در امور تجاری و داد و ستدهای بازار یکی از ابزارهایی که همیشه مورد بحث و مهم تلقی می‌شود، چک است. به خاطر اهمیت این موضوع و پرکاربرد بودن آن در زندگی روزمره، باید از قوانین و تعاریف حقوقی مرتبط با آن اطلاعات کافی داشته باشید. در این مطلب به بررسی انواع چک و تفاوت چک و سفته خواهیم پرداخت.
تعریف چک
جالب است بدانید که در گذشته چک را با نام‌هایی چون برات، قباله، منشور عهدنامه و حجت می‌شناختند و در مبادلات تجاری کاربرد داشته است. امّا انواع چک در لغت فارسی به نوشته‌ای اطلاق می‌شود که به وسیله آن پولی را که در بانک به امانت سپرده‌اید، به شخص دیگری منتقل می‌کنید.
در ماده ۳۱۰ قانون تجارت چک را نوشته‌ای تعریف می‌کند که فرد به وسیله آن تمام یا قسمتی از وجوهی را که نزد محال علیه دارد، به شخص دیگری می‌دهد.
ماهیت چک
کارشناسان حقوقی می‌گویند چک یکی از اسناد تجاری است که توسط بانک به فرد داده می‌شود تا او بتواند به وسیله آن وجوه یا اعتبار قابل استفاده خود نزد بانک را به افراد دیگر انتقال دهد. گفتنی است که طبق قوانین بانک‌ها، صاحب حساب باید شرایط دریافت دسته چک از قبیل سپرده کافی و خوش‌حسابی را داشته باشد.
انواع چک بانکی
باید بدانید که برای این سند تجاری انواع مختلفی تعریف شده است که اگر در امور بازرگانی، مبادلات تجاری و کسب و کار فعالیت داشته باشید، آشنایی با انواع چک یکی از الزامات کاری شما است. چکهای بانکی معمولا به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند:
- انواع چک صادرشده توسط اشخاص؛
- انواع چک صادرشده توسط بانک‌ها.
ابتدا به توضیح چک‌هایی می‌پردازیم که توسط افراد تنظیم یا صادر می‌شوند:
۱. چک عادی
این روش متداول‌ترین نوع صدور چک است که همه معمولا با آن آشنا هستند. به این ترتیب که شخص به وسیله آن از وجوه یا اعتباری که نزد بانک دارد، مبلغی را برای انتقال به فرد دیگری مشخص می‌کند که آن فرد باید برای دریافت آن مبلغ به بانک صادرکننده چک مراجعه کند.
۲. چک گواهی‌شده یا تأییدشده بانکی
در ظاهر این نوع با انواع چک عادی تفاوتی ندارد، امّا حُسن آن این است که بانک پرداخت آن را به دارنده تضمین خواهد کرد. یعنی صاحب آن آنقدر در بانک اعتبار دارد که اگر در موعد مقرر مبلغ در حساب نبود، خود بانک آن را پرداخت خواهد کرد.
در ادامه با انواع چک که توسط بانک‌ها صادر می‌شوند آشنا خواهید شد:
چک تضمین‌شده
این نوع تفاوتی با پول رایج ندارد، چرا که پرداخت آن توسط بانک قطعی است. چک رمزدار تضمین‌شده توسط بانک و به درخواست صاحب حساب صادر می‌شود. شخص گیرنده می‌تواند مطمئن باشد که در موعد مقرر حتی اگر پول در حساب نباشد، وجه موردنظر را از تمام شعبه‌های بانک دریافت خواهد کرد.
تاکنون دریافتید که این نوع از سند فرقی با مدل تأییدشده بانکی ندارد، جز این که صادرکننده آن خود بانک است. امّا در نوع تأییدشده، خود صاحب حساب آن را صادر می‌کند.
چک بین بانکی یا رمزدار
این نوع که به درخواست صاحب حساب و توسط بانک صادر می‌شود، قابلیت وصول به صورت نقدی ندارد و نمی‌تواند در وجه حامل باشد. چک بین بانکی برای انتقال وجه از بانک فرد صاحب حساب به حساب شخص موردنظر در بانک دیگر به کار می‌رود.
پرداخت این نوع چک مانند چک تضمین‌شده توسط بانک ضمانت شده است و از امنیت بالایی برخوردار است. زیرا شماره حساب و کد شعبه بانکی که فرد گیرنده در آن حساب دارد، در این چک ثبت می‌شود و برای اشخاص دیگر قابل وصول نیست.
چک مسافرتی
به نوعی از این اسناد گفته می‌شود که باز هم توسط بانک و به درخواست صاحب حساب صادر می‌شود و وجه آن در تمام شعب همان بانک یا کارگزاری‌ها و نمایندگان مرتبط با بانک قابل وصول است. معمولا چک مسافرتی بهترین گزینه برای حمل و نقل مبالغ زیاد است.
تفاوت چک و سفته
می‌دانید که سفته نیز مانند چک یکی از اسناد تجاری است که فرد صادرکننده را ملزم به پرداخت وجهی می‌کند که در آن تعهد کرده است. امّا در امور حقوقی این دو تفاوت‌های بسیاری دارند که در ادامه به مهم‌ترین آنها اشاره می‌کنیم:
- سفته جنبه حقوقی دارد، ولی چک سندی است که می‌توان آن را تحت شرایطی از طریق کیفری پیگیری کرد. به عبارت دیگر اگر شرایط خاصی وجود داشته باشد، عدم پرداخت وجه آن می‌تواند جرم کیفری محسوب شود و مجازات دارد؛ امّا پرداخت نکردن سفته این‌گونه نیست. هرچند در نهایت و با داشتن شرایطی می‌تواند منجر به حکم بازداشت شود، امّا برای فرد سابقه جرم کیفری به همراه ندارد.
