگز در این جایگاه نخواهند بود.

برای روشن شدن مسئله مثالی خواهیم زد. فرض کنید فردی مرتکب قتل خطایی شده و باید دیه بپردازد. این شخص پدر، دو پسر و یک دختر، دو خواهر و یک برادر دارد. در اینجا تنها کسانی که مسئول پرداخت دیه‌ هستند، پدر و دو پسر او خواهند بود. گرچه برادران او نیز جزو خویشان نسبی ذکور و عاقله او حساب می‌شوند، اما به دلیل این که از طبقه دوم وراث هستند، با وجود افراد ذکور از طبقه اول مانند پدر و فرزند، دیگر نوبت به برادران فرد نمی‌رسد. اگر این شخص پدر و فرزند ذکور نداشت و تنها یک برادر او در کنار خواهرانش قرار داشتند، آن برادر عاقله او محسوب شده و مسئول پرداخت دیه بود.

چه کسانی جزو عاقله محسوب نمی‌شوند؟

بر اساس ماده ۴۶۸ قانون مجازت اسلامی، دو گروه از بستگان نسبی جزو عاقـله محسوب نمی‌شوند:

• بستگان امی یا همان مادری اعم از این که زن باشند یا مرد؛ مانند دایی و فرزندان ایشان و برادر امی
• زنان اعم از این که بستگان پدری و مادری یا پدری تنها و یا مادری تنها باشند.

مسئولیت و سهم عاقله در پرداخت دیه چگونه است؟

برای تعیین مسئولیت پرداخت، فرض می‌کنیم که اگر در حال حاضر، شخص مرتکب جنایت فوت شده بود، چه کسانی از او ارث می‌بردند؟ افراد ذکوری که از مرتکب ارث می‌برند و نسبتشان با او تنها مادری نباشد، به عنوان عاقله محسوب خواهند شد. اما برای پرداخت دو نکته مهم باید مد نظر قرار گیرد:

1. افراد عاقله به طور مساوی باید دیه بدهند، نه به میزان سهم الارثشان. پس اگر کسی مانند پدر یک ششم و فرزند ذکور یک دوم را به ارث می‌برد، هر دو به یک میزان باید دیه را پرداخت کنند.
2. نکته دوم این است که افراد عاقله به ترتیب طبقات ارث مسئول پرداخت دیه خواهند بود. مثلا اگر عاقله‌ای از طبقه اول وراث وجود داشته باشد، عاقله‌ای که در طبقه دوم وراث قرار دارد دیگر مسئول پرداخت دیه نخواهد بود. همچنین وارث موجود در طبقه دوم باعث معافیت وارث موجود در طبقه سوم خواهد شد.

با توجه به قانون مدنی، طبقات ارث اینگونه است:

• طبقه اول: پدر و مادر، اولاد و اولادِ اولاد
• طبقه دوم: اجداد و برادر و خواهر و اولاد آنها
• طبقه سوم: عموها و عمه‌ها و دایی‌ها و خاله‌ها و اولاد آنها

مواردی که عاقله مسئول پرداخت دیه است

جنایات از منظر قصد مرتکب، به سه دسته تقسیم می‌شوند: جنایات عمد، شبه عمد و خطای محض.

در جنایات عمد و شبه عمد این خود فرد است که باید اقدام به پرداخت دیه کند. البته با این توضیح که مجازات اصلی جنایات عمدی قصاص بوده و تنها در برخی شرایط خاص تبدیل به دیه می‌شود. اما در جنایات محض این عاقله است که باید اقدام به پرداخت دیه کند.

البته باز هم در برخی از حالات جنایت خطای محض، این خود مرتکب است که باید اقدام به پرداخت دیه کند. بر اساس ماده ۴۶۳ قانون مجازات اسلامی، در جنایت خطای محض اگر جنایت با بینه یا قسامه یا علم قاضی ثابت شود، پرداخت دیه برعهده عاقله است و اگر با اقرار مرتکب یا نکول (امتناع) او از سوگند یا قسامه ثابت شد، بر عهده خود او است. همچنین هرگاه پس از اقرار مرتکب به جنایت خطایی، عاقله اظهارات او را تصدیق نماید، خود عاقله مسئول پرداخت دیه است.

بنابراین اصل در جنایت خطای محض، پرداخت دیه توسط عاقله است مگر در این موارد:

• جنایت با اقرار مرتکب ثابت شده باشد. مگر اینکه پس از اقرار مرتکب، عاقله اظهارات او را تایید کند که در این صورت باز عاقله مسئول پرداخت خواهد بود.
• جنایت با نکول او از سوگند اثبات شده باشد.
• جنایت با نکول از از قسامه ثابت شده باشد.

