شناسنامه یکی از مهم‌ترین اسناد سجلی و مدارک هویتی است که ممکن است به دلایل قانونی اعتبار خود را از دست بدهد. در این شرایط، این سند سجلی باطل می‌شود اما شرایطی که قانون برای ابطال شناسنامه پیش‌بینی کرده کدام‌اند؟ این سند سجلی طبق کدام قانون، تحت چه شرایطی و طی چه مراحلی ابطال می‌شود؟ در این مقاله، با ما همراه باشید تا به این سؤالات مهم پاسخ دهیم.
منظور از ابطال شناسنامه چیست؟
شناسنامه یکی از مهم‌ترین اسناد هویتی هر فرد است که سازمان ثبت احوال پس از تولد صادر می‌کند. بااین‌حال، در برخی از شرایط، این سند باطل اعلام می‌شود و از نظر قانون هیچ ارزشی نخواهد داشت. به این حالت ابطال شناسنامه گفته می‌شود. این کار شرایط خاصی دارد که در ادامه، با آنها بیشتر آشنا خواهید شد.
قانون ابطال شناسنامه
اولین ماده قانونی ابطال شناسنامه در قانون ثبت احوال آمده است. به موجب بند ب و ج ماده اول این قانون، سازمان ثبت احوال کشور وظیفه «ثبت واقعه وفات و صدور گواهی وفات و تعویض شناسنامه‌‌های موجود در دست مردم» را بر عهده دارد.
همچنین، طبق ماده ۳ این قانون «در مقر هر اداره ثبت احوال هیئتی بنام هیئت حل اختلاف مرکب از رئیس اداره ثبت احوال و مسئول بایگانی یا معاونین و یا نمایندگان آنان و یکی از کارمندان مطلع اداره مزبور به انتخاب رئیس اداره ثبت احوال استان تشکیل می‌شود.» یکی از وظایفی که این هیئت مطابق با بند اول این ماده قانونی بر عهده دارد، «تصحیح هر نوع اشتباه در تحریر مندرجات دفتر ثبت کل وقایع و وفات بعد از امضاء سند و قبل از تسلیم شناسنامه یا گواهی ولادت یا وفات و تکمیل سند از نظر مشخصاتی که «نامعلوم» بوده است مندرج در ماده ۲۹ این قانون» است.
در ماده ۱۰ قانون مذکور نیز از دفتر ثبت کل وقایع و دفتر ثبت وفات به عنوان یکی از اسنادی که در ثبت احوال واقعه فوت افراد را به ثبت می‌رساند صحبت شده است. علاوه‌براین، در مواد ۲۲ تا ۳۰ این قانون به ترتیبات ثبت وفات افراد، صدور گواهی فوت و ابطال شناسنامه پرداخته شده است.
دلایل ابطال شناسنامه
در صورتی که قصد ارائه درخواست باطل کردن شناسنامه را داشته باشید، باید دلایلی محکمه‌پسند به مرجع قانونی ارائه دهید. از جمله مهم‌ترین دلایل ابطال شناسنامه یا شرایط ابطال شناسنامه که می‌توان ارائه داد، عبارت‌اند از:
- تغییر جنسیت
- دریافت دو شناسنامه به علت اشتباه یا خطای اداری
- برخی از موارد تغییر و اصلاح شناسنامه
- فوت
- اشتباهاتی که هنگام ثبت وقایع یا مشخصات افراد در اسناد سجلی در اداره ثبت احوال رخ داده‌اند
موارد ابطال شناسنامه
ابطال سند سجلی یا شناسنامه افراد ممکن است در موارد مختلفی انجام شود. در ادامه، با این موارد آشنا می‌شوید.
۱. ابطال شناسنامه متوفی
طبق ماده ۲۲ قانون ثبت احوال: «وفات هر کس اعم از ایرانی یا خارجی و همچنین ولادت طفلی که مرده به دنیا آمده یا بلافاصله پس از ولادت بمیرد باید به مأمور یا نماینده ثبت احوال اعلام شود. وفات ایرانیان در خارج از کشور به مأموران کنسولی محل اقامت یا به نزدیکترین مأموران کنسولی ایران یا به سازمان ثبت احوال کشور اعلام می‌شود.
