یکی از تبعات حمله اسرائیل به ایران، موضوع اخراج گسترده اتباع افغانستانی فاقد مدرک است. این کار بحث‌ها و اظهارنظرهای زیادی را در سطوح داخلی و بین‌المللی به همراه داشته است. این مقاله به بررسی ابعاد مختلف این طرح، شرایط اقامت قانونی، دیدگاه‌های موافقان و مخالفان و مقایسه این شرایط با وضعیت مهاجران ایرانی در جهان می‌پردازد.
چرا اتباع اخراج می‌شوند؟
در حال حاضر تمرکز اصلی جمهوری اسلامی بر اخراج اتباع افغانستانی فاقد مدرک اقامتی معتبر است. این گروه شامل افرادی می‌شود که:
- بدون ویزا و از مبادی غیر رسمی وارد کشور شده‌اند.
- دارای ویزا یا برگه‌های موقت اقامتی (مانند کارت آمایش یا برگه سرشماری) بوده‌اند که مهلت آنها به پایان رسیده و تمدید نشده است.
- از ابتدا هیچ مدرکی برای اثبات هویت و اقامت قانونی خود نداشته‌اند.
پیش از این بارها مقامات ایرانی بر لزوم «ساماندهی اتباع خارجی» و بازگرداندن «اتباع غیرمجاز» به کشورشان تأکید کرده بودند.
اقامت قانونی اتباع افغان در ایران
این اقدام دولت به معنای خروج تمامی اتباع افغان از ایران نیست. آنها با داشتن مدارک معتبر همچنان امکان اقامت در ایران را دارند. این شرایط عبارتند از:
- کارت آمایش: برای پناهندگان شناسایی‌شده که کارت اقامت موقت آنها سالانه تمدید می‌شود.
- گذرنامه با ویزای معتبر: برای افرادی که به صورت قانونی وارد شده و ویزای آنها هنوز اعتبار دارد یا تمدید شده است.
- پروانه اقامت: بر اساس دلایلی مانند ازدواج با تبعه ایرانی (به ویژه زنان افغان با مردان ایرانی)، سرمایه‌گذاری، تحصیل (ویزای تحصیلی) یا داشتن تخصص‌های مورد نیاز کشور (ویزای کاری).
- برخی گروه‌های خاص با «برگه سرشماری» که به کارت اقامت یک‌ساله تبدیل شده است. (برگه سرشماری به تنهایی مدرک اقامت محسوب نمی‌شود و باید به مدرک معتبر تبدیل شود.)
البته با وجود داشتن همه این مدارک، اقامت در برخی استان‌ها و شهرهای ایران برای اتباع غیرایرانی ممنوع است که این محدودیت‌ها توسط وزارت کشور، در بازه‌های زمانی مختلف، ابلاغ می‌شوند.
موافقان و مخالفان طرح اخراج
موافقان طرح اخراج اتباع افغان از ایران بر دلایل زیر تأکید دارند:
- امنیت ملی: حضور میلیون‌ها تبعه خارجی فاقد هویت می‌تواند چالش‌های امنیتی جدی ایجاد کند؛ به ویژه در شرایط پرتنش منطقه‌ای.
- اقتصاد و اشتغال: ادعا می‌شود حضور اتباع خارجی، به ویژه در مشاغل کم‌درآمد، بازار کار را تحت تأثیر قرار داده و نرخ بیکاری در میان نیروی کار ایرانی را افزایش داده است.
- فشارهای اجتماعی و خدماتی: جمعیت بالای مهاجران غیرمجاز، بار مضاعفی بر زیرساخت‌ها و خدمات عمومی مانند بهداشت، آموزش و مسکن وارد کرده است.
- اجرای قانون: هر کشوری حق دارد بر اساس قوانین مهاجرتی خود با اتباع غیرمجاز برخورد کند و آنها را به کشورشان بازگرداند.
- مسئولیت مشترک: ایران برای دهه‌ها میزبان میلیون‌ها پناهجوی افغان بوده و جامعه جهانی باید مسئولیت بیشتری در کمک به این کشور در مدیریت پناهندگان بر عهده بگیرد.
در مقابل منتقدان این طرح، با استناد به دلایل بشردوستانه، اقتصادی و اخلاقی، به این روند اعتراض می‌کنند:
- ابعاد انسانی و حقوق بشری: اخراج‌های شتاب‌زده، بدون در نظر گرفتن وضعیت خانواده‌ها (از جمله کودکان و زنان آسیب‌پذیر) و بدون فرصت کافی برای تعیین تکلیف، می‌تواند منجر به بحران‌های انسانی و نقض حقوق اولیه افراد شود. بسیاری از این افراد سال‌ها در ایران زندگی کرده و خانواده تشکیل داده‌اند.