نکول از سوگند و قسامه به این معناست که تحت شرایط خاصی، مرتکب برای دفع اتهام از خود باید سوگند بخورد و یا قسامه اقامه کند. اگر چنین کاری نکند در اصطلاح از سوگند یا قسامه نکول کرده و جنایت در حق او اثبات خواهد شد و باید دیه را خودش بدهد و نه عاقله. علت این امر آن است که مرتکب برای فرار از پرداخت دیه، نسبت به اقرار یا عدم سوگند اقدام نکند.

همچنین بر اساس ماده ۴۶۴ قانون مجازات اسلامی، در موارد ثبوت اصل جنایت با شهادت، علم قاضی یا قسامه، اگر شخص مرتکب مدعی خطایی بودن جنایت باشد و عاقله خطایی بودن جنایت را انکار نماید، حرف عاقله با سوگند پذیرفته می‌‌شود و دیه بر عهده مرتکب است. چنانچه عاقله از اتیان قسم نکول کند (سوگند نخورد)، با قسم مدعی، عاقله مکلف به پرداخت دیه است. همچنین اگر برخی از افراد عاقله سوگند یاد نمایند، از پرداخت دیه معاف می‌‌شوند و پرداخت سهم آنها بر عهده مرتکب خواهد بود.

جنایت خطای محض چیست؟

تا اینجا گفتیم که در جنایات خطای محض اصل بر این است که عاقله باید دیه را پرداخت کند. ممکن است این سوال پرسیده شود که جنایت خطای محض چگونه جنایتی است؟ برای پاسخ به این سوال باید به متن قانون مراجعه کنیم. بر اساس ماده ۲۹۲ قانون مجازات اسلامی، جنایت در موارد زیر خطای محض محسوب می‌شود:

1. در حال خواب و بیهوشی و مانند آنها واقع شود.
2. به وسیله صغیر و مجنون ارتکاب یابد. البته اگر چه در دیه جنایات عمدی و شبه عمدی ارتکابی توسط کودک و مجنون باید قائل به خطای محض تلقی شدن آن و پرداخت این مبلغ از سوی عاقـله بود، ولی بر اساس ماده ۴۶۷ قانون مجازات اسلامی این اصل را تخصیص زده است، لذا اگر طفل یا مجنون، مرتکب جراحت کمتر از موضحه شوند، خود آنان مسئول پرداخت دیه خواهند بود. علت این امر آن است که دیه کمتر از این مبلغ، چندان سنگین نبوده و قابل پرداخت از سوی خود مرتکب است. توضیح این امر در آینده خواهد آمد.
3. جنایتی که در آن مرتکب نه قصد جنایت بر مجنی علیه را داشته باشد و نه قصد ایراد فعل واقع شده بر او را، مثلا مرتکب تیری به قصد شکار رها کند و به فردی برخورد کند.

البته در مورد بندهای اول و دوم هرگاه مرتکب آگاه و متوجه باشد که اقدام او نوعاً موجب جنایت بر دیگری می‌شود، جنایت عمدی محسوب می‌شود.

مسئولیت عاقله در صورت فوت یا فرار مرتکب

بر اساس ماده ۴۳۵ قانون مجازات اسلامی، هرگاه در جنایت عمدی، به علت مرگ یا فرار، دسترسی به مرتکب ممکن نباشد، با درخواست صاحب حق، دیه جنایت از اموال مرتکب پرداخت می‌شود. اگر مرتکب مالی نداشته باشد، در خصوص قتل عمد، ولی دم می‌ تواند دیه را از عاقله بگیرد و در صورت نبودن یا عدم دسترسی به آنها یا عدم تمکن ایشان، دیه از بیت‌ المال پرداخت می‌شود. در غیر قتل، پرداخت دیه بر عهده بیت ‌المال خواهد بود.

چنانچه پس از اخذ دیه، دسترسی به مرتکب جنایت اعم از قتل و غیر قتل، ممکن شود درصورتی‌ که اخذ دیه به جهت گذشت از قصاص نباشد، حق‌ قصاص حسب مورد برای ولی دم یا مجنی علیه محفوظ است. اما باید قبل از قصاص، دیه گرفته شده را برگرداند.

بنابراین مواردی که باید توسط عاقله پرداخت گردد به طور اختصار عبارتند از:

1. جنایت خطای محض با شرایط خود؛
2. فرار یا مرگ متهم در قتل عمدی؛
3. جنایات شخص نابالغ و یا دیوانه

نصاب مالی در پرداخت دیه توسط عاقله

آیا دیه هر جنایتی به هر میزان باید توسط عاقـله پرداخت شود؟ در جواب باید گفت که پرداخت دیه توسط عاقله حداکثری ندارد، اما دارای حداقل است. یعنی میزان دیه باید به میزان مشخصی برسد تا وی مسئول پرداخت گردد، در غیر این صورت خود مرتکب باید آن را پرداخت کند.

