جعل اسناد و جرم استفاده از سند مجعول

می‌دانید که از زمانی که در روابط اجتماعی، اقتصادی و… استفاده از انواع سند رواج پیدا کرد، افرادی به فکر استفاده از سند مجعول و فریب دیگران افتادند. گذشته از آنچه که در ماده ۵۲۳ قانون مجازات آمده است، تعاریف مختلفی می‌توان از جعل سند بیان کرد.

ساختن نوشته یا سندی بر خلاف واقعیت یا تغییر نوشته‌های آن یا دست بردن در امضای آن به هر صورتی که باشد، جعل محسوب می‌شود؛ در تعریفی دیگر، تغییر دادن حقیقت در یک نوشته با سوءنیت و قصد انجام تقلب برای وارد کردن خسارت به دیگران، جعل سند است.

نکته دیگر در رابطه با جعل اسناد و استفاده از سند مجعول این است که گاهی اوقات ممکن است افراد سند را برای استفاده مجرمانه خود جعل کرده باشند که در این صورت جاعل (جعل کننده) و استفاده‌کننده از سند جعلی یک نفر است. امّا گاهی نیز ممکن است که بعضی افراد کارشان جعل سند باشد و استفاده‌کننده از سند جعلی شخص دیگری باشد.

به همین منظور قانون‌گذار جرم استفاده از سند مجعول را در قانون مجازات اسلامی پیش‌بینی کرده و برای آن به صورت جداگانه مجازات تعیین کرده است. به عبارت دیگر نه تنها جعل و تقلب و دست بردن در سند و نوشته جرم محسوب می‌شود، بلکه استفاده از سند مجعول (جعل‌شده) نیز جرم است

انواع جعل سند

جعل اسناد معمولا از نظر شکل و نحوه انجام به دو دسته مادی و معنوی (مفادی) تقسیم می‌شود که در ادامه آنها را بررسی می‌کنیم:

۱. جعل مادی:

در این نوع از جعل و تزویر، به صورت ملموس و فیزیکی در نوشته‌های یک سند تغییر انجام می‌شود. بنابراین جعل مادی همراه با آثار مادی و قابل دیدن است. از نظر قانون جعل مادی، یعنی انجام هر یک از اعمالی که در ماده ۵۲۳ قانون مجازات اسلامی تعریف شده است.

۲. جعل معنوی یا مفادی:

به این نوع از جعل، تزویر نیز گفته می‌شود؛ زیرا همیشه همراه با نیرنگ و فریب است. در جعل مفادی یا معنوی، در سند یا نوشته تغییر فیزیکی همراه با دست بردن انجام نمی‌شود، بلکه در زمان تنظیم سند است که نویسنده حقیقت توافق‌شده در معامله را در سند به وسیله الفاظ مشابه تغییر می‌دهد. به عبارت دیگر، موضوع دیگری برخلاف آنچه که باید در سند نوشته می‌شد، در آن درج شود. به همین خاطر است که بر خلاف جعل مادی، جعل مفادی یا معنوی هیچ علامت ظاهری و فیزیکی ندارد و در آن نیاز به ابزار و اعمالی نظیر محو کردن و خراشیدن نوشته وجود ندارد، بلکه تنها ابزار به‌کاررفته در آن تزویر یا فریب است.

از نظر قانونی، انجام دادن هر یک از اعمالی که در ماده ۵۳۴ قانون مجازات اسلامی آمده است، جعل مفادی یا معنوی است. این ماده می‌گوید هر یک از کارمندان نهادهای دولتی، مراجع قضایی و مأموران خدمات عمومی، یکی از اعمال زیر را انجام دهد، به مجازات اداری، حبس و جبران خسارت محکوم می‌شود:

• در نوشتن اسناد و قراردادها، تزویر و جعل به کار ببرند، یعنی مضمون یا موضوع آن را تغییر دهند؛
• گفتار و نوشتار یک مقام رسمی و مهر یا گفته‌های یکی از طرفین را تحریف کنند؛
• به صورت کلی امری را بر خلاف واقع ثبت کنند.

