جنگ و درگیری‌های مسلحانه، از مخرب‌ترین پدیده‌هایی هستند که به زیرساخت‌های یک کشور، اموال خصوصی و جان انسان‌ها آسیب‌های جبران‌ناپذیری وارد می‌کنند. در این شرایط، یکی از دغدغه‌های اصلی افراد و دولت‌ها، چگونگی جبران خسارات وارده و بازسازی مناطق آسیب‌دیده است. افراد پس از خروج از شوک اولیه در اینگونه حوادث، به فکر جبران آسیب‌های مالی خود و پیگیری حقوق خود هستند.
در این میان خیلی‌ها با شنیدن این جمله که: «در ایران، بیمه‌نامه‌های بدنه خودرو و مسکن خسارت‌های ناشی از جنگ را پوشش نمی‌دهند» شوکه شده‌اند. بسیاری با این سوال مواجهند که پرداخت حق بیمه آنها چه سودی داشته و برای جبران خسارات ناشی از حمله رژیم صهیونیستی چه باید بکنند. این مقاله به بررسی استثنائات در بیمه‌نامه‌های بدنه خودرو و مسکن در ایران و رویکردهای حمایتی دولت در قبال خسارات جنگی می‌پردازد.
استثنایی به نام «جنگ» در بیمه‌ها
در بیمه‌نامه‌های بدنه خودرو در ایران، بند «استثناء جنگ و شورش» همانند بسیاری از بیمه‌نامه‌های مشابه در سطح بین‌المللی وجود دارد که به صراحت تاکید کرده «خسارت ناشی از جنگ، شورش، اعتراضات یا بلوا مشمول تعهدات این بیمه‌نامه نیست.»
این بند در قالب مواد شرایط عمومی بیمه بدنه و به‌ویژه در آیین‌نامه ۵۳ بیمه‌های بدنه مصوب سال ۱۳۱۶ مورد تاکید قرار گرفته است. دلیل این استثناء، شدت غیرقابل پیش‌بینی خسارت‌های جنگی و عدم امکان محاسبه دقیق نرخ حق بیمه برای چنین شرایطی است. توجیه این استثنا از دیدگاه شرکت‌های بیمه، دو دلیل دارد:
- غیرقابل پیش‌بینی بودن جنگ: برخلاف تصادفات رانندگی که احتمال وقوع آنها قابل محاسبه است، جنگ یک ریسک سیستماتیک و غیرقابل پیش‌بینی است.
- حجم بالای خسارت: در صورت وقوع جنگ، تعداد خودروها و خانه‌های آسیب‌دیده می‌تواند آنقدر زیاد باشد که شرکت‌های بیمه توان مالی جبران آن را نداشته باشند.
انتقاداتی زیادی به این بند وارد است. منتقدان معتقدند که در دنیای مدرن که درگیری‌ها می‌توانند به صورت ناگهانی و بدون اعلام قبلی رخ دهند، شهروندان بی‌گناه نباید تاوان پیش‌بینی‌‌ناپذیر بودن اتفاقات را بپردازند.
حمایت دولت از آسیب‌دیدگان جنگ
با این وجود و برخلاف این قاعده کلی بیمه ایران و بیمه البرز در روزها اخیر با انتشار اطلاعیه‌هایی اعلام کرده‌اند که «پوشش خطر جنگ» را به‌صورت اختیاری (از طریق الحاقیه) به بیمه بدنه خودرو و بیمه آتش‌سوزی منازل اضافه کرده‌اند. در اطلاعیه روابط عمومی بیمه ایران (مورخ ۲۹ خرداد) اعلام کرد متقاضیان بیمه بدنه یا آتش‌سوزی مسکن می‌توانند با پرداخت حق بیمه اضافی، پوشش جنگ را داشته باشند و در شرایط کنونی، حتی بدون بازدید حضوری این الحاقیه صادر می‌شود.
بیمه البرز نیز اعلام کرده ضمن ارائه پوشش‌های جنگ برای خودرو و منزل، خسارت‌های درمانی ناشی از جنگ را بدون فرانشیز جبران می‌کند. طبق گفته کارشناسان، هزینه این پوشش اضافی حدود ۵۰ درصد حق بیمه بدنه معمولی است؛ برای خودرو با ارزش ۱ میلیارد تومان، این پوشش حدود ۴ میلیون تومان هزینه دارد.
