آشنایی با انواع جرم و مجازات

همیشه اعمالی وجود دارند که انجام دادن آنها از نظر قانون، جرم شناخته می‌شود و برای آنها به تناسب مجازات تعیین شده است. کشور ما نیز در قانون مجازات اسلامی، انواع جرم و مجازات را تبیین کرده که در این نوشته به این موضوع و برخی جوانب حقوقی و تعاریف آنها خواهیم پرداخت.

تعریف جرم

در فرهنگ لغت واژه جرم به معنای کار ناپسند، اعمال زشت یا قطع کردن معنی شده است؛ امّا قانون مجازات اسلامی در ماده ۲ بیان می‌کند که هر عمل یا ترک عملی که در قانون برای آن مجازات تعیین شده باشد، جرم محسوب می‌شود.

بر این اساس و در تعریفی کامل‌تر می‌توان بیان کرد که جرم یعنی انجام هر عمل یا ترک هر عملی که نتیجه‌اش بر هم زدن مصالح مهم انسانی یعنی دین، نفس، مال، عقل و ناموس باشد، یا نظم و امنیت اجتماع را مختل کند و برایش در قانون مجازات تعیین شده باشد.

عناصر تشکیل‌دهنده جرم

بر اساس قانون انواع جرم سه عنصر تشکیل‌دهنده مشترک دارند که به آنها ارکان جرم هم می‌گویند. برای این که بتوان عملی را جرم شناخت باید تمام این عناصر وجود داشته باشند:

1. عنصر مادی: یعنی فرد باید قصد و نیتی که برای انجام جرم دارد را به صورت فیزیکی انجام داده باشد؛ به عبارت دیگر، تا زمانی که جرمی عملی نشده باشد، قابل مجازات نیست.
2. عنصر معنوی: به این معنا است که فردی که عملی را انجام می‌دهد، باید قصد و نیّت انجام عمل مجرمانه‌ای را داشته باشد یا به عبارتی اراده او از انجام این کار، انجام جرم باشد. بر این اساس، جرمی که انجام شده باید با اراده و قصد همراه بوده باشد. البته در جرائم غیرعمدی این عنصر شامل تقصیر است.
3. عنصر قانونی: یعنی یک عمل هر چند از نظر عُرف اجتماعی ناپسند باشد، تنها به این دلیل نمی‌توان آن را جرم نامید و برای این کار باید قانون آن عمل را جرم شناخته باشد و برای آن مجازات تعیین کرده باشد.

انواع جرم

در ادامه بحث انواع جرم و مجازات باید گفت که از نظر عنصر معنوی یا روانی، انواع جرم به دو دسته تقسیم می‌شوند: جرم عمدی و جرم غیرعمدی که در ادامه آنها را توضیح خواهیم داد:

۱. انواع جرم؛ جرم عمدی:

به جرائمی که اراده و قصد مجرم بر انجام آنها باشد، جرم عمدی گفته می‌شود. البته در خصوص جنابات (قتل و ضرب و جرح) طبق قانون مجازات اسلامی در چهار حالت جرم عمدی اتفاق خواهد افتاد:

1. اگر قصد فردی از انجام یک عمل، ارتکاب جنایت در حق فرد یا اشخاصی معیّن از یک جمع باشد و آن جنایت در عمل نیز اتفاق بیفتد، چه آن عمل از انواعی باشد که باعث وقوع آن جنایت و مشابه آن می‌شود و چه از آن انواع نباشد، جرم عمدی اتفاق افتاده است.
2. اگر فرد عمدا کاری را انجام دهد که به صورت نوعی، موجب وقوع جنایت یا مشابه آن می‌شود، هرچند قصد انجام آن جنایت و مشابه آن را نداشته باشد امّا آگاه بوده باشد که آن کار از انواعی است که موجب ایجاد جنایت می‌شود، جرم عمدی محسوب می‌شود. (در این مورد باید گفت که ناآگاهاه بودن فرد از انجام فعل باید در دادگاه ثابت شود، مگر این که وقوع جنایت به دلیل حساسیتی بوده باشد که محل یا فرد آسیب‌دیده داشته است و آن حساسیت نیز شناخته شده نباشد.)
3. اگر فردی قصد انجام جنایتی که اتفاق افتاده را نداشته باشد و عملی هم که انجام داده در خصوص افراد عادی، معمولا موجب وقوع آن جنایت نمی‌شود امّا شرایط خاص فردی که جنایت در حق او انجام شده باعث شده که آن جرم به وقوع بپیوندد، مانند: بیماری، کهولت سن، وضعیت خاص مکانی، زمانی و… به شرط این که مجرم از وضعیت خاص آن شخص باخبر بوده باشد و آگاه به وضعیت موجود باشد (این مورد باید در محکمه اثبات شود)، حکم جرم عمدی است.
4. و در نهایت اگر فرد قصد انجام جنایت را داشته باشد ولی فرد یا جمعیت خاصی را در نظر نداشته باشد که جرم را در حق آنها انجام دهد و جنایت نیز به صورت عملی انجام شود، جرم عمدی اتفاق افتاده است، مانند: بمب‌گذاری در اماکن عمومی.