- حکم عدم پرداخت چک توسط بانک و به صورت رایگان انجام می‌شود. امّا حکم واخواست سفته هزینه‌بر است؛ یعنی فرد باید دو درصد از مبلغ کل سفته را برای این کار بپردازد.
- برای مطالبه مبلغ چک در مراجع قضایی حتما حکم عدم پرداخت و برگشت زدن نیاز است؛ امّا خود سفته به عنوان سندی تجاری در محکمه قابل پیگیری است.
- امضای سفته در محکمه توسط صادرکننده انکارپذیر است، ولی صادرکننده چک جز با دلایل و مدارک محکمه‌پسند نمی‌تواند امضای خود را انکار کند.
- با گواهی عدم پرداخت چک و بدون واریز مبلغ خسارت احتمالی به حساب دادگستری، می‌توان حکم توقیف اموال گرفت. ولی در مورد سفته بدون واخواست و پرداخت دو درصد از کل مبلغ، این کار ممکن نیست.
- گرفتن سفته معمولا با هزینه به عنوان مالیات همراه است، درحالی‌که گرفتن دسته‌چک از بانک بدون هزینه و با مالیات ناچیز است.
- گرفتن دسته‌چک شرایط و مقررات خاصی را طلب می‌کند ولی در مورد سفته کافی است آن را از بانک بخرید.
- درج مبلغ در سفته تا سقف مبلغی است که روی آن چاپ شده است، امّا در مورد چک محدودیتی در درج مبلغ وجود ندارد.
تفاوت سفته و چک از منظر نوع سند چیست؟
باید بدانید که از نظر حقوقی چک سندی عادی و لازم‌الاجرا محسوب می‌شود که هم در مراجع کیفری و حقوقی قابل پیگیری است و هم در اداره ثبت اسناد. ولی وصول سفته را تنها می‌توان از طریق دادگاه‌های حقوقی پیگیری کرد.
چک کیفری
معمولا کسانی که می‌خواهند این سند را از کسی به عنوان ضمانت مبلغ طلبشان دریافت کنند، سعی می‌کنند به گونه‌ای باشد که از طریق کیفری قابل پیگیری باشد. زیرا روش کیفری شدت عمل بیشتری را برای مجبور کردن صادرکننده به پرداخت مبلغ موردنظر اعمال می‌کند.
دارنده چک کیفری با مراجعه به دادسرا و تنظیم شکوائیه، پرداخت وجه سند را از قانون طلب می‌کند و اگر فرد صادرکننده پس از حضور در مرجع قضایی این مبلغ را پرداخت نکند و وثیقه‌ای نداشته باشد، قرار بازداشت صادر خواهد شد. نهایتاً حکم این شخص می‌تواند تا دو سال مجازات حبس نیز باشد که میزان دقیق آن به مبلغ بدهی بستگی دارد.
امّا در قانون شرایطی ذکر شده که با وجود آنها نمی‌توان چک را به صورت کیفری پیگیری کرد. این شروط به شرح زیر هستند:
- اگر صادرکننده ثابت کند که چک را سفید امضاء به دارنده تحویل داده است؛
- اگر در متن سند، پرداخت آن مشروط به تحقق امری شده باشد؛
- اگر در متن آن قید شده باشد که برای ضمانت یا تعهد صادر شده است؛
- اگر ثابت شود که سند بدون تاریخ صادر شده یا تاریخ واقعی صدور آن پیش از تاریخی باشد که در آن نوشته شده است.
اگر موارد ذکرشده وجود نداشته باشد و فرد سند را بدون پشتوانه مالی صادر کرده، مبلغ را پس از صدور آن از حساب خود خارج کرده یا بداند حسابش مسدود است و چک را صادر کند یا به بانک دستور عدم پرداخت بدهد، می‌توان در صورت اقدام سریع پس از دریافت گواهی عدم پرداخت از بانک، چک را به صورت کیفری به اجرا گذاشت.
چک حقوقی
با توضیحات داده‌شده متوجه شدید که اگر شرایط ذکرشده رعایت نشود و یا در زمان مقرر برای وصول اقدام نشود، سند به صورت حقوقی پیگیری خواهد شد و دیگر جنبه کیفری نخواهد داشت. در این حالت نمی‌توانید تقاضای مجازات صادرکننده را از دادگاه داشته باشید.
هر چند پس از صدور حکم قطعی الزام به پرداخت، ممکن است تا زمان وصول از باب مقررات قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی، حکم حبس صادرکننده چک صادر شود، ولی مجازات کیفری نخواهد داشت و پس از پرداخت وجه، آزاد می‌شود.
سخن پایانی
در این مطلب با انواع چک بانکی و تفاوت چک با سفته آشنا شدیم. اکنون می‌دانید که چه زمانی باید برای پیگیری چک و وصول مبلغ آن اقدام کنید و چگونه می‌شود چک را به صورت حقوقی یا کیفری پیگیری کرد. امّا در هر یک از مراحل دادرسی یا حتی برای نحوه تنظیم و نوشتن آن حتما نیاز به مشاور حقوقی باتجربه دارید تا در صورت بروز مشکل، متضرر نشوید. در این صورت پلتفرم حقوقی ترازو بهترین همراه شما خواهد بود.
سوالات متداول
فرق چک و سفته چیست؟
چک و سفته از منظر حقوقی تفاوتهایی دارند که توضیح کامل آن را می‌توانید در بخش «تفاوت چک و سفته» بخوانید.
انواع چکهای موجود کدامند؟
چک عادی و انواع چک بانکی مانند چک بین بانکی رمزدار، چک تضمین‌شده و چک مسافرتی.