وفات ایرانیان و خارجیان ساکن کشور را مأموران و نمایندگان ثبت احوال و وفات ایرانیان در خارج از کشور را بر حسب محل اعلام، مأموران کنسولی ایران یا مأموران یا نمایندگان ثبت احوال ثبت می‌کنند، وفات باید در سند ثبت وفات و همچنین در دفتر ثبت کل وقایع در صفحات مربوط به درگذشته و پدر و مادر او و شناسنامه متوفی ثبت و امضاء و مهر گردد.
وفات خارجیان پس از ثبت به شهربانی محل اعلام می‌شود و یک نسخه گواهی به سازمان ثبت احوال کشور فرستاده خواهد شد که به وزارت امور خارجه ارسال گردد.»
همچنین، طبق ماده ۲۵ قانون فوق‌الذکر: «مهلت اعلام وفات ده روز از تاریخ وقوع یا وقوف بر آن است. روز وفات و تعطیل رسمی بعد از آخرین روز مهلت به حساب نمی‌آید و در صورتی که وفات در اثناء سفر رخ دهد مهلت اعلام آن از تاریخ رسیدن به مقصد احتساب خواهد شد.»
مدت زمان ابطال شناسنامه متوفی
همان‌طور که توضیح داده شد، برای ابطال شناسنامه فوتی و اعلام وفات افراد ده روز مهلت قانونی وجود دارد. در صورت تکمیل مدارک لازم نیز صدور گواهی فوت و ابطال شناسنامه معمولاً در همان روز انجام خواهد شد.
نحوه ابطال شناسنامه متوفی
پس از اعلام فوت، ثبت احوال طبق ماده ۲۳ قانون مذکور گواهی فوت را صادر می‌کند. در این گواهی باید اطلاعات هویتی فرد همراه با علت فوت او قید شود. پس از آن، مهر ابطال روی شناسنامه فرد خورده می‌شود.
البته، برای باطل کردن شناسنامه بعد از فوت و دریافت گواهی فوت می‌تواند به نشانی death.sabteahval.ir سامانه ثبت احوال نیز مراجعه کرد. با مراجعه حضوری یا اینترنتی و ارائه مدارک کامل اثبات‌کننده فوت فرد و علت آن، گواهی فوت معمولاً در همان روز صادر می‌شود.
ابطال شناسنامه متوفی در بهشت زهرا
در هر بهشت زهرای هر شهر و منطقه، یکی از شعبه‌های اداره ثبت احوال قرار دارد. در این شعبه، گواهی فوت با ارائه مدارک هویتی و دلایل و مستندات فوت افراد صادر می‌شود. این شعبه از اداره ثبت احوال مسئولیت ابطال شناسنامه افراد فوت شده را نیز بر عهده دارد.
۲. ابطال شناسنامه فرزند خوانده
طبق رویه قضایی نظیر رأی شماره ۹۳۰۹۹۷۰۹۰۷۸۰۰۲۶۹ شعبه ۱۸ دیوان عالی کشور در تاریخ ۲۹/۵/۱۳۹۳: «در صورتی که صدور شناسنامه برابر با قانون حمایت از کودکان بی سرپرست و بدسرپرست، صادر شده باشد تا زمانی که حکم سرپرستی کودکان مذکور برابر قانون فسخ نشده باشد امکان ابطال اسناد سجلی فرد (شناسنامه و کارت ملی) وجود ندارد.»
۳. ابطال شناسنامه اضافی
ممکن است فردی شناسنامه خود را به هر دلیلی گم کند و درخواست صدور شناسنامه المثنی ارائه دهد. پس از آن، اگر شناسنامه او پیدا شود، مکلف است که شناسنامه اضافی را برای ابطال به اداره ثبت احوال تحویل دهد. در غیر این صورت، طبق قانون تخلفات، جرائم و مجازات‌های مربوط به اسناد سجلی و شناسنامه مجرم و قابل مجازات خواهد بود.
۴. ابطال شناسنامه صوری
شناسنامه صوری به شناسنامه‌ای گفته می‌شود که افراد به دلایل مختلف برای سوءاستفاده حقوقی یا مالی در مواردی مانند استفاده از مزایای بیمه دریافت می‌کنند. این شناسنامه‌ها اغلب به دلیل ارائه اطلاعات نادرست به اداره ثبت احوال یا حتی اشتباهات ثبتی صادر می‌شوند.
برای ابطال چنین شناسنامه‌هایی باید دادخواستی به طرفیت اداره ثبت احوال ارائه داد تا موضوع در دادگاه بررسی و حکم مقتضی صادر شود.