۲. انواع جرم؛ جرم غیرعمدی:

اگر اراده و نیّت فرد از انجام فعل، وقوع جرم نبوده باشد و نتیجه‌ای که اتفاق افتاده، بر خلاف قصد او به جرم منتهی شده است، جرم غیرعمدی محسوب خواهد شد. برای مثال اگر فردی به دلیل سهل‌انگاری خانه‌ای را به آتش بکشاند، مرتکب جرم غیرعمدی شده است.

با این حال جنایات (قتل و ضرب‌ و جرح) غیرعمد می‌تواند به صورت خطای محض یا جرم شبه‌ عمد باشد که توضیحات آنها را در بخش‌های بعد خواهید خواند.

جرم شبه عمد و موارد قانونی آن

در اصطلاح لغوی جنایاتی (قتل و ضرب‌وجرح) که شبیه به موارد عمدی هستند را جرم شبه عمد می‌گویند. در ادامه مواردی که از نظر قانون می‌تواند باعث جرم شبه عمد شوند را می‌خوانید:

• حالت اول زمانی است که فرد مجرم قصد جنایت بر فرد دیگری داشته باشد ولی نیّت او از انجام آن، جنایتی که اتفاق افتاده نبوده باشد و این عمل از مصادیق قانونی جرائم عمدی نباشد.
• حالت دوم زمانی است که فرد نسبت به موضوع ناآگاه باشد؛ مثلا گمان کرده جنایت منجر به آسیب رساندن به یک شیء، حیوان و نظیر آنها است و بعدا معلوم شود که عمل به یک شخص آسیب رسانده است.
• و در نهایت اگر جنایتی که اتفاق افتاده، از مواردی نباشد که قانون آن را جرم عمد دانسته، هرچند مُقَصّر، فرد انجام دهنده باشد، حکم آن جرم شبه عمد است.

موارد قانونی خطای محض

در قانون مواردی برای جرم غیرعمد به صورت خطای محض وجود دارد که در ادامه به آنها اشاره می‌کنیم:

• مورد اول زمانی است که جرم در حالت بیهوشی، خواب و نظیر آنها اتفاق افتاده باشد؛
• مورد دوم زمانی است که جرم توسط طفل زیر سن قانونی و یا فرد دیوانه انجام شده باشد؛
• مورد سوم زمانی است که مجرم نه قصد دارد جنایتی در حق کسی انجام دهد و نه نیّت انجام عملی را داشته که اتفاق افتاده است، به عنوان مثال تیری را برای شکار رها کرده و سهوا به شخصی برخورد کرده است. (درباره مورد اول و سوم باید گفت که اگر مجرم آگاه باشد کاری که انجام می‌دهد از انواعی است که باعث وقوع جنایت می‌شود، جرم او عمدی محسوب می‌شود.)

منظور از تقصیر در قانون ، بی‌مبالاتی و بی‌احتیاطی است. مثلا مواردی مانند: بی‌مهارتی، غفلت، مسامحه، رعایت نکردن قوانین دولتی و مانند آنها.

جرم مادی صرف

تا اینجا طبق توضیحاتی که داده شد برای مجرم شناخته شدن فرد، نیاز به اثبات سوءنیّت مجرم و مواردی بود که به عنوان استثناء بیان شد. علاوه بر این باید بدانید که جرائمی وجود دارند که به محض شروع به انجام، قانون وجود سوءنیّت مجرم را فرض خواهد کرد.

این دسته از انواع جرم، به عنوان جرائم مادی صِرف شناخته می‌شوند. به عنوان مثال صادر کردن چک بلامحل یا پرداخت نشدنی از جمله جرائم مادی صرف است.