بر اساس ماده ۴۶۷ قانون مجازات اسلامی، عاقله، مکلف به پرداخت دیه جنایت‌‌های کمتر از موضحه نیست، هر چند مرتکب، نابالغ یا مجنون باشد. بر اساس ماده ۷۰۹ قانون مجازات اسلامی، موضحه زخمی است که باعث شود پوست نازک روی استخوان کنار رود و استخوان قابل مشاهده باشد و دیه آن پنج صدم دیه کامل است. همچنین هرگاه در اثر یک یا چند ضربه خطایی، صدمات متعددی بر یک یا چند عضو وارد آید، ملاک رسیدن به دیه موضحه، دیه هر آسیب به ‌طور جداگانه است و برای این که مسئولیت پرداخت دیه بر عهده عاقله قرار گیرد، رسیدن دیه مجموع آنها به دیه موضحه کافی نیست.

برای توضیح مسئله به ذکر یک مثال می‌پردازیم. اگر دو جنایت توسط مرتکب به فرد وارد شود که یکی ۴ صدم و دیگری ۳ صدم دیه کامل باشد، گرچه مجموع آنها ۷ صدم دیه و بیش از دیه موضحه است، اما چون هرکدام به تنهایی از دیه موضحه (پنج صدم) کمتر است، دیگر عاقله مسئول پرداخت آن نخواهد بود. اگر دیه یکی ۵ صدم و یکی دیگر ۴ صدم دیه کامل باشد، عاقله تنها مسئول پرداخت دیه جراحتی است که دارای دیه ۵ صدم است.

آیا عاقله غیر از پرداخت دیه جنایت محض، مسئولیت دیگری دارد؟

باید توجه داشت که عاقله تنها مسئول پرداخت دیه جنایت خطای محض خواهد بود. بنابراین مکلف به پرداخت دیه جنایت‌‌هایی که شخص بر خود وارد می‌‌سازد نیست. در واقع عاقله ضامن جنایتی است که به شکل خطای محض توسط مرتکب بر دیگری وارد شده است. پس اگر فرد به شکل خطا بر خود جنایتی مرتکب شود، دیگر عاقـله مسئول پرداخت دیه نخواهد بود.

گاهی ممکن است ضمن ایراد جنایت به صورت خطای محض، اموالی نیز از فرد تلف شود و یا فرد به شکل خطای محض، مال دیگری را تلف کند. در مورد اتلاف اموال به شکل خطای محض باید گفت که عاقـله ضامن آن نخواهد بود. بر همین اساس ماده ۴۶۶ قانون مجازات اسلامی بیان می‌کند که عاقله، تنها مکلف به پرداخت دیه خطای محض است، اما ضامن اتلاف مالی که به ‌طور خطایی تلف شده است نخواهد بود، حتی اگر تلف کننده صغیر یا مجنون باشد.

تمکن مالی عاقله

یکی از شروطی که برای عاقله ذکر شده این است که باید در موعد پرداخت دیه دارای تمکن مالی باشد. بنابراین عاقله‌ای که تمکن مالی ندارد، مسئول پرداخت دیه نخواهد بود. به بیان دیگر کسی که معسر است نیازی به پرداخت ندارد. البته ادعای اعسار توسط او باید در دادگاه ثابت شود که اثبات آن به وسیله دو شاهد ممکن خواهد بود.

باید توجه داشت که ملاک توانایی پرداخت، زمان پرداخت است نه هنگام وقوع جنایت. یعنی اگر فرد در زمان وقوع جنایت ناتوان باشد، ولی بعدا در هنگام پرداخت تمکن مالی پیدا کند، باید دیه را بدهد و برعکس اگر در زمان جنایت دارای تمکن بوده و بعدا معسر شده باشد، مسئولیتی در قبال پرداخت دیه ندارد.

فقدان عاقله یا عدم تمکن او

سوالی که در اینجا می‌توان مطرح کرد این است که اگر فردی مرتکب جنایت خطای محض شد و عاقله او تمکن مالی نداشت، مسئولیت پرداخت دیه بر عهده کیست؟‌ و یا اگر شخصی اصلا فاقد عاقله بود تکلیف چیست؟ ماده ۴۷۰ قانون مجازات اسلامی در همین زمینه بیان می‌کند که اگر مرتکب، دارای عاقـله نباشد، یا عاقله او به دلیل عدم تمکن مالی نتواند دیه را در مهلت مقرر بپردازد، دیه توسط مرتکب و در صورت عدم تمکن وی، از بیت ‌المال پرداخت می‌‌شود. در این مورد فرقی میان دیه نفس و غیر آن نیست.