انواع جعل اسناد از نظر موضوع

همان‌طور که از تعریف این جرم مشخص است، مجرم می‌تواند آن را در اشکال و انواع مختلفی انجام دهد که در ادامه آنها را بیان خواهیم کرد:

۱. جعل اسناد مختلف

به عبارتی یعنی هر گونه ایجاد سند یا مهر و امضای شخصیت‌های رسمی و غیررسمی (حتی اسناد عادی)، هر گونه تغییر در تاریخ و محتوای اسناد مختلف به وسیله خراشیدن نوشته‌ها یا محو کردن آنها بدون اجازه صاحب اصلی اسناد که به قصد تقلب انجام می‌شود.

۲. جعل اسناد هویتی

اسناد هویتی سندهایی هستند که برای شناسایی افراد و معیّن کردن هویّت آنها استفاده می‌شوند، مانند کارت ملی، شناسنامه، گواهینامه، گذرنامه، مدارک شناسایی صنفی، کارت شناسایی نهادهای دولتی و… که دست بردن در آنها در حکم جعل اسناد و جرم محسوب می‌شود.

۳. جعل شناسنامه

می‌دانید که شناسنامه سندی رسمی است که مشخصات و احوال شخصی هر فرد در آن ثبت شده و مجرم با هر گونه تقلب در ارائه آن یا به کار گرفتن شناسنامه دیگران یا ساختن نوع تقلبی آن می‌تواند اقدام به انواع کلاهبرداری، معامله‌های غیرقانونی و جرائم دیگر بکند.

۴. جعل گذرنامه

سندی است که از طرف نهادهای صلاحیت‌‌دار در هر کشور برای مسافرت مردم آن کشور به کشورهای دیگر و شناسایی آنها در تمام نقاط جهان به کار می‌رود و مشخصات کامل هر فرد در آن ثبت می‌شود. جعل این سند می‌‌تواند عواقب خطرناکی را در پی داشته باشد؛ مثلا مجرم می‌‌تواند با جعل گذرنامه به صورت غیرقانونی وارد کشور شده و اهداف تروریستی، کلاهبرداری و… را دنبال کند.

۵. جعل گواهینامه رانندگی

مدرکی است که برای رانندگی با وسایل نقلیه مختلف به افراد داده می‌شود. اشخاصی که اجازه رانندگی ندارند ممکن است با جعل گواهینامه به صورت غیرقانونی رانندگی کنند.

۶. جعل کارت معافیت یا پایان خدمت

این کارت سندی است که به افراد مذکر پس از اتمام دوره خدمت سربازی داده می‌شود و افرادی که به دلایل قانونی از این کار معاف می‌شوند نیز کارت معافیت می‌گیرند. با توجه به این که ارائه این سند برای انجام بعضی کارهای قانونی یا استخدام در نهادهای مختلف و ادامه تحصیل ضروری است، ممکن است که افرادی با جعل کردن و ارائه آن سوءاستفاده‌هایی نظیر استخدام در ارگان‌ها یا نهادهای خاص را انجام دهند.

۷. جعل کارت ملی

کارت ملی نیز مانند شناسنامه یک برگه هویت برای شناسایی افراد است که در ایران توسط سازمان ثبت احوال به اتباع این کشور داده می‌شود. در کارت ملی مشخصات فردی، محل سکونت و شماره شناسایی ملی درج شده است و مجرم با تقلب در ارائه آن می‌تواند اقدامات مختلف حقوقی و قانونی نظیر معاملات، ثبت‌نام‌ها و… را به صورت غیرقانونی انجام دهد.

جعل مدرک شناسایی صنفی

جعل مدارک شناسایی صنفی نیز مثل تمام مدارک شناسایی مانند شناسنامه، کارت ملی و گواهینامه رانندگی، جرم بوده و با مجازات همراه خواهد بود.