۵. ابطال شناسنامه قرمز
ابطال شناسنامه های قدیمی یکی از وظایفی است که در قانون ثبت احوال بر عهده اداره ثبت احوال گذاشته شده است. مطابق با ماده ۴۳ قانون ثبت احوال: «سازمان ثبت احوال کشور مکلف است شناسنامه‌‌های موجود در دست مردم را به تدریج تعویض نماید و کلیه افراد نیز مکلفند در مهلت‌‌های معین که سازمان ثبت احوال کشور طی آگهی و وسایل ارتباط جمعی و به ترتیب گروه سنی تعیین خواهد نمود به مأموران ثبت احوال محل اقامت خود برای اعلام هویت و وقایع حیاتی خود و ارائه مدارک و دریافت شناسنامه نمونه جدید مراجعه نمایند. وفاتهای ثبت نشده زوج و زوجه و فرزندان نیز ضمن این مراجعه باید اعلام شود.
تبصره- چنانچه در طول اجرای طرح، اشخاصی اعلام فقدان و یا درخواست تعویض شناسنامه نمایند که مشمول دوره تجدید آن گروه نباشد، برای آنان طبق مقررات گواهی موقت صادر خواهد شد.»
در حال حاضر نیز اعلام شده که باطل کردن شناسنامه قدیمی و جلد قرمز تا پایان ۱۴۰۴ انجام می‌شود. برای ابطال شناسنامه و صدور شناسنامه جدید باید این مدارک را ارائه دهید:
- شناسنامه قدیمی
- سه قطعه عکس سه در چهار تمام رخ و جدید
برای ابطال شناسنامه های قرمز باید به اداره ثبت احوال یا یکی از دفاتر پیشخوان دولت مراجعه کرد.
۶. ابطال شناسنامه جعلی
استفاده از شناسنامه جعلی جرم است. برای ابطال این شناسنامه باید دادخواستی همراه با مدارکی نظیر گواهی پزشکی قانونی و استشهادیه محلی به دادگاه محل زندگی خود ارائه دهید.
۷. ابطال شناسنامه موهوم
شناسنامه موهوم به شناسنامه‌ای گفته می‌شود که با ارائه اطلاعات نادرست برای افرادی که وجود ندارند، صادر شده است. گاهی اوقات نیز این نوع شناسنامه به دلیل اشتباهات ثبتی یا تخلفات اداری صادر می‌شود. برای اینکه از این سند سجلی سوءاستفاده نشود، باید آن را باطل کرد اما مرجع صالح به رسیدگی به این مسئله کجاست؟
به این سؤال در رویه قضایی مانند رأی صادر شده در تاریخ ۲۸/۱/۱۴۰۱ پاسخ داده شده است. در رأی این دادگاه مقرر شده که: «اگر چه ابطال شناسنامه موهوم در صلاحیت هیات حل اختلاف ثبت احوال است اما در مواردی که موهوم بودن میان خواهان و سازمان ثبت احوال مورد نزاع باشد؛ از جمله زمانی که خواهان ادعا نماید صاحب شناسنامه وجود خارجی نداشته اما اداره ثبت مدعی باشد که صاحب شناسنامه وجود داشته و سالیان متمادی از آن استفاده نموده است، دعوا ماهیتا از امور ترافعی تلقی شده و محاکم قضایی ابتدا باید به موضوع رسیدگی نمایند.»
۸. ابطال شناسنامه المثنی
در صورتی که ابطال شناسنامه المثنی به هر دلیلی از گم شدن شناسنامه گرفته تا عدم اعتبار آن به دلیل درج اطلاعات نادرست هنگام ثبت لازم باشد، باید این شناسنامه را همراه با مدارک هویتی خود به اداره ثبت احوال ببرید. در آنجا از شما خواسته می‌شود تا فرمی با عنوان درخواست ابطال شناسنامه المثنی را تکمیل کنید. پس از پرداخت هزینه‌های مربوطه، باید مدتی صبر کنید تا این شناسنامه ابطال شود.
۹. ابطال شناسنامه و شخص بدون تابعیت
در بعضی مواقع، اشخاص مقیم خارج از کشور ممکن است تابعیت خود را ترک کنند یا تابعیت ایرانی آنها به دلایل مختلف گرفته شود. در این صورت، اگر دلایل و مستندات کافی برای ترک تابعیت فرد وجود داشته باشد، وزارت امور خارجه مسئول اعلام ابطال شناسنامه این افرادمی‌شود. بااین‌حال، در برخی موارد، ممکن است مستندات کافی برای این کار وجود نداشته باشد که پرونده مربوطه به دادگاه ارائه خواهد شد. دادگاه پس از بررسی دلایل و مستندات ارائه شده، حکم مقتضی را صادر خواهد کرد.
