احتمالاً برایتان پیش آمده که پس از یک معامله مثل معامله خودرو یا اجاره دچار ضرر و زیان شوید. شاید در چنین شرایطی با خود فکر کنید که اگر به عنوان مثال، میدانستید که قیمت واقعی موضوع معامله شما بسیار کمتر از چیزی است که شما توافق کردهاید، میتوانستید از ورود ضرر و زیان جلوگیری کنید. در صورتی که چنین شرایطی دارید، نگران نباشید. ممکن است بتوانید از حقی به نام خیار غبن در معامله استفاده کنید اما خیار غبن چیست؟ در چه صورتی میتوان از آن استفاده کرد؟ برای دانستن پاسخ این سؤالات، به خواندن این مقاله از پلتفرم حقوقی ترازو ادامه دهید.
منظور از خیار غبن چیست؟
قبل از این که بخواهیم درباره این خیار توضیحی بدهیم، باید ابتدا بدانید که معنی آن چیست. غبن در لغت به معنای مکر و فریب است. خیار غبن در قانون مدنی، به فروختن مال به کمتر از قیمت واقعیاش توسط یک طرف معامله یا خریدن یک مال به قیمتی بیشتر از بهای واقعی گفته میشود.
البته، برای اینکه بتوان گفت غبن اتفاق افتاده، باید یک شرط مهم را نیز در نظر گرفت که ناآگاهی و جهل فردی که دچار غبن شده، به قیمت واقعی مال مورد معامله است. به عبارت دیگر، اگر فردی مالی را بیشتر از قیمت واقعی خریده یا کمتر از بهای واقعی فروخته، هنگام معامله از چنین موضوعی آگاه باشد، بر اساس ماده ۴۱۸ قانون مدنی حقی برای فسخ معامله نخواهد داشت.
انواع خیار غبن
به طور کلی، خیارات غبن را بر اساس ضