انواع وصیت نامه در قانون؛ شرایط وصیت چیست؟
حتما مفهوم کلّی وصیت نامه و هدف از وصیت کردن را می‌دانید، اما ممکن است با انواع وصیت نامه و قوانین مربوط به آنها آشنایی کافی نداشته باشید. این واژه از نظر قانونی اصطلاحات و ملزوماتی در بر دارد که لازم است آنها را بشناسید تا در صورت نیاز از دانسته‌های خود استفاده کنید. در این مطلب قصد داریم شما را با تعریف، اصطلاحات مربوط به وصیت نامه و انواع آن آشنا کنیم. با ما همراه باشید.
تعریف وصیت نامه
به زبان ساده، وصیت نامه به سندی مکتوب که فرد برای تعیین تکلیف دارایی‌های خود و یا سفارش به انجام کارهایی بعد از فوتش برای ورثه باقی می‌گذارد، می‌گویند. این سند دارای انواع مختلفی است و تنظیم آن از نظر قانونی شرایطی دارد که در ادامه به آنها اشاره خواهد شد. قبل از آشنایی با قوانین وصیت نامه، بهتر است با اصطلاحات مربوط به آن آشنا شوید تا در صورت لزوم به آنها مراجعه کنید.
اصطلاحات مرتبط با وصیّت
در قانون مدنی در رابطه با وصیّت اصطلاحاتی وجود دارد که در ادامه برخی از موارد مهم را بیان می‌کنیم:
- ورثه:
این واژه را حتما تا کنون شنیده‌اید. در اصطلاح قانونی ورثه به کسانی گفته می‌شود که از شخصِ نویسنده وصیتنامه، به صورت نسبی یا سببی ارث می‌برند.
- موصی:
شخصی که نگارنده وصیتنامه است و طبق آن، تکلیف دارایی خود را مشخص کرده است. در ادامه، شرایط موصی و این که موصی در خصوص چه مقدار از اموالش می‌تواند تصمیم بگیرد، توضیح خواهیم داد.
- موصی‌لَه:
به فرد یا افرادی گفته می‌شود که موصی برای آنها از مقدار اموالی که می‌تواند راجع به آنها تصمیم بگیرد، سهمی گذاشته است.
شرایط الزامی بودن نوشتن وصیّت نامه
موقعیت‌هایی وجود دارد که شخص باید حتما در رابطه با تعیین تکلیف اموالش وصیتنامه بنویسد. برای مثال می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- زمانی که شخص، مال یا اموالی را در مکان یا حسابی مخفی کرده و یا از کسی طلبکار است که ورثه از آنها بی‌اطلاع هستند و ممکن است حقشان ضایع شود.
- وقتی موصی، فرزند مجنون یا صغیری دارد که باید حتما برای او سرپرست تعیین کند.
- زمانی که موصی، بدهکاری مالی دارد و طلبکار هم برای گرفتن حق خود سندی در دست ندارد و ممکن است فرد موصی یعد از فوتش به او مدیون بماند.
- وقتی موصی، واجباتی مانند خمس و زکات را پرداخت نکرده یا اعمالی مانند نماز، روزه و حج را به جا نیاورده و یا مرتکب گناهی شده که باید کفّاره بدهد.
- گاهی هم شخص، امانت‌دار کس دیگری بوده و فردی که صاحب امانت است، مدرکی ندارد و ورثه هم اطلاعی از این موضوع ندارند.
شرایط طرفین وصیت چیست؟
طبق قانون مدنی، طرفین وصیت اعم از موصی و وصی، باید شرایطی داشته باشند تا وصیت صحت داشته باشد. شرایط صحت وصیت نامه برای طرفین وصیت، در ادامه ذکر شده است:
۱- شرایط موصی
- بلوغ
- عاقل بودن
- دارای اختیار و توانایی برای اداره و تصرف در اموال خود
- عدم اقدام به خودکشی
۲- شرایط وصی
- بلوغ
- مسلمان بودن
- قابل اعتماد بودن
حکم وجود دو وصیت نامه؛ به کدامیک باید استناد کرد؟
گاهی اوقات نیز موصی از وصیت خود برمی‌گردد و وصیت جدیدی می‌نویسد. در چنین شرایطی، اگر مدرکی وجود داشت که وصیت اول باطل است، وصیت دوم مورد پذیرش است و باید اجرا شود.