تقاضای ابطال شناسنامه
همان‌طور که توضیح داده شد، برای باطل کردن شناسنامه باید درخواستی به اداره ثبت احوال ارائه شود. معمولاً این درخواست در قالب فرم‌هایی که این اداره به متقاضیان ابطال شناسنامه ارائه می‌دهد، انجام می‌شود. همراه با این فرم باید مدارک هویتی فرد همراه با دلایل و مستنداتی نظیر گواهی فوت، گواهی پزشکی قانونی و استشهادیه محلی ارائه شوند.
دادگاه صالح ابطال شناسنامه
برخلاف تصور برخی افراد، ابطال شناسنامه در صلاحیت دادگاه صلح نیست. از آنجایی که در بند ۱۱ ماده ۱۲ قانون شوراهای حل اختلاف مصوب ۱۴۰۲ مقرر شده که رسیدگی به «دعاوی اصلاح شناسنامه، استرداد شناسنامه، اصلاح مشخصات مدرک تحصیلی (به‌استثنای مواردی که در صلاحیت دیوان عدالت اداری است)، الزام به اخذ پایان کار، اثبات رشد، الزام به صدور شناسنامه، تصحیح و تغییر نام» در صلاحیت این دادگاه است و از ابطال شناسنامه صحبتی نشده و با توجه به مفاد قانون ثبت احوال، باید گفت که ادارات ثبت احوال مسئول رسیدگی به موارد باطل کردن شناسنامه هستند.
البته، در برخی موارد که نیازمند اثبات مواردی نظیر نسب افراد یا ترک تابعیت آنها است، دعوای ابطال شناسنامه به دادگاه حقوقی محل زندگی خواهان ارجاع داده می‌شود.
دادخواست ابطال شناسنامه
برای تنظیم این دادخواست باید نمونه‌هایی از آن را مطالعه کرده باشید. در ادامه، یک نمونه دادخواست ابطال شناسنامه متوفی را می‌خوانید:
«خواهان:…
خوانده: اداره ثبت احوال شهرستان…
موضوع: ابطال شناسنامه
مشخصات شناسنامه:…
شرح دادخواست:
احتراماً به استحضار می‌رساند، اینجانب… متقاضی ابطال شناسنامه به شماره… به دلیل… می‌باشم.
دلایل و مستندات:
…
لذا با توجه به مراتب فوق و مستندات ارائه شده، تقاضای صدور حکم مبنی بر ابطال شناسنامه به شماره… را از آن مقام محترم دارم.
امضا و تاریخ»
استشهادیه ابطال شناسنامه
استشهادیه محلی ممکن است یکی از دلایل شما برای ابطال یک شناسنامه باشد. نمونه استشهادیه ابطال شناسنامه که می‌توانید تنظیم کنید، به این شرح است:
«ریاست محترم…
با سلام و احترام
اینجانب [نام و نام خانوادگی شهادت‌دهنده] به شماره شناسنامه [شماره شناسنامه شهادت‌دهنده]، کد ملی [کد ملی شهادت‌دهنده]، فرزند [نام پدر] با علم کامل به مسئولیت کیفری، به عنوان شاهد در خصوص ابطال شناسنامه به شماره [شماره شناسنامه مورد ابطال]، به نام [نام و نام خانوادگی صاحب شناسنامه]، مراتب ذیل را به استحضار می‌رسانم:
اینجانب شاهد هستم که شناسنامه به شماره [شماره شناسنامه مورد ابطال]، به نام [نام و نام خانوادگی صاحب شناسنامه]، [دلایل ابطال را توضیح دهید، مثلاً: گم شده، خراب شده، یا اطلاعات آن نادرست است] و نیاز به ابطال دارد. در صورت لزوم، آمادگی دارم تا در دادگاه حاضر شده و به سؤالات دادگاه پاسخ دهم.
امضا: [نام و نام خانوادگی شهادت‌دهنده]»
همه شاهدان باید با ذکر مشخصات و دلایل خود این استشهادیه را تکمیل و امضا کنند.