بنابراین باید دقت شود که صرفا در صورت عدم تمکن مالی عاقله، نوبت به خود فرد و در صورت عدم تمکن مالی او نوبت به بیت‌المال خواهد رسید. پس اگر عاقله با وجود تمکن از پرداخت امتناع کند، نوبت به فرد مرتکب نخواهد رسید و همچنین اگر مرتکب خود دارای تمکن باشد، نوبت به بیت‌المال نخواهد رسید.

صغیر و مجنون به عنوان عاقله

آیا صغیر و مجنون به عنوان عاقله محسوب شده و باید دیه خود را بدهند؟ پاسخ منفی است. بر اساس قانون و آرای فقهی، عاقله باید عاقل و بالغ باشد. بنابراین مجنون که فاقد قوه عقل است و همچنین غیر بالغ که صغیر به حساب می‌آید، عاقله محسوب نخواهند شد.

عاقله معاف از پرداخت دیه چه کسانی است؟

با توجه به مواد قانونی در قانون مجازات اسلامی می‌توان گفت که این افراد از پرداخت به عنوان عاقله معافند:

1. عاقـله‌ای که در موعد پرداخت فاقد تمکن مالی است.
2. صغار
3. مجانین
4. دارندگان نسب نامشروع (مثلا برادر فرد که از پدر یکی هستند اما برادر به واسطه زنای پدر مرتکب با زنی اجنبی به دنیا آمده است و گرچه برادر طبیعی مرتکب حساب می‌شود، اما نسبش مشروع نیست.)

جنایت خطای محض توسط اقلیت‌های دینی در ایران

پرداخت دیه توسط عاقله حکمی اسلامی است و صرفا در مورد مسلمانان جاری خواهد بود. بنابراین در مورد اقلیت‌های دینی این بحث منتفی است. بر اساس ماده ۴۷۱ قانون مجازات اسلامی، هرگاه فرد ایرانی از اقلیت‌‌های دینی شناخته شده در قانون اساسی که در ایران زندگی می‌‌کند، مرتکب جنایت خطای محض شود، شخصاً عهده‌‌دار پرداخت دیه است. اما اگر توان پرداخت دیه را نداشته باشد، به او مهلت مناسب داده می‌‌شود و اگر با مهلت مناسب نیز قادر به پرداخت نباشد، معادل دیه توسط دولت پرداخت می‌‌شود. لازم به ذکر است که اقلیت‌های دینی به رسمیت شناخته شده در ایران بر اساس قانون اساسی، دین مسیحیت، یهودیت و زرتشتی است.

شرایط پرداخت دیه توسط عاقله

برای پرداخت دیه توسط عاقله باید مجموع شرایط زیر موجود باشد تا او را مسئول بدانیم:

1. جنایت باید از نوع خطای محض باشد و عاقـله در جنایات عمد و شبه عمد مسئولیتی ندارد.
2. جنایت باید با بینه، قسامه یا علم قاضی ثابت شده باشد.
3. میزان هر جنایت به صورت جداگانه کمتر از میزان جنایت دیه موضحه نباشد.
4. در میان عاقله مانعی از جهت طبقه وراث برای او وجود نداشته باشد.
5. عاقـله از بستگان ذکور فقط مادری شخص مرتکب نباشد.
6. دارای نسب مشروع باشد.
7. عاقل، بالغ و در مواعد پرداخت دارای تمکن مالی باشد.
8. مرتکب باید مسلمان باشد.

مهلت پرداخت دیه توسط عاقله

بر اساس ماده ۴۸۸ قانون مجازات اسلامی، مهلت پرداخت دیه در جنایات خطای محض ظرف سه سال قمری خواهد بود که مسئولین باید در هر سال یک سوم آن را بپردازند. مبدا شروع این ۳ سال از زمان وقوع جنایت خواهد بود و نه از زمان صدور حکم در دادگاه. البته این در موردی است که به واسطه خطای محض عاقله مسئول پرداخت دیه باشد. اما در موردی که به دلیل مرگ و یا فرار جانی در جنایت عمدی، عاقله باید دیه مقتول را بپردازد، مهلت پرداخت بر اساس قانون، یک سال قمری از تاریخ وقوع جرم است.

سخن پایانی

عاقله یکی از مسئولین پرداخت دیه است که در قانون به آن اشاره شده و احکام و قواعد آن بیان شده است. البته این امر نیازمند بررسی تخصصی بیشتر در این زمینه است و باید توسط متخصص آن صورت بگیرد. بهتر است اگر شما نیز در این زمینه سوالی دارید، از مشاورین ما در پلتفرم حقوقی ترازو کمک بگیرید.