برای مثال اگر فردی با جعل کارت شناسایی صنفی، خود را معلم، وکیل، پلیس، کارمند و … جا بزند، مرتکب جرم شده و مجازات می‌شود. مجازات جعل اسناد شناسایی صنفی شامل دو تا پنج سال حبس و همچنین جریمه‌ی نقدی است. درصورتی‌که شخص یک بار محکوم شود و دوباره اقدام به این کار کند، دادگاه می‌تواند شدیدترین حالت مجازات را برای او منظور کند.

روش‌های تشخیص جعل اسناد

یکی از اصلی‌ترین مراحل رسیدگی به جرائم جعل سند و استفاده از سند مجعول، اثبات جعل مورد ادعا است. البته آگاهی از چگونگی تشخیص اسناد جعلی برای افرادی که با انواع اسناد در کار خود مواجه می‌شوند و در حرفه‌شان با اسناد مختلف سر و کار دارند، می‌تواند در پیشگیری از وقوع چنین جرم‌هایی موثر باشد. به‌طور کلی چند روش برای تشخیص جعل وجود دارد که در ادامه آن‌ها را بررسی خواهیم کرد.

جرم استفاده از سند مجعول

این جرم در قانون از جرائم علیه آسایش و امنیت عمومی تلقی می‌شود که در آن مجرم باید از سندی که توسط خودش یا فرد دیگری جعل شده، استفاده کند. قانون مجازات اسلامی در ماده ۵۳۵ بیان کرده است که اگر مجرم نوشته و اسناد مجعول را با آگاهی از جعلی بودن آنها و به قصد فریب استفاده کند، به حبس از شش ماه تا سه سال یا از ۱۶۵.۰۰۰.۰۰۰ تا ۸۲۵.۰۰۰.۰۰۰ ریال جزای نقدی محکوم می‌شود.

شرایط تحقق جرم استفاده از سند مجعول

ارکان تشکیل‌دهنده یا شرایط تحقق جرم استفاده از سند مجعول معمولا سه مورد است که در ادامه آنها را خواهید خواند:

1. عنصر مادی: اولین شرط لازم برای تحقق این جرم، رفتار فیزیکی به صورت مثبت است؛ یعنی ارائه دادن سند به نهاد یا شخصی مشخص برای انجام تقلب که با قصد فریب انجام شده باشد.
2. عنصر معنوی: دومین شرط تحقق جرم استفاده از سند مجعول، سوءنیت و قصد مجرمانه و از همه مهمتر آگاهی از جعلی بودن سند است. بنابراین اگر فردی از جعلی بودن سندی مطلع نباشد و از آن استفاده کند، مشمول مجازات استفاده از سند مجعول نمی‌شود.
3. عنصر قانونی: سومین شرط یعنی جرم انجام‌شده در چارچوب اعمالی باشد که در قانون مجازات اسلامی در ماده‌های ۵۲۴ تا ۵۳۶ تبیین شده؛ یعنی استفاده کردن از اسنادی جعلی که در این مواد قانونی چگونگی انجام آنها شرح داده شده است، سومین شرط تحقق جرم استفاده از سند مجعول است.

حکم جعل اسناد

همیشه ممکن است شخصی غیر جعل‌کننده سند از آن به صورت آگاهانه استفاده کند، به همین منظور قانون هم جعل اسناد و هم استفاده آگاهانه از آن را جرم محسوب کرده و با در نظر گرفتن اینکه سند تقلبی چه رتبه‌ای دارد، در مواد ۵۲۴ تا ۵۴۱ قانون مجازات اسلامی، برای آن مجازات تعیین کرده است که مهم‌ترینِ آنها را در ادامه می‌خوانید.