اما اگر مدرکی نبود، در مورد احکامی که در دو وصیتنامه راجع به یک چیز به دو صورت متفاوت وصیت شده، طبق دومی عمل می‌شود و مابقی احکام در هر دو سند، باید اجرا شوند.
اقسام وصیت نامه کدامند؟
بر اساس قانون مدنی، وصیت از نظر ماهیت به دو دسته تقسیم می‌شود: وصیت تملیکی و وصیت عهدی. در ادامه به صورت کامل، هر دو مورد را توضیح می‌دهیم. توجه داشته باشید که این دو دسته، تنها به ماهیت وصیتنامه اشاره دارد و ارتباطی با انواع وصیتنامه که در ادامه آمده، ندارد.
۱- وصیت تملیکی
اگر شخصی مال یا منفعت مال خویش را (در وصیتنامه) برای فرد دیگری وصیت کند، این وصیت نامه را تملیکی می‌نامند. در این صورت اموالِ شخص متوفی پس از مرگ، به تملک دیگری درمی‌آید. تا زمانی که موصی زنده است، قبول موصی له شرط نیست؛ چرا که ممکن است موصی از تصمیم خود مصرف شود. اما درصورتیکه موصی له بعد از فوت موصی، وصیت را قبول کند، دیگر نمی‌تواند آن را رد کند و تمّلک موضوع وصیت، تحقق می‌یابد.
۲- وصیت عهدی
در اصطلاح حقوق، وصیت عهدی به وصیتی گفته می‌شود که در آن موصی از موصی‌له بخواهد تا عملی را برای او انجام دهد؛ مثلا از او بخواهد که بدهی‌های او را پرداخت کند. تا زمانی که موصی زنده است، موصی له می‌تواند با آن مخالفت کند و یا آن را نپذیرد، اما پس از فوت موصی، موصی‌له باید طبق وصیت شخص متوفی عمل کند.
انواع وصیت نامه کدامند؟
به طور کلی دو نوع وصیتنامه وجود دارد. وصیتنامه شفاهی و کتبی.
۱. وصیت نامه شفاهی
وصیتنامه شفاهی شرایطی دارد و در صورتی قابل قبول است که موارد زیر در آن رعایت شده باشد:
شیوه تنظیم: وصیت باید در حضور دو شاهد بیان شود.
محل تنظیم: در موارد ضروری که امکان نوشتن وجود ندارد؛ مانند زلزله، سیل، جنگ و …
شرایط تنظیم: یکی از شاهدان مفاد وصیتنامه را با تاریخ روز، ماه و سال تظیم کند و حاضران دیگر آن را امضا کنند.
میزان اعتبار: از لحاظ اعتبار، وصیتنامه شفاهی دارای ارزش و اعتبار کمتری نسبت به وصیتنامه کتبی است. به‌علاوه اگر موصی تا عادی شدن شرایط در قید حیات باشد، باید وصیتنامه خود را با تشریفات قانونی تنظیم کند.
حکم وصیت نامه شفاهی در دادگاه چیست؟
وصیتنامه باید طبق قواعد قانونی و احکام نگارش شده و به صورت رسمی، خودنوشت یا سری تنظیم شود؛ در غیر این صورت معتبر نیست و در مراجع رسمی مثل دادگاه پذیرفته نمی‌شود.
تبصره: طبق ماده ۲۹۴ قانون امور حسبی، اگر اشخاص ذی‌نفع در ارث، وصیت شفاهی متوفی را قبول و به صحت آن اقرار کنند، این وصیتنامه صحیح و قابل قبول است.