- وضعیت افغانستان: با توجه به شرایط نامساعد و بحران انسانی جاری در افغانستان، بازگرداندن اجباری این افراد به کشوری که زیرساخت‌های لازم برای پذیرش آنها را ندارد و امنیت‌شان تضمین نیست، می‌تواند فاجعه‌بار باشد.
- نیروی کار ارزان: بسیاری از صنایع و بخش‌های اقتصادی ایران، به ویژه در مشاغل سخت و کم‌درآمد، به نیروی کار افغانستانی وابسته‌اند. اخراج گسترده می‌تواند شوک بزرگی به این بخش‌ها وارد کند.
وضعیت مهاجران ایرانی در جهان
بسیاری از منتقدان طرح اخراج، به حضور گسترده ایرانیان مهاجر در کشورهای مختلف جهان اشاره می‌کنند و این سوال را مطرح می‌کنند که آیا با مهاجران ایرانی نیز این‌گونه برخورد می‌شود؟ برای درک این تفاوت‌ها، باید شرایط پذیرش مهاجران را بررسی کرد.
ایرانیانی که در کشورهای دیگر به عنوان مهاجر پذیرفته شده‌اند، عموماً مراحل قانونی دقیق و پیچیده‌ای را طی کرده‌اند. این مراحل شامل:
- مهاجرت تحصیلی: اخذ پذیرش از دانشگاه‌ها، ویزای تحصیلی و رعایت قوانین دانشجویی.
- مهاجرت کاری: دریافت پیشنهاد شغلی، کسب ویزای کار، ویزای همراه، و پایبندی به قوانین کار و مالیات کشور مقصد.
- مهاجرت از طریق سرمایه‌گذاری: با تزریق سرمایه مشخص و ایجاد شغل در کشور مقصد.
- مهاجرت از طریق ازدواج: با شهروندان کشور مقصد.
- پناهندگی: (در موارد خاص) پس از اثبات ترس موجه از آزار و اذیت و طی کردن روند قانونی پناهندگی که اغلب بسیار طولانی و دشوار است.
در این میان مهم‌ترین تفاوت پناهجویان ایرانی در کشورهای دیگر این است که آنان در کشورهای میزبان، دارای مدارک اقامتی معتبر و قانونی هستند؛ با ویزاهای مشخص، اجازه کار یا وضعیت پناهندگی رسمی در آن کشورها حضور دارند و از قوانین و مقررات مهاجرتی تبعیت می‌کنند. در صورت نقض قوانین یا انقضای مدت اقامت بدون تمدید، آنها نیز با عواقب قانونی از جمله دیپورت مواجه خواهند شد.
دولت‌ها با مهاجران “غیرقانونی” یا “فاقد مدرک” برخورد جدی می‌کنند، فارغ از ملیت آنها.
راهکارها و توصیه به اتباع افغان
برای جلوگیری از اخراج و مدیریت مهاجرت، توصیه می‌شود از یکی از راه‌های زیر اقدام و اقامت خود را قانونمند کنید:
- ثبت‌نام در نهادهای بین‌المللی: مانند UNHCR و IOM
- گرفتن مدارک اقامت معتبر: پاسپورت، ویزای توریستی/کار/دانشجویی و مجوزهای قانونی
پشتیبانی حقوقی: همکاری با وکلای مهاجرت و استفاده از حمایت سازمان‌های حقوق بشر
نتیجه‌گیری
موضوع اخراج اتباع افغان از ایران، ترکیبی از ملاحظات امنیتی، اقتصادی، اجتماعی و حقوق بشری است. در حالی که هر دولتی حق دارد مرزهای خود را کنترل کرده و با مهاجرت غیرقانونی برخورد کند، نحوه اجرای این طرح و پیامدهای انسانی آن از اهمیت بالایی برخوردار است. مقایسه با وضعیت مهاجران ایرانی در جهان نشان می‌دهد که تفاوت اصلی در نوع اقامت (قانونی در برابر غیرقانونی) و تبعیت از قوانین بین‌المللی و ملی مهاجرت است. مدیریت این بحران نیازمند رویکردی جامع است که هم امنیت و منافع ملی را تأمین کند و هم ابعاد انسانی و حقوق بشری را در نظر بگیرد.