مجازات جعل اسناد

• طبق ماده ۵۲۴، کسی که مهر، فرمان، امضاء یا دست‌خط مقام رهبری یا رؤسای قوای سه‌گانه را جعل کند یا با آگاهی از آن که این سند تقلبی است از آن استفاده کند، به حبس از سه تا پانزده سال محکوم می‌شود.
• بر اساس ماده ۵۲۵ قانون مجازات اسلامی، اگر فردی یکی از موارد زیر را جعل کند یا با آگاهی از جعلی بودن، به قصد فریب از آنها استفاده کند، علاوه بر جبران خسارت، از یک تا ده سال حبس در انتظار اوست: ۱- مهر، امضاء یا احکام معاونین رییس جمهور، نمایندگان مجلس خبرگان و شورای اسلامی، شورای نگهبان، قاضی‌ها یا رؤسا و کارمندان و مسئولین دولتی. ۲- مهر، علامت یا تمبر موسسات و شرکت‌های دولتی و نهادهای انقلابی. ۳- حکم‌های دادگاهی و اسناد و حواله‌های صادرشده توسط خزانه. ۴- علامت یا منگنه‌ای که برای مشخص کردن عیار طلا و نقره استفاده می‌شود. ۵- اسکناس‌های رایج خارجی و داخلی و تمام اسناد بانکی.
• امّا ماده ۵۲۶ بیان می‌کند که اگر اسکناس داخلی و خارجی یا اسناد بانکی مانند برات‌ها یا چک‌های صادر شده توسط بانک و تمام اسناد تعهدآور بانکی به قصد بر هم زدن نظام مالی کشور و امنیت اجتماعی و سیاسی، جعل یا آگاهانه استفاده شود، تا زمانی که مجرم محارب و مفسد شناخته نشده، مجازات آن بین پنج تا بیست سال حبس است.
• ماده ۵۲۷ می‌گوید که مجازات جعل اسناد اشتغال به تحصیل یا فارغ‌التحصیلی و تمام اسناد و مدارک دانشگاهی و نهادهای آموزشی و استفاده آگاهانه از آنها، علاوه بر جبران خسارت، حبس از یک تا سه سال خواهد بود. در ضمن اگر مجرم از کارمندان دولت یا نهادهای انقلابی باشد یا شریک جرم باشد، حد اکثر مجازات در انتظار او خواهد بود.
• بر اساس ماده ۵۲۸، افرادی که علامت، منگنه یا مهر شهرداری‌ها و ادارات و نهادهای خصوصی را جعل کنند یا با آگاهی از آنها استفاده کنند، باید جبران خسارت کرده و به حبس از شش ماه تا سه سال محکوم می‌شوند. همچنین طبق ماده بعدی اگر این کار نسبت به شرکت‌های غیردولتی که قانونی تشکیل شده‌اند یا تجارت‌خانه‌ها انجام شود، حکم آن علاوه بر جبران ضرر، حبس از سه ماه تا دو سال است.

و به همین ترتیب تا ماده ۵۴۱ قانون مجازات اسلامی، حکم جعل اسناد و استفاده از آنها در شرایط مختلف، علاوه بر جبران خسارت، حبس خواهد بود و در بعضی موارد جریمه نقدی هم به دنبال دارد. مثلا در ماده ۵۳۸ بیان شده است که جعل گواهی پزشکی برای معافیت سربازی یا تقدیم به دادگاه به نام پزشک، از شش ماه تا یک سال حبس یا ۶۶.۰۰۰.۰۰۰ تا ۲۳۰.۰۰۰.۰۰۰ ریال جزای نقدی دارد.

مجازات جعل اسناد دولتی

زمانی که کارمندان یا کارگزاران دولتی با استفاده از جایگاه خود اقدام به جعل اسناد کنند، علاوه بر مجازات‌های سازمانی، از نظر قضایی هم مجرم شناخته شده و مستحق مجازات هستند. در قانون مجازات اسلامی و ماده ۵۳۲ بخش تعزیرات به‌ روشنی مجازات جعل اسناد دولتی بیان شده است. بر همین اساس فرد خاطی علاوه بر این که باید ضررهایی را که وارد کرده جبران کند، ممکن است به حبس از یک تا پنج سال و همچنین ۱۶۵.۰۰۰.۰۰۰ تا ۸۲۵.۰۰۰.۰۰۰ ریال جزای نقدی‌ محکوم شود.

