نفقه زوجه یکی از حقوق مالی بنیادین و جدایی‌ناپذیر زنان در نظام حقوقی ایران است که ریشه در احکام فقهی و قوانین کشور دارد. این حق که در ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی ایران تعریف و تبیین شده، در راستای تأمین متناسب معاش و هزینه‌های زندگی زن در طول زندگی مشترک وضع شده است. مطالبه نفقه می‌تواند هم به جنبه مدنی (پرداخت مطالبات معوقه) و هم به جنبه کیفری (ترک انفاق) منتهی شود و قواعد و شرایط مختلفی را در بر میگیرد. در این یادداشت، ضمن توضیح مفهوم و ارکان حقوقی نفقه زوجه، به شرایط، نحوه مطالبه، آثار حقوقی و ضمانت‌های اجرای آن در دو بعد مدنی و کیفری پرداخته خواهد شد.
نفقه چیست؟
پیش از هر اقدامی برای مطالبه نفقه، باید درک دقیقی از مفهوم آن داشته باشیم. بر اساس ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی، نفقه صرفاً به معنای پول توجیبی نیست، بلکه مجموعه‌ای از «همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن» را شامل می‌شود. این تعریف چند نکته کلیدی را در خود دارد. اولاً، قانون‌گذار بر کلمه «متعارف» تأکید کرده است، به این معنا که نیازهایی ملاک است که عرف جامعه و فرهنگ حاکم آن را ضروری می‌داند. ثانیاً، و مهم‌تر از آن، میزان نفقه «متناسب با وضعیت زن» تعیین می‌گردد. این یعنی مبلغ نفقه یک عدد ثابت برای همگان نیست؛ بلکه دادگاه با ارجاع به کارشناس، شأن زن را بر اساس وضعیت خانوادگی، تحصیلات و جایگاه اجتماعی او پیش از ازدواج می‌سنجد. بنابراین، مواردی چون مسکن، پوشاک، غذا، اثاث منزل و حتی هزینه‌های درمانی و بهداشتی، همگی جزئی از نفقه محسوب شده و قابل مطالبه هستند.
قوانین نفقه
مطالبه نفقه زوجه از دو جنبه حقوقی قابل بررسی است: جنبه مدنی (مطالبه نفقه معوقه) و جنبه کیفری (جرم ترک انفاق). در این بخش، به ترتیب به هر یک از این جنبه‌ها پرداخته خواهد شد.
جنبه مدنی مطالبه نفقه: در قانون مدنی ایران، بر اساس ماده ۱۱۰۶ و مواد بعدی قانون مدنی، تکلیف شوهر در قبال پرداخت نفقه زوجه به‌وضوح مقرر گردیده است. پس از وقوع عقد نکاح دائم، زوجه مستحق دریافت نفقه است و هر گونه تأخیر یا امتناع از آن موجب مطالبه مدنی از طریق دادگاه خانواده می‌شود. مطابق ماده ۱۱۱۱ قانون مدنی، هر گاه شوهر متمکن از پرداخت نفقه، از انجام تکلیف خود امتناع کند، زن می‌تواند از دادگاه مطالبه نفقه نماید و دادگاه نیز موظف است بر اساس ادله و مستندات ارائه‌شده، میزان نفقه را با توجه به شأن و نیازهای واقعی زن و میزان استطاعت مالی شوهر تعیین کند.
جنبه کیفری مطالبه نفقه (جرم ترک انفاق): در بعد کیفری، برابر با مفاد ماده ۵۳ قانون حمایت خانواده (مصوب ۱۳۹۱) و تبصره‌های مربوطه، امتناع شوهر از پرداخت نفقه با وجود تمکن مالی جرم محسوب می‌شود. بر این اساس، اگر زن ثابت کند که زوج توانایی مالی برای تأمین نفقه را دارد و علی‌رغم درخواست مکرر زوجه از پرداخت نفقه امتناع می‌کند، می‌تواند علیه او اقامه دعوای کیفری نماید. مطابق ماده مذکور، مرد در صورت اثبات ترک انفاق محکوم به حبس تعزیری درجه شش خواهد شد و در عین حال، دادگاه خانواده به منظور تأمین معیشت زن، ممکن است ترتیبات موقت مانند توقیف اموال، تعیین نفقه مقطوع و غیره را اعمال نماید. بنابراین، مطالبه نفقه در مقام کیفری می‌تواند هم مجازات برای زوج را در پی داشته باشد و هم زمینه اجرای فوری دستور پرداخت نفقه را فراهم آورد.
