میزان و شکل پرداخت حقوق کارگران و کارمندان، در حوزه کار و اقتصاد از اهمیت بسیاری برخوردار است. احترام به آن یکی از نشانههای مدرن بودن کشور به شمار میرود. در همین راستا، افراد نباید به انجام کاری برخلاف میل خود مجبور شوند یا مورد استثمار قرار بگیرند؛ شرایط کاری آنها باید منصفانه باشد. در این مقاله از بلاگ حقوقی ترازو، به بررسی مفهوم کار اجباری، قوانین و مقرراتی که در دسته قانون کار قرار میگیرند و طریقه شکایت از اضافه کار اجباری میپردازیم.
کار اجباری چیست؟
یکی از اصلیترین حقوق شهروندان در هر کشوری، حق انتخاب شیوه تأمین معاش خود است. در واقع، افراد باید بتوانند شغلی که به آن علاقه دارند را در حد توان خود انجام دهند. بر این اساس، کاری اجباری نامیده میشود که افراد برخلاف رضایت و خواست خود آن را انجام دهند و اختیاری برای انجام دادن یا ندادن آن نداشته باشند. نمونه تاریخی کار اجباری، اتفاقی است که در زمان حکومت آلمان نازی، در اردوگاه آشویتس در جنوب لهستان اتفاق افتاد. در این اردوگاه کار، افراد به انجام دادن کارهایی دشوار و حتی غیرانسانی مجبور میشدند.
کار اجباری در نظام حقوق بینالملل
مطابق با ماده ۲۳ اعلامیه جهانی حقوق بشر کار اجباری اینگونه تعریف میشود:
- هر کس حق دارد کار کند. کار خود را آزادانه انتخاب کند. شرایط منصفانه و رضایتبخشی برای کار درخواست کند و در مقابل معضل بیکاری مورد حمایت قرار گیرد.
- همه حق دارند که بدون هیچ تبعیضی در مقابل کار مساوی، اجرت مساوی دریافت کنند.
- هر کس که کار میکند، مستحق مزد منصفانه و رضایتبخش است. مزدی که زندگی او و خانوادهاش را موافق شئون انسانی تامین و در صورت لزوم با هر نوع وسایل دیگر حمایت اجتماعی، تکمیل کند.
علاوه بر این، در مقاولهنامههای سازمان بینالمللی کار، مجبور کردن افراد به انجام کاری برخلاف میلشان ممنوع است. از جمله این مقاولهنامهها میتوان به مقاولهنامه شماره ۱۰۵ سازمان بینالمللی کار درباره منع کار اجباری اشاره کرد که ایران نیز به آن ملحق شده است.
سوالات خود در این مورد را میتوانید با کارشناسان حقوقی ترازو مطرح و به رایگان جواب خود را دریافت کنید. کافی است روی دکمه «شروع پرسش» کلیک کنید.
آیا کار اجباری در قانون جرم است؟
در نظام حقوقی ایران، حقوق کارگر اهمیت زیادی دارد و اجبار افراد به انجام دادن کاری برخلاف میل و اراده آنها جرمانگاری شده است. در ادامه، به بررسی قوانین و مقرراتی که در این زمینه وضع شدهاند، میپردازیم.
قوانین مربوط به اضافه کار اجباری
طبق قانون اساسی و قانون کار جمهوری اسلامی ایران، اجبار افراد به کار یا اضافه کاری ممنوع است. در جدولی که در ادامه میخوانید، مهمترین مواد قانونی مربوط به اضافه کاری اجباری مورد اشاره قرار گرفتهاند.
| اصل یا ماده قانونی | متن ماده قانونی |
| اصل ۲۸ قانون اساسی | هر کس حق دارد شغلی را که بدان مایل است و مخالف اسلام و مصالح عمومی و حقوق دیگران نیست برگزیند. دولت موظف است برای همه افراد امکان اشتغال به کار و شرایط مساوی را برای احراز مشاغل ایجاد کند. |
| بند ۴ اصل ۴۳ قانون اساسی | رعایت آزادی انتخاب شغل و عدم اجبار افراد به کاری معین و جلوگیری از بهرهکشی از کار دیگری… |
| ماده ۶ قانون کار | بر اساس بند ۴ اصل ۴۳ و بند ۶ اصل دوم و اصول ۱۹، ۲۰ و ۲۸ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اجبار افراد به کار معین و بهرهکشی از دیگری ممنوع است. مردم ایران از هر قوم و قبیلهای که باشند از حقوق مساوی برخوردارند. رنگ، نژاد، زبان و مانند اینها سبب امتیاز نخواهد بود. همه افراد اعم از زن و مرد یکسان در حمایت قانون قرار دارند. هر کس حق دارد شغلی را که به آن مایل است و مخالف اسلام و مصالح عمومی و حقوق دیگران نیست برگزیند. |
| ماده ۱۷۲ قانون کار | کار اجباری با توجه به ماده ۶ این قانون به هر شکل ممنوع است. |
| ماده ۵۹ قانون کار | در شرایط عادی ارجاع کار اضافی به کارگر با این شرایط مجاز است: موافقت کارگر و پرداخت ۴۰ درصد اضافه بر مزد هر ساعت کار عادی. (ساعات کار اضافی ارجاعی به کارگران نباید از ۴ ساعت در روز بیشتر باشد مگر در موارد استثنایی با توافق طرفین) |
مجازات کار اجباری چیست؟
کارفرما نمیتواند کارکنان خود را به انجام کاری اجباری وادار کند. در ماده ۵۹ قانون کار، به شرایط اضافه کاری اشاره شده است. در صورتی که اضافه کاری بدون رعایت شرایط مقرر در این ماده قانونی باشد یا کارفرما برخلاف سایر مواد قانونی که به آنها اشاره شد، کارکنان خود را به انجام کاری وادار کند، طبق ماده ۱۷۲ قانون کار مجازات خواهد شد. شکایت از کارفرما در قانون پیشبینی شده است.