 آیا جعل اسناد دانشگاه یا موسسات غیرانتفاعی شامل مجازات جعل اسناد دولتی می‌شود؟

با توجه به این که مرجع صادرکننده‌ مدارک تحصیلی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری است، بنابراین جمع مدارک تحصیلی هم زیرمجموعه‌ جعل اسناد دولتی است، اما برای این نوع جعل قانون به‌صورت جداگانه مجازات تعیین کرده است.

ماده ۵۲۷ قانون مجازات اسلامی به‌روشنی درباره جعل مدرک تحصیلی، تاییدیه تحصیلی و ریزنمرات مجازات تعیین کرده است. افرادی که از مدارک تحصیلی جعل‌شده استفاده کنند، به یک تا سه سال حبس محکوم خواهند شد.

جالب است بدانید درصورتی‌که جعل مدرک تحصیلی و یا استفاده از آن و مشارکت در جعل آن توسط یکی از کارمندان ادارات انجام شود، قانون آن‌ها را به حداکثر مجازات محکوم خواهد کرد.

مشارکت در جعل اسناد

براساس قانون، پیگیری هر جرمی پس از اعلام شکایت از سوی شاکی، با دنبال کردن تمامی عوامل دخیل در جرم آغاز خواهد شد. در این میان افرادی که ممکن است در وقوع جرم دخالت مستقیم نداشته باشند اما در روند آن کمک کنند، معاون جرم نامیده می‌شود. معاون جرم معمولا به دلیل منفعتی که از وقوع جرم عایدش می‌شود، تاثیر غیرمستقیم بر جرم دارد. البته این تاثیر غیرمستقیم گاهی ممکن است به‌طور کلی عامل رخ دادن آن باشد. در مورد جعل سند نیز این عنوان وجود دارد و افرادی ممکن است در کنار مجرم اصلی با عنوان معاونت در جعل سند محاکمه شوند. فردی که به عنوان معاون در جعل سند شناخته می‌شود، فردی است که شخصا عمل جعل را انجام نداده اما در روند جعل کمک کند. مثلا ابزار جعل را برای جاعل فراهم می‌کند یا او را برای انجام جعل راهنمایی می‌کند.

مجازات معاونت در جعل اسناد

در مورد مجازات معاونت در جعل سند باید گفت، طبق ماده ۱۹ قانون مجازات اسلامی، مجازات فرد معاون یک یا دو درجه پایین‌تر از مجرم اصلی خواهد بود. در نتیجه نمی‌توان میزان مجازات فرد معاون را نیز مانند مجرم اصلی در جرائم جعل از پیش بیان کرد. اما به‌طور کلی براساس مواد ۵۳۲ و ۵۳۶ قانون مجازات اسلامی، مجازات جعل اسناد رسمی بیش از مجازات جعل اسناد غیررسمی است. براساس این قانون حدود مجازات جعل سند به شرح زیر است:

• ۶ ماه تا ۲ سال زندان برای جعل اسناد غیررسمی به همراه جبران خسارت؛
• ۱ تا ۵ سال زندان برای کارمندان دولتی که اقدام به جعل اسناد دولتی می‌کنند؛
• ۶ ماه تا ۳ سال حبس برای افرادی که کارمند دولت نیستند، اما اقدام به جعل اسناد رسمی کنند؛
• ۶ ماه تا ۳ سال حبس برای شخصی که از سندی جعلی با علم به جعلی بودن آن استفاده کند. (درمورد اسناد رسمی)؛
• ۶ ماه تا ۲ سال حبس برای شخصی که  از سندی با علم به جعلی بودن آن در جهت منافع خود استفاده کند. (درمورد اسناد غیررسمی)

البته مجازات جعل‌هایی مانند رسید، مهر، امضا (درصورتی که در کنار اسناد رسمی یا غیررسمی قرار بگیرد)، اسناد پزشکی، علامت و اوراق هویتی نیز مجازات‌هایی مخصوص به خود را دارند. درمورد مجازات‌های مطرح شده، همانطور که گفته شد مجازات معاون جرم، یک یا دو درجه پایین‌تر خواهد بود.