نفقه به چه کسی تعلق میگیرد؟
برای اینکه زن بتواند با موفقیت اقدام به مطالبه نفقه کند، وجود دو شرط اساسی الزامی است. اولین شرط، وجود رابطه زوجیت دائم است. نفقه تنها در عقد دائم به زن تعلق میگیرد و در ازدواج موقت (صیغه)، زن اصولاً مستحق نفقه نیست، مگر آنکه این موضوع به صراحت در ضمن عقد شرط شده باشد.
شرط دوم که از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است، «تمکین» زن از شوهر است. تمکین در معنای کلی خود به دو صورت تقسیم می‌شود: تمکین عام که به معنای پذیرش ریاست مرد در خانواده و سکونت در منزل مشترکی است که شوهر فراهم کرده، و تمکین خاص که ناظر بر برقراری روابط زناشویی متعارف است. زنی که بدون داشتن دلیل موجه قانونی از همسر خود تمکین نکند، در اصطلاح حقوقی «ناشزه» تلقی شده و حق دریافت نفقه را از دست می‌دهد. البته قانون موارد موجهی را برای عدم تمکین پیش‌بینی کرده است، مانند وجود خطر جانی، مالی یا حیثیتی برای زن در منزل شوهر.
انواع نفقه قابل مطالبه
علاوه بر نفقه حال یا آینده، می‌توان نفقه پرداخت‌نشده در گذشته و نیز نفقه فرزندان مشترک را نیز مطالبه کرد. برخلاف یک تصور رایج که به اشتباه حق زن را به نفقه آینده محدود می‌داند، قانون چنین محدودیتی را ایجاد نکرده است. زوجه این اختیار قانونی را دارد که کلیه نفقه‌های پرداخت‌نشده از گذشته را، که در ادبیات حقوقی «نفقه معوقه» نامیده می‌شود، به صورت یکجا مطالبه نماید. این حق در کنار «نفقه جاری» که به نیازهای زمان حال مربوط است، قابل پیگیری می‌باشد. با این حال، تفاوت مهمی در اثبات این دو وجود دارد؛ در دعوای مطالبه نفقه معوقه، بار اثبات «تمکین» در تمام طول مدت مورد ادعا، بر عهده خود زوجه است. اثبات این امر که ممکن است به ماه‌ها یا سال‌ها قبل بازگردد، پیچیدگی‌های خاص خود را دارد. در اینجا مراجعه به وکیل و مشاور حقوقی برای استفاده صحیح از ادله و شهود برای موفقیت در مطالبه نفقه معوقه اهمیت پیدا می‌کند.
علاوه بر نفقه زن، تأمین مخارج فرزندان نیز وظیفه‌ای انکارناپذیر است که در درجه اول بر عهده پدر قرار دارد. نفقه فرزند مشترک حتی پس از طلاق نیز به عهده پدر باقی می‌ماند و داشتن حضانت توسط مادر، این وظیفه مالی را از دوش پدر ساقط نمی‌کند. مسئولیت پرداخت نفقه فرزند در وهله اول با پدر است و در صورت فوت یا عدم توانایی مالی او، این وظیفه به ترتیب به جد پدری و سپس مادر منتقل می‌شود. میزان این نفقه نیز بر اساس نیازهای واقعی فرزند و توانایی مالی پدر توسط کارشناس تعیین شده و پرداخت آن برای پسر تا سن رشد و پس از آن در صورت تحصیل، و برای دختر تا زمان ازدواج، الزامی است.
روش‌های شکایت و روند دادرسی در مطالبه نفقه
مطالبه نفقه زوجه می‌تواند از طریق دو روش اصلی انجام پذیرد: (الف) دعوای حقوقی در مراجع صالح (دادگاه خانواده یا شورای حل اختلاف) و ب) طرح شکایت کیفری تحت عنوان «ترک انفاق».
الف) دعوای حقوقی مطالبه نفقه
۱- ثبت دادخواست: زوجه برای شروع فرآیند باید با مراجعه به یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی و ثبت‌نام در سامانه «ثنا»، دادخواست مطالبه نفقه خود را تنظیم و ثبت نماید. در این دادخواست، مشخصات دقیق طرفین، تاریخ عقد، مدت زمان نفقه معوقه و درخواست نفقه جاری باید قید شود. همچنین مدارک اصلی مانند شناسنامه، سند ازدواج و هرگونه مستنداتی که به اثبات شرایط کمک می‌کند (مانند مدارک دال بر سکونت در منزل مشترک) باید ضمیمه گردد. ارائه مدارک مربوط به توانایی مالی زوج نیز در صورت وجود، به روند رسیدگی کمک می‌کند.