بر اساس این ماده قانونی، در صورت بیتوجهی کارفرما به مواد ۶ و ۵۹ قانون مذکور، علاوه بر پرداخت اجرتالمثل کار انجام شده و جبران خسارت کارگر یا کارمند، به مجازات کار اجباری مقرر شده در این ماده قانونی محکوم میشود. اگر هم چند نفر به طور جمعی به انجام دادن کارهای اجباری وادار شوند، کارفرما به حداکثر مجازات تعیین شده در این ماده قانونی محکوم میشود.
نحوه شکایت از کارفرما در صورت کار اجباری یا اضافه کار اجباری
اگر کارفرما شما را به اضافه کار اجباری وادار کرده و تلاش برای توافق و سازش با او نتیجهای نداشته، میتوانید از او نزد اداره کار شکایت کنید. مراحل شکایت از کارفرما در چنین شرایطی را در جدول زیر میخوانید.
| مراحل شکایت از کارفرما به دلیل کار یا اضافه کار اجباری | شرح اقدامات هر مرحله |
| مرحله اول | مراجعه به سامانه جامع روابط کار پس از ثبتنام و ورود به این سامانه، باید فرم شکایت از کارفرما تکمیل و ثبت شود. در ادامه مدارک لازم ضمیمه فرم شکایت شود. |
| مرحله دوم | ارسال ابلاغیه اداره کار به طرفین و تعیین وقت جلسه رسیدگی به پرونده تشکیل شده |
| مرحله سوم | حضور در جلسه رسیدگی به پرونده و ارائه مدارک، مستندات و دفاعیات دو طرف |
| مرحله چهارم | صدور رای هیات تشخیص اداره کار و ابلاغ آن به کارفرما و کارگر. طرفین پس از صدور حکم، ۱۵ روز برای اعتراض مهلت دارند. |
| مرحله پنجم | در صورتی که کارفرما رأی قطعی شده را اجرا نکند، کارمند یا کارگر باید ابتدا این موضوع را در سامانه جامع روابط کار اعلام کند. سپس، برای دریافت برگه اجرائیه به اداره کار مربوطه مراجعه کند. |
درصورتیکه کارگر یا کارمند از رای نهایی هم رضایت نداشته باشد، امکان اعتراض به رای اداره کار همچنان وجود دارد.
سخن پایانی
در جوامع مدرن امروزی، افراد باید شغل و حرفه خود را آزادانه انتخاب کنند و هیچ کسی را نمیتوان به انجام کاری وادار کرد. کار اجباری به موجب قانون اساسی و قانون کار جمهوری اسلامی ایران ممنوع است. در صورتی که کارفرما کارکنان خود را برخلاف شرایط تعیین شده در ماده ۵۹ قانون کار به اضافه کاری مجبور کند، وی مطابق با ماده ۱۷۲ قانون کار مجازات خواهد شد. بر این اساس، میتوان از کار اجباری یا اضافه کاری انجام شده برخلاف ماده ۵۹ قانون کار شکایت کرد. به این منظور، باید به اداره کار مراجعه کنید.
با این حال، ناآشنایی با قوانین و مقررات روز کشور میتواند به دشوار شدن این مسیر قضایی برای شما منجر شود. بنابراین، بهتر است با مراجعه به وکلای پلتفرم حقوقی ترازو، از آنها برای همراهی در این مسیر کمک بخواهید.
سوالات متداول
آیا کارفرما میتواند به دلیل خودداری از انجام اضافه کار، کارمند را اخراج کند؟
خیر. بهعلاوه، در صورتی که اجبار فرد به اضافه کاری برخلاف شرایط ماده ۵۹ قانون کار باشد، این اقدام تخلف کارفرما محسوب خواهد شد.
آیا اضافه کار اجباری شامل روزهای تعطیل میشود؟
اضافه کاری به توافق میان کارگر و کارفرما بستگی دارد. در صورتی که کارگر با اضافه کاری در روز تعطیل موافق نباشد، اضافه کاری اجباری محسوب خواهد شد.
چگونه میتوان کار اجباری را اثبات کرد؟
با ارائه مستنداتی مانند تایم شیت، مدارک حضور و غیاب و گزارشهای کاری.
حقوق اضافه کاری چقدر است؟
۴۰ درصد اضافه بر مزد هر ساعت کار عادی.