آیا دست‌ بردن در شناسنامه جرم است؟

به‌طور کلی هرگونه تغییر در مندرجات شناسنامه باید با نظارت مراجع قضایی و اداره‌ ثبت احوال انجام شود. اما دست‌بردن در شناسنامه و تغییر اطلاعات آن (مثل مخدوش‌کردن و خراشیدن) ممکن است حبس یا جزای نقدی به همراه داشته باشد.

اما درحالتی‌که دست‌بردن در اطلاعات شناسنامه به‌قصد تقلب صورت گرفته باشد و این موضوع برای دادگاه محرز شود، مراجع قضایی می‌توانند باتوجه به شدت موضوع و قصد فرد خاطی، علیه او حکم صادر کنند. این حکم می‌تواند بسیار بیشتر باشد.

آیا دست‌ بردن در کپی و تصویر سند جرم است؟

اگرچه اختلاف‌نظرهای بسیاری در این باره وجود دارد، اما به‌ طور کلی قانون، فتوکپی اسناد را دارای ارزش قانونی نمی‌داند. در بسیاری از پرونده‌ها دادگاه مخدوش‌کردن یا تغییردادن کپی اسناد هویتی را مصداق جعل ندانسته است، زیرا کپی مدارک هویتی ارزش قانونی ندارد.

متخصصان و مشاوران پلتفرم حقوقی ترازو به شما پیشنهاد می‌کنند که اگر درگیر این موضوع هستید، بهتر است قبل از دریافت کپی مدارک هویتی افراد، اصل مدارک را هم از او طلب کرده و تطبیق دهید. راه دیگری هم که برای سندیت کپی‌ها و تصاویر وجود دارد، درخواست «کپی برابر اصل» از مراجع قضایی است.

چطور برای شکایت جعل وکیل بگیریم؟

وکیل جعل به وکلایی گفته می‌شود که در زمینه‌ بررسی پرونده‌های جعل اسناد متخصص هستند. با توجه به این که اثبات جعل اسناد برای دادگاه ساده نیست و حتما باید ادعای جعل سند همراه با مدارک، مستندات و توضیح همراه باشد، وکیل جعل به‌خوبی تمام این فرآیندها را انجام خواهد داد.

با استفاده از امکانات وکالت مجازی و مشاوره‌ وکالت جعلِ پلتفرم حقوقی ترازو می‌توانید به‌راحتی برای پرونده‌های جعل اسناد خود وکیل استخدام کنید و احتمال اثبات آن در دادگاه را بالا ببرید.

هزینه شکایت برای جعل اسناد چقدر است؟

به‌طور کلی برای دعاوی غیرمالی مثل جعل اسناد، بر اساس بودجه‌ سال ۱۴۰۳ هزینه‌ دادرسی و ثبت شکایت بین ۱۰۰ هزار ریال تا ۵۰۰ هزار ریال است. البته باید توجه کنید که این مبلغ جدای از مبلغی است که ممکن است برای وکیل بپردازید، زیرا انجام امور قضایی نیازمند هزینه است و فرد باید هزینه‌ آن را تقبل کند.

سخن پایانی

هرگونه تغییر دادن یک سند یا دست بردن در امضای آن جعل سند محسوب می شود و جرم است. همچنین استفاده از سند مجعول نیز شامل مجازات است. اکنون پس از آشنایی کامل با جرم جعل اسناد و استفاده از سند مجعول آشنا شدید، باید بدانید که برای شکایت از چنین جرائمی و برای مشاوره گرفتن در این موارد حتما می‌توانید روی پلتفرم حقوقی ترازو حساب کنید، چرا که مشورت و کمک گرفتن از کارشناسان مسلط به امور کیفری اولین رمز پیروزی در این پرونده‌ها است.

سوالات متداول