۲- ارجاع به شورای حل اختلاف: بر اساس قوانین جدید، اگر مبلغ نفقه مورد مطالبه تا سقف یکصد میلیون تومان (یک میلیارد ریال) باشد، پرونده جهت رسیدگی به شورای حل اختلاف ارجاع می‌شود. شورا ابتدا تلاش می‌کند بین طرفین صلح و سازش برقرار کند. در صورت عدم توافق، شورا وارد رسیدگی شده و رأی صادر می‌کند. این رأی قابل اعتراض در دادگاه است.
۳- ارجاع به دادگاه خانواده: چنانچه مبلغ نفقه درخواستی بیش از یکصد میلیون تومان باشد یا یکی از طرفین به رأی شورای حل اختلاف اعتراض کند، پرونده در دادگاه خانواده رسیدگی می‌شود. در دادگاه، قاضی پس از بررسی مدارک و صلاحیت، معمولاً موضوع را برای تعیین دقیق مبلغ نفقه به کارشناس رسمی دادگستری ارجاع می‌دهد. پس از دریافت نظر کارشناس، قاضی رأی نهایی را مبنی بر محکومیت زوج به پرداخت نفقه صادر می‌کند.
۴- صدور حکم و اجرای رأی: رأی قطعی صادر شده از سوی دادگاه یا شورا، یک سند لازم‌الاجرا است. زوجه می‌تواند با مراجعه به واحد اجرای احکام مدنی، درخواست صدور اجرائیه کند. در این مرحله، اموال زوج شناسایی می‌شود، و هرگاه زوج از پرداختن خودداری کند، اموال وی توقیف شده و در صورت امتناع وی از پرداخت، از محل فروش اموال، مطالبات زوجه پرداخت خواهد شد.
ب) دعوای کیفری تحت عنوان ترک انفاق
۱- شرایط اقامه شکایت کیفری: برای اقدام کیفری، زوجه باید آن را پس از احراز شرایط «تمکن مال شوهر» و «امتناع مطلق زوج از پرداخت نفقه» طرح کند. تمکن مالی می‌تواند از طریق ارایه گواهی اشتغال به کار، فیش حقوقی یا استعلام از ادارات ثبت و بانک‌ها ثابت شود. شکایت کیفری از طریق دادسرای محل اقامت زوج تنظیم می‌شود و لزوماً مستند به ماده ۵۳ قانون حمایت خانواده است.
۲- مرجع صالح و رسیدگی مقدماتی: دادسرا پس از ثبت شکایت، تحقیقات مقدماتی را انجام می‌دهد. این تحقیقات شامل احضار طرفین، استعلام از حساب‌های بانکی و بررسی دلایل طرفین است. اگر دلایل کافی برای وقوع جرم وجود داشته باشد، دادستان با صدور کیفرخواست، پرونده را به دادگاه کیفری دو ارسال می‌کند.
۳- صدور حکم کیفری و تأثیر آن بر نفقه: در دادگاه کیفری نیز قاضی ضمن رسیدگی به جنبه کیفری موضوع، می‌تواند رأی به مجازات ترک انفاق (مانند حبس) صادر کند. علاوه بر این، دادگاه کیفری می‌تواند زوج را به پرداخت تمام نفقه‌های معوقه نیز ملزم نماید. این حکم از طریق واحد اجرای احکام کیفری قابل پیگیری است.
سخن پایانی
مطالبه نفقه، چه برای زن و چه برای فرزند، یکی از حقوق مسلمی است که قانون ایران به رسمیت شناخته است. با وجود اینکه فرآیند مطالبه نفقه پیچیدگی‌هایی دارد و نیازمند آگاهی دقیق از قوانین، مستندات لازم و رویه قضایی است، اما با بهره‌گیری از خدمات وکالت و مشاوره حقوقی در مطالبه نفقه، می‌توان این حق را به بهترین شکل ممکن پیگیری کرد. اگر برای مطالبه نفقه خود یا فرزندان‌تان نیاز به کمک و راهنمایی دارید، پلتفرم حقوقی ترازو می‌تواند شما را به بهترین مشاوران متخصص و وکلای مجرب در امور حقوق خانواده معرفی کرده تا شما را در احقاق حقوق خود یاری کنند.