شریک جرم

بر اساس ماده ۱۲۵ قانون مجازات اسلامی، کسی که عمدا با فرد یا افراد دیگری برای انجام یکی از جرم‌هایی که قابل مجازات یا تعزیر هستند، مشارکت کند و جرم در نتیجه عمل همه آنها انجام شده باشد، چه عمل یکی از آنها برای انجام آن کافی باشد یا نباشد و عمل هر یک از آنها هر مقدار اثری که داشته باشد، شریک جرم تلقی می‌شود و مانند مجرم اصلی مجازات می‌شود. برای اطلاعات بیشتر در این خصوص مطلب مشارکت در جرم را مطالعه کنید.

معاون جرم

قانون مجازات اسلامی در ماده ۱۲۶ گفته است که افراد زیر معاون جرم به حساب می‌آیند و با توجه به شرایط و امکانات مجرم و دفعات و رتبه جرم و دیگر شرایط قانونی، به مجازات تعزیر محکوم می‌شوند:

• کسی که فرد دیگری را با وسوسه و تحریک یا تهدید، تشویق به انجام جرم کند یا به وسیله فریب باعث انجام جرم شود؛
• هر کس به صورت عمدی وسایل انجام جرم یا روش انجام آن را با آگاهی از نیّت مجرم، به او ارائه دهد؛
• کسی که با آگاهی و از روی عمد انجام جرمی را آسان کند.

مجازات چیست؟

با توجه به تعریف جرم می‌توان گفت که مفهوم مجازات، وابسته به انجام جرم است و انواع جرم و مجازات در راستای یکدیگر حرکت می‌کنند. به عبارت دیگر، در ازای هر عملی که جرم محسوب می‌شود، مجازاتی وجود دارد که به فراخور آن جرم، اِعمال می‌شود.

امّا اگر بخواهیم بر اساس مبانی قانونی مجازات را تعریف کنیم، باید گفت که تنبیه یا کیفری که فرد در صورت انجام جرم به وسیله مجریان قانون با آن روبه‌رو می‌شود و با رنج و مشقّت همراه است، مجازات نام دارد.

اصول حاکم بر مجازات

در ادامه بحث انواع جرم و مجازات باید گفت که از منظر قانون، مجازات باید دارای اصولی باشد که در ادامه می‌خوانید:

1. مجازات باید قانونی باشد؛ یعنی مجازاتی باشد که قانون برای آن جرم تعیین کرده است.
2. مجازات باید شخصی باشد؛ به این معنا که فقط کسی که جرم را انجام داده باید مجازات شود.
3. مجازات باید فردی باشد؛ یعنی به تناسب خصوصیات مجرم و در چارچوب قانون تعیین شود. مثلا اگر مجازات قانونی یک جرم یک تا سه سال است، قاضی می‌تواند با توجه به شرایط اجتماعی و روانی مجرم، اورا به حداقل مجازات محکوم کند.
4. مجازات باید برای افرادی که جرم مشابهی را در موقعیت مشابه انجام داده‌اند، یکسان باشد.

انواع مجازات

در قانون مجازات اسلامی برای انواع جرم، چهار نوع مجازات تعیین شده است:

۱. حدود:

مجازات‌هایی هستند که میزان، نوع، موجبات و چگونگی اجرای آنها در شرع اسلام معیّن شده است؛ مانند مجازات شرب خمر که در اسلام حد شلاق تعیین شده است.

۲. قصاص:

این نوع از مجازات برای جنایات عمدی در نظر گرفته شده است که در خصوص جان انسان‌ها، اعضاء و منافع جمعی است؛ مثل قتل عمد که مجازات آن قصاص است.

۳. دیات:

در شرع اسلام برای جنایاتی که به صورت غیرعمد در مورد نفس (جان انسان)، اعضاء و منافع جمعی صورت می‌گیرند و یا جنایات عمدی که مجازات آنها قصاص نباشد، پرداخت مالی معیّن را به عنوان دیه تعیین کرده است.

۴. تعزیرات:

این نوع از مجازات برای مواقعی غیر از موارد فوق است که اگر فرد عملی مخالف شرع یا قوانین حکومت انجام دهد، برای او تعیین می‌شود. دادگاه می‌تواند در مورد مجازات‌های تعزیری به صورتی متفاوت عمل کند، یعنی موقعیت‌های مختلف نظیر انگیزه مجرم، شیوه انجام، سوابق او و موارد دیگر را در نظر بگیرد و به تناسب آنها مجازات تعیین کند.