۲. وصیت نامه کتبی
وصیت نامه کتبی دارای انواع و اقسام مختلفی است که هر کدام شرایط خاص خود را دارند. انواع وصیت‌نامه‌های کتبی را می‌توان در یکی از گروه‌های زیر قرار داد:
۱. وصیت نامه دستی یا خودنوشت
طبق ماده ۲۷۸ قانون امور حسبی، وصیت نامه دستی یا خودنوشت، نوعی سند معمولی است که به دست خودِ موصی نوشته می‌شود.
شیوه تنظیم: وصیت نامه دستی باید دارای تاریخ به شکل روز، ماه و سال به خطِ متوفی باشد. همچنین وجود امضای موصی واجب است و اثر انگشت و مهر او جایگزین امضایش نمی‌شود.
نکته: اگر پس از امضا، تغییراتی در وصیتنامه داده شود، وصیت نامه باید مجددا توسط موصی امضا شود؛ در غیر این صورت فاقد اعتبار است.
محل تنظیم: نیاز به مکان خاصی نیست.
شرایط تنظیم: از جمله شرایط تنظیم وصیت نامه دستی یا خودنوشت این است که به خطِ خود موصی نوشته شده باشد؛ بنابراین اگر موصی سواد نداشته باشد و فرد دیگری غیر از او وصیتنامه را نوشته باشد، تنها در صورت داشتن تاریخ و امضای متوفی و شهود معتبر که احراز آن توسط قاضی صورت می‌گیرد، قابل اعتبار است.
میزان اعتبار: هرچند وصیت خودنوشت معتبر است، اما اعتبار آن نسبت به دیگر وصایای کتبی کمتر است؛ چرا که امکان تحریف یا از بین رفتن در آن وجود دارد.
۲. وصیت نامه محضری یا رسمی
این نوع سند مانند دیگر اسناد در دفترخانه‌های رسمی تنظیم می‌شود. وصیت نامه محضری از لحاظ قانونی به راحتی قابل اثبات است و مفاد آن به هیچ عنوان پس از مرگ موصی قابل تغییر نیست.
شیوه تنظیم: شیوه تنظیم وصیتنامه رسمی همانند سایر اسناد رسمی است. به این صورت که مفاد آن در سند مالکیت قید شده و خلاصه آن به دفتر املاک فرستاده می‌شود. البته این خلاصه در دفتر املاک ثبت نمی‌شود، مگر بعد از فوت موصی و احراز این موضوع که اختلافی در بین وراث نیست.
محل تنظیم: دفتر اسناد رسمی
شرایط تنظیم: طبق ماده ۲۷۷ قانون امور حسبی، تنظیم وصیتنامه رسمی و اعتبار آن همانند اسناد تنظیم‌شده در دفتر اسناد رسمی است. به همین دلیل تشریفات و شرایط خاصی ندارد و مانند دیگر اسناد رسمی تنظیم می‌شود.
میزان اعتبار: اعتبار آن از وصیت نامه خودنوشت و سری بیشتر است.
۳. وصیّت نامه سرّی
این سند می‌تواند به خط موصی یا شخص دیگری باشد، امّا حتما باید امضاء وصیت‌کننده را داشته باشد. این وصیتنامه نزد اداره ثبت محل اقامت موصی یا محل‌های قانونی دیگر به امانت می‌ماند و به همین دلیل، سرّی خوانده می‌شود.
شیوه تنظیم: این وصیتنامه باید توسط موصی، امضاء، لاک و مهر شود و در اداره ثبت محل اقامت یا محل دیگری که توسط آیین نامه وزارت دادگستری معین شده، به امانت گذاشته شود.
محل تنظیم: اداره ثبت محل اقامت موصی (وصیت کننده)
شرایط تنظیم: از جمله شرایط این وصیتنامه این است که باید به امضاء وصی برسد و نیازی به نوشتن یا شرح تاریخ توسط وصی ندارد. اما اگر موصی قدرت تکلم نداشته باشد، باید تمام وصیتنامه را به خط خود بنویسد و امضا کند. پس از آن، در حضور مسئول دفتر رسمی روی نوشته خود بنویسد که وصیت مربوط به اوست و مسئول دفتر هم باید روی پاکت وصیتنامه بنویسد که این عبارت را موصی در حضور او نوشته است.