هزینه ابطال شناسنامه
برای ابطال شناسنامه باید هزینه‌ای نیز پرداخت کنید. در حال حاضر، طبق آخرین تعرفه‌های اعلام شده از سوی سازمان ثبت احوال کشور، برای باطل کردن شناسنامه متوفی نیازی به پرداخت هزینه جداگانه از هزینه صدور گواهی فوت نیست. برای این کار ۱۰۰۰۰ تومان دریافت می‌شود.
نمونه رای ابطال شناسنامه
خواندن آرای صادر شده در پرونده‌های مختلف ابطال شناسنامه به شما در این فرایند کمک خواهد کرد. در ادامه شرح رأی شماره ۹۳۰۹۹۸۰۰۱۰۸۰۰۸۰۰ شعبه ۲۸ دادگاه تجدیدنظر استان تهران در تاریخ۲۳/۸/۱۳۹۴ در زمینه ابطال شناسنامه المثنی را می‌خوانید:
«در مجموع تجدیدنظرخواهی آقای ق… ه. بطرفیت ۱-خانم م. ع. ۲-اداره ثبت احوال شمیرانات نسبت به دادنامه ۴۳۲-۹۴/۵/۳ صادره از شعبه ۱۰۹ دادگاه عمومی حقوقی تهران از حیث صدور حکم بر بی حقی تجدیدنظرخواه مبنی بر ابطال شناسنامه های المثنی متعلق به د. و م. (فرزندان مشترک) بگونه ای نیست که صحت دادنامه مرقوم را مخدوش نموده موجب فسخ آن گردد. زیرا با صدور شناسنامه المثنی شناسنامه اولیه از اعتبار ساقط میگردد. چون استفاده از شناسنامه مکرر ممنوعیت قانونی دارد.
از طرفی جری تشریفات قانونی نیز جهت دریافت شناسنامه المثنی برای فرزندان مشترک (از ناحیه تجدیدنظرخوانده اول) با توجه به توجیهات ایشان و اختلاف والدین طی گردیده بنابراین دادنامه مزبور صحیحاٌ صادر و ایراد و اشکالی متوجه آن نیست. بنا به مراتب این دادگاه مستنداٌ به ماده ۳۵۸ قانون آئین دادرسی مدنی ضمن رد تجدیدنظرخواهی آن را تائید مینماید ضمناٌ شناسنامه های فرزندان مشترک با توجه به بلوغ قانونی تحویل خود آنان گردد. این رای قطعی است.»
جرم عدم ابطال شناسنامه متوفی
عدم ابطال شناسنامه متوفی مطابق با قانون تخلفات، جرائم و مجازات‌های مربوط به اسناد سجلی و شناسنامه جرم محسوب می‌شود و مجرم به مجازات ماده ۳ این قانون یعنی «پرداخت جزای نقدی از ۵۰۰۰۰ ریال تا ۳۰۰۰۰۰ ریال محکوم می‌شود و در صورت تکرار به حداکثر مجازات مذکور در این ماده محکوم خواهد شد.»
سخن پایانی
ابطال شناسنامه به طور کلی یکی از وظایف ادارات ثبت احوال است و در شرایط مختلف از باطل کردن شناسنامه متوفی گرفته تا ابطال شناسنامه موهوم و المثنی باید به اداره ثبت احوال مراجعه کنید. بااین‌حال، در برخی از موارد، مانند ترک تابعیت افراد باید موضوع ابطال شناسنامه توسط دادگاه بررسی شود که دادگاه‌های حقوقی مسئول رسیدگی به این پرونده‌ها هستند.
در نهایت، مدارکی که برای باطل کردن شناسنامه باید ارائه شوند، شناسنامه مورد نظر، مدارک و مستندات قانونی نظیر گواهی پزشکی قانونی و هزینه‌های مربوطه هستند. از آنجایی که ممکن است درباره ابطال شناسنامه قوانین و مقررات جدیدی وضع شود یا در برخی موارد، موضوع پیچیده شود، بهتر است هنگام رسیدگی به دعاوی ابطال شناسنامه با یک وکیل باتجربه همراه شوید یا مشورت کنید. پیشنهاد ما برای این کار وکلای باتجربه پلتفرم حقوقی ترازو هستند.
سوالات متداول
ابطال شناسنامه در صلاحیت کدام مرجع است؟
اداره ثبت احوال.
ابطال شناسنامه چگونه است؟
این اقدام بسته به مورد ابطال شناسنامه، با ارائه مدارک و مستندات لازم در اداره ثبت احوال انجام می‌شود.