بیمه مرکزی نیز با صدور اطلاعیه رسمی در اوایل تیر ۱۴۰۴، اعلام کرده که ارزیابی خسارت خودروها (چه بیمه شده و چه بدون بیمه بدنه) را آغاز کرده است و به شرکت‌های بیمه اجازه داده تا از امکانات اتکایی مرکزی برای پرداخت خسارت ناشی از جنگ دوازده روزه ایران و اسرائیل استفاده کنند.
«فاطمه مهاجرانی» سخنگوی دولت هم اعلام کرده که خسارت‌های خودرو و منازل آسیب‌دیدگان جنگ اخیر از طریق صندوق ملی خسارات جنگی جبران خواهد شد.
صندوق ملی خسارات جنگی چیست؟
صندوق ملی خسارات جنگی یک نهاد حمایتی و مالی در ایران است که با هدف جبران خسارت‌های ناشی از جنگ، حملات نظامی، تجاوز خارجی، تروریسم یا اقدامات خرابکارانه علیه اموال و دارایی‌های عمومی و خصوصی تأسیس شده و با مصوبه دولت یا شورای عالی امنیت ملی در شرایط بحرانی فعال می‌شود. منبع تأمین مالی این صندوق، بودجه عمومی کشور است که از طریق چند مسیر تأمین می‌شود:
- بودجه عمومی دولت (خزانه‌داری کل کشور): در زمان بحران (مثل جنگ یا بلایای طبیعی گسترده)، هیات دولت یا مجلس، با تصویب لایحه‌ای، اجازه برداشت از ردیف‌های بودجه یا بودجه‌های اضطراری را می‌دهد.
- منابع تخصیص‌یافته از سازمان برنامه و بودجه: این سازمان، ردیف اعتباری خاصی برای جبران خسارات جنگی یا بحرانی تعریف می‌کند. این منابع، بخشی از اعتبارات هزینه‌ای یا عمرانی ملی هستند.
- درآمدهای مازاد نفت، مالیات یا صادرات خاص: ممکن است دولت از محل درآمدهای مازاد نفتی یا عوارض صادراتی و وارداتی ویژه، بخشی را به این صندوق تخصیص دهد.
- استفاده از تسهیلات بانکی با تضمین دولت: گاهی دولت برای تسریع در پرداخت غرامت به آسیب‌دیدگان، از بانک‌ها تسهیلات فوری با تضمین خود می‌گیرد. این تسهیلات از طریق بودجه یا منابع دیگر بازپرداخت می‌شوند.
بازسازی خانه‌های جنگ‌زده
برای خسارت تخریب منازل در حملات اخیر، بیمه‌ها همچنان شامل استثناء جنگ هستند، اما دولت اعلام کرده که بازسازی یا تعمیر منازل را به کمک همان صندوق ملی خسارات جنگی انجام می‌دهد. سازمان مدیریت بحران و بنیاد مسکن انقلاب اسلامی مسئول ارزیابی میدانی خسارت‌ها است و پس از تصویب دولت، بسته‌های وام کم‌بهره یا کمک بلاعوض را به‌صورت هدفمند اختصاص می‌دهند تا خانه‌ها بازسازی شوند.
هدف اصلی از این اقدامات دولتی، بازگرداندن شرایط زندگی به حالت عادی، جلوگیری از مهاجرت اجباری و حفظ انسجام اجتماعی در مناطق آسیب‌دیده است. شرایط این بازسازی در مقاله‌ای با همین عنوان اعلام شده است.
نتیجه‌گیری
با توجه به اینکه بند استثنای جنگ در بیمه‌نامه‌ها یک رویه تقریباً جهانی است، نمی‌توان آن را «نقص» در قوانین ایران دانست.
استثنای جنگ در بیمه‌نامه بدنه خودرو در ایران، یک رویه رایج در صنعت بیمه جهانی است که ناشی از عدم قطعیت و مقیاس بالای خسارات احتمالی است. در حالی که این بند، جبران خسارت را از دوش بیمه‌های خصوصی برمی‌دارد، مسئولیت سنگین‌تری را بر عهده دولت قرار می‌دهد. بررسی رویکردهای جهانی نشان می‌دهد که تقویت صندوق‌های ملی جبران خسارت و مشارکت فعال دولت در این زمینه، می‌تواند به افزایش تاب‌آوری جامعه در برابر بحران‌هایی نظیر جنگ کمک و نقص‌های احتمالی در پوشش‌های بیمه‌ای خصوصی را جبران کند.