اهدای عضو پس از مرگ سال‌هاست به یکی از بزرگ‌ترین نمودهای انسان‌دوستی در ایران تبدیل شده تا جاییکه روزی در به نام آن در تقویم ثبت شده است. در ایران این کار بارها از دید شرع و منظر قانون بارها بررسی و مجوزهای لازم برای انجام آن صادر شده است.
سالانه صدها بیمار نیازمند پیوند عضو، با کمک داوطلبان اهدای عضو یا تصمیم خانواده متوفیان، زندگی دوباره می‌گیرند. اما این مسیر انسان‌دوستانه، ابعاد حقوقی خاصی دارد که آشنایی با آن برای هر فردی که قصد پر کردن فرم اهدای عضو را دارد، ضروری است.
وضعیت شرعی اهدای عضو
در فقه شیعه و با فتاوای مراجع مختلف، اهدای عضو در شرایطی خاص مجاز شمرده شده است. به طور کلی، اهدا از شخص زنده تنها در صورت رضایت کامل و آگاهی از عواقب آن انجام می‌گیرد. این کار از شخص فوت‌شده نیز منوط به رضایت قبلی او یا اجازه خانواده‌اش پس از مرگ است.
مراجع تقلیدی مانند آیت‌الله خامنه‌ای، آیت‌الله سیستانی، آیت‌الله مکارم شیرازی و بسیاری دیگر، اهدای عضو پس از مرگ مغزی را در صورت رضایت قبلی متوفی یا رضایت اولیای دم و اهدای اعضایی مشخص در زمان حیات را مجاز دانسته‌اند.
روند حقوقی اهدای عضو در ایران
قانون اهدای عضو در سال ۱۳۷۹ در ایران تصویب و اجرایی شد؛ البته این قانون چندین نوبت بازبینی و اصلاح شده و دو حالت دارد:
اهدای عضو از زنده: افراد زنده در شرایط خاص (معمولاً برای اهدای کلیه یا مغز استخوان) می‌توانند عضو اهدا کنند. این عمل نیاز به رضایت‌نامه رسمی دارد و باید تحت نظارت دقیق پزشکی و کاملا قانونی انجام شود. در قانون صراحتا تاکید شده که هیچ‌گونه فشار، اجبار یا انگیزه مالی نباید در کار باشد؛ در غیر این صورت، عمل می‌تواند مصداق “معامله با بدن انسان” و خلاف قانون تلقی شود.
اهدای عضو پس از مرگ: پس از تشخیص مرگ مغزی یا قلبی، توسط تیم پزشکی و تأیید از سوی کمیته‌ای مشخص که در این حوزه فعالیت دارند، با رضایت قانونی خانواده فرد متوفی، روند اهدای عضو آغاز می‌شود. بر اساس آیین‌نامه‌های وزارت بهداشت، اعضای قابل پیوند شامل قلب، کلیه، کبد، ریه، پانکراس و بافت‌هایی مانند قرنیه، پوست و استخوان هستند.
دریافت کارت اهدای عضو
افرادی که تمایل به اهدا دارند، در زمان حیات و به شرط داشتن بلوغ می‌توانند با مراجعه به سایت ehda.center ثبت‌نام و کارت اهدای عضو دریافت کنند. این کارت از لحاظ حقوقی نوعی «اظهار اراده» محسوب می‌شود و می‌تواند تصمیم خانواده فرد متوفی را تسهیل کند، ولی به‌تنهایی الزام‌آور نیست. یعنی خانواده فرد فوت‌شده همچنان می‌توانند با اهدای عضو مخالفت کنند، حتی اگر فرد کارت اهدا داشته باشد.
آیا می‌توان از اهدای عضو پشیمان شد؟
بله. فردی که کارت اهدای عضو دریافت کرده، در هر زمان می‌تواند از این تصمیم منصرف شود. تنها کافی است درخواست لغو کارت را از طریق همان سامانه ارائه یا آن را از سوابق پزشکی‌اش حذف کنید.
اهدای عضو چگونه است؟
در صورت مرگ مغزی و رضایت خانواده یا وجود رضایت‌نامه و کارت اهدای عضو، مراکز درمانی و قانونی هماهنگی‌های لازم را برای برداشت و پیوند عضو انجام می‌دهند. این فرایند به سرعت انجام می‌شود و نقش خانواده در تصمیم‌گیری بسیار کلیدی است.
آمار اهدای عضو در ایران
بر اساس گزارش‌های رسمی، سالانه حدود ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ مورد مرگ مغزی در کشور اتفاق می‌افتد، اما کمتر از یک‌سوم این موارد به اهدای عضو منجر می‌شود. در صورت اجرای کامل ظرفیت، می‌توان جان بیش از ۷ هزار بیمار نیازمند را نجات داد.
درسال ۱۴۰۲، بیش از ۱۴۰۰ مورد اهدا انجام شد. میانگین سن اهداکنندگان ۲۸ سال و شایع‌ترین علت مرگ تصادفات رانندگی و حوادث کار عنوان شده است.
نتیجه‌گیری
با اهدای اعضای هر یک فردی که دچار مرگ مغزی شده است، حداقل ۸ نفر جانی دوباره می‌گیرند. اهدای عضو در ایران، از لحاظ شرعی مشروع و از منظر قانونی دارای چارچوب مشخص است. فرهنگ‌سازی، آگاهی‌بخشی و تقویت روندهای حقوقی و حمایتی، می‌تواند باعث افزایش نجات جان انسان‌ها شود. دریافت کارت اهدای عضو، اولین گام در این مسیر انسان‌دوستانه است.