قوه قضاییه ایران در تاریخ ۹ تیرماه اعلام کرد که در پی حملات نظامی رژیم صهیونیستی به خاک کشور و کشته شدن غیرنظامیان، اقداماتی حقوقی در سطح بین‌المللی انجام خواهد داد. این موضوع نه‌تنها از منظر سیاسی، بلکه از زاویه حقوق بین‌الملل نیز اهمیت بالایی دارد. شکایت از کشوری مثل اسرائیل به دلیل «جنایات جنگی» پیچیده، زمان‌بر و مستلزم طی کردن فرآیندهای بین‌المللی مشخص است.
جنایات جنگی چیست و چه مصادیقی دارد؟
در حقوق بین‌الملل، جنایات جنگی به نقض جدی قوانین بشردوستانه در زمان درگیری‌های مسلحانه گفته می‌شود. بر اساس کنوانسیون ژنو و پروتکل‌های الحاقی آن، موارد زیر از مصادیق این جنایات هستند:
- حمله به غیرنظامیان و مناطق مسکونی
- تخریب اموال بدون ضرورت نظامی
- گروگان‌گیری یا شکنجه اسرا
- تجاوز جنسی و استفاده ابزاری از زنان در جنگ
- استفاده از سلاح‌های ممنوعه مانند شیمیایی یا بیولوژیکی
- حمله به بیمارستان‌ها و امدادگران
این اقدامات در صورتی که ثبت و مستند شوند، می‌توانند به‌عنوان پایه‌های حقوقی برای پیگیری بین‌المللی علیه عاملان مورد استفاده قرار گیرند.
ایران چگونه می‌تواند از اسرائیل شکایت کند؟
۱. دیوان کیفری بین‌المللی (ICC)
با اینکه اسرائیل عضو این دادگاه نیست، اما به‌دلیل عضویت فلسطین در ICC از سال ۲۰۱۵، ایران می‌تواند مستندات جنایات جنگی در سرزمین‌های فلسطینی را برای بررسی به دادستان این نهاد ارائه دهد. دادستان پس از بررسی شواهد، ممکن است تحقیق رسمی را آغاز و حتی حکم بازداشت صادر کند. با این حال، این فرآیند ممکن است سال‌ها به طول بیانجامد.
۲. دیوان بین‌المللی دادگستری (ICJ)
در صورتی که مجمع عمومی یا شورای امنیت سازمان ملل صلاحیت ICJ را برای بررسی پرونده تأیید کنند، ایران می‌تواند از این مسیر استفاده کند. نمونه مشابه آن شکایت آفریقای جنوبی از اسرائیل در ژانویه ۲۰۲۴ بابت نسل‌کشی در غزه بود.
۳. دادگاه‌های ملی با صلاحیت جهانی
کشورهایی مانند آلمان، فرانسه یا بلژیک، قوانینی دارند که اجازه می‌دهد متهمان جنایات جنگی را فارغ از ملیت و مکان جرم تحت پیگرد قرار دهند. البته این مسیر مستلزم حضور فیزیکی متهم در آن کشور است.
روند بررسی شکایت در دادگاه‌های بین‌المللی
- ثبت اطلاعات و مدارک توسط قربانیان یا دولت‌ها
- بررسی مقدماتی توسط دادستان
- تحقیقات رسمی و شناسایی متهمان
- صدور حکم بازداشت یا احضار
- جلسات پیش‌محاکمه و محاکمه نهایی
- صدور رأی و اجرای مجازات یا پرداخت غرامت
غرامت جنگی چگونه پرداخت می‌شود؟
پرداخت غرامت می‌تواند به دو شکل انجام شود:
- به افراد: اگر دیوان کیفری بین‌المللی مجرم را محکوم کند، ممکن است حکم پرداخت غرامت به قربانیان صادر شود. این مبلغ از دارایی متهم یا صندوق امانی ICC پرداخت می‌شود.
- به دولت‌ها: دیوان بین‌المللی دادگستری معمولاً به دولت زیان‌دیده حکم پرداخت غرامت از سوی دولت متجاوز را می‌دهد. تصمیم درباره نحوه توزیع غرامت در داخل کشور با دولت دریافت‌کننده است.
ایران در گذشته غرامت جنگی گرفته است؟
با وجود تاکید مکرر ایران بر حق دریافت غرامت از عراق به‌دلیل جنگ ۸ ساله، هیچ سازوکار بین‌المللی الزام‌آوری برای این پرداخت شکل نگرفت. برخلاف ایران، کویت پس از حمله عراق در سال ۱۹۹۰، موفق شد از طریق «کمیسیون غرامت سازمان ملل» میلیاردها دلار خسارت از عراق دریافت کند.
چالش‌های شکایت ایران از اسرائیل چیست؟
- عدم عضویت ایران و اسرائیل در ICC
- موانع سیاسی و احتمال وتوی پرونده در شورای امنیت
- زمان‌بر بودن روند حقوقی و نیاز به مستندات گسترده
نتیجه‌گیری
شکایت از اسرائیل به اتهام جنایات جنگی از منظر حقوق بین‌الملل ممکن اما دشوار است. مسیرهای حقوقی مشخصی برای این اقدام وجود دارد اما اجرای موفق آن مستلزم اجماع سیاسی، جمع‌آوری مستندات دقیق و پیگیری بلندمدت حقوقی است. در نهایت، این پرونده آزمونی برای توان ایران در استفاده از ظرفیت‌های حقوق بین‌الملل و همراه‌سازی افکار عمومی جهانی خواهد بود.