طبق ماده ۷۵ قانون ثبت، وصیتنامه سری باید در لفافی پیچیده شده و لاک و مهر شود. سپس مسئول دفتر باید پاکت یا لفاف را مهر کند و در دفتر مخصوصی، نام امانت‌گذار، تاریخ امانت و اسامی شاهدان (در صورت حضور) را قید کرده و رسید آن را به موصی بدهد. لازم به ذکر است که افراد بی‌سواد نمی‌توانند وصیت نامه سری تنظیم کنند.
میزان اعتبار: نسبت به وصیتنامه رسمی دارای اعتبار کمتری است.
شاهد در وصیت نامه
در تنظیم برخی وصیت نامه‌ها از جمله وصیت نامه اضطراری که مربوط به شرایط جنگ، بیماری و شرایط خاص است، شخص می‌تواند وصیت خود را به صورت شفاهی و در حضور شاهدان بیان کند. البته به شرطی که مفاد وصیت نامه از جمله تاریخ، روز، ماه و سال توسط یکی از شاهدان تنظیم شود و به امضای حاضرین برسد.
هنگام نوشتن وصیت نامه به چه نکاتی باید توجه کرد؟
در هنگام نوشتن وصیتنامه، نکاتی هست که حتما باید رعایت شود. به برخی از این موارد در قسمت زیر اشاره شده است:
- برای تنظیم و نوشتن وصیتنامه باید به متخصصان مربوط که به مسائل وصیت آشنایی کامل دارند، مراجعه کرد.
- وصی انسان باید فردی قابل قبول باشد؛ به طوری که اطمینان داشته باشیم به وصیت عمل خواهد کرد.
- در هنگام نوشتن وصیت بهتر است چند فرد معتمد به عنوان شاهد حاضر باشند.
- تا زمانی که موصی در قید حیات است، باید هر سال وصیتنامه مورد بررسی قرار بگیرد تا در صورت نیاز به تغییر اصلاح شود.
- موصی تنها می‌تواند درمورد یک سوم از اموالش وصیت کند. بهتر است موصی پیش از وصیت به ثلث (یک سوم)، به این موضوع توجه داشته باشد که وارثان او نیازمند نباشند.
- برای پیشگیری از هرگونه مشکل احتمالی، بهتر است موصی، وصیت خود را در دفتر اسناد رسمی ثبت کند.
- در صورتی که موصی مهریه همسر خود را نپرداخته باشد، جزء بدهی‌های او محسوب می‌شود که باید پس از مرگ از اصل اموالش پرداخته شود.
- بهتر است وصیتنامه در چندین نسخه تنظیم شود تا در صورت مفقود شدن یکی از آنها، وارثان دچار مشکل نشوند.
سخن پایانی
در این مطلب تلاش کردیم تا شما را با انواع وصیت نامه و شرایط وصیت کردن آشنا کنیم و با شرایط و قوانین وصیت آشنا شدید. اما بهتر است در هنگام وصیت کردن و نوشتن وصیت نامه‌ای دقیق و قانونی، از مشاورین زبده کمک بگیرید تا دچار مشکل نشوید. در صورت هرگونه مشکل و یا نیاز به مشاوره، کافیست به مشاوران پلتفرم حقوقی ترازو مراجعه کنید.
اگر فرد دارای دو وصیت نامه باشد کدام یک معتبر است؟
اگر مدرکی وجود داشت که وصیت اول باطل است، وصیت دوم مورد پذیرش است و باید اجرا شود. اما اگر مدرکی نبود در مورد احکامی که در دو وصیتنامه راجع به یک چیز به دو صورت متفاوت وصیت شده، طبق وصیت نامه جدیدتر عمل می‌شود و مابقی احکام در هر دو سند باید اجرا شوند.
بهترین راه تنظیم وصیت نامه چیست؟
با توجه به اینکه وصیت نامه تنظیمی در دفاتر رسمی دارای اعتباری بیشتر از سایر روش های تنظیم وصیت نامه (خودنوشت و سری) است و سند رسمی به حساب می آید بهتر است از این نوع وصیت نامه استفاده شود.