مجازات‌های جرائم تعزیری بر اساس قانون به هشت درجه تقسیم می‌شوند. به عنوان مثال درجه اول که شدیدترین نوع آنها محسوب می‌شود، شامل حبس بیش از ۲۵ سال، جریمه نقدی بیش از یک میلیارد ریال، مصادره تمام اموال یا منحل کردن اشخاص حقوقی است. به همین ترتیب خفیف‌ترین درجه، درجه هشتم است که حبس آن تا سه ماه، شلاق تا ده ضربه و جریمه تا ده میلیون ریال خواهد بود.

مجازات‌های تکمیلی و تبعی:

انواعی که پیش از این معرفی شد، مجازات‌های اصلی هستند. در قانون مجازات‌هایی نیز با عنوان تکمیلی و تبعی وجود دارند:

مجازات تکمیلی:

نوعی مجازات است که بر اساس موقعیت و نوع جرم به مجازات اصلی اضافه می‌شود که حتما باید در حکم ذکر شود، ولی انجام آن می‌تواند اختیاری یا اجباری باشد.

مجازات تبعی:

به معنای اثری است که بر مجازات مجرم اضافه می‌شود. این نوع از مجازات در حکم ذکر نخواهد شد و بعد از اجرای حکم و سپری شدن زمانی که مدنظر قانون است، تبعات آن از میان خواهد رفت. مانند منع اشتغال در مدت مشخص در مناصب دولتی.

شخص حقوقی

مواردی که تا اینجا ذکر شد درباره اشخاص حقیقی یا همان افراد است. باید بدانید که پس از قانون مصوب سال ۹۲، برای اشخاص حقوقی نیز مجازات تعیین شده است. اشخاص حقوقی به مؤسسات، ادارات، شرکت‌ها و مانند آنها گفته می‌شود که به صورت مستقل دارای شخصیت هستند و مسئولیت دارند.

بر اساس قانون، مجازات‌های اشخاص حقوقی می‌تواند به صورت‌های مختلفی انجام شود: مصادره اموال، انحلال شرکت، مؤسسه و…، محروم شدن از انجام برخی فعالیت‌ها، جریمه نقدی، محرومیت از فروش سهام و منتشر کردن محکومیت در رسانه‌ها، انواع مختلف مجازات برای این اشخاص است.

اصل تناسب جرم و مجازات چیست؟

در پایان بحث انواع جرم و مجازات، لازم است بدانید که در اسناد حقوقی بین‌المللی اصلی وجود دارد به نام اصل تناسب جرم و مجازات که در حقیقت همان متناسب بودن شدت مجازات با نوع و میزان جرم است.

به عبارت دیگر بر طبق این اصل، در تعیین مجازات باید نکات مختلفی در نظر گرفته شود. مسائلی مانند: وضعیت کلی مجرم و قربانی (روحی، جسمی، اجتماعی و…)، میزان خسارت واردشده، میزان بازدارندگی مجازات، توجه به ارزش‌های بشری، حفظ تعادل جامعه و حتی نوع حس عدالت‌خواهی بین‌المللی و کشور محل انجام جرم و … باید در نظر گرفته شود.

هم‌چنین باید توجه شود که تعیین میزان مجازات باید برای رسیدن به هدف‌های کیفری، مفید واقع شود. با این وجود همان‌طور که در بخش‌هایی از این مقاله خواندید، گاهی دیده می‌شود که مثلا مجازات با توجه به شرایط آگاه بودن یا نبودن مجرم، وضعیت روانی، وضعیت کلی قربانی و… دقت لازم به عمل آمده است و سعی شده که اصل تناسب رعایت شود. امّا در برخی مواقع نیز فاصله بین حداقل و حداکثر مجازات برای یک جرم، تا چهل برابر فاصله است و این تناسب جرم و مجازات را کم‌رنگ خواهد کرد.

سخن پایانی

تا اینجا با انواع جرم و مجازات آشنا شدید و دانستید که اطلاع از قوانین و کیفرهای قانونی تا حدودی در آرامش جامعه تأثیرگذار است. هم‌چنین اگر گرفتار دعاوی کیفری شدید یا قصد شکایت داشتید، بهترین راه مشورت و کمک گرفتن از کارشناسان یا وکلای باتجربه در زمینه حقوق کیفری است و برای این کار پلتفرم حقوقی ترازو بهترین گزینه برای شما خواهد بود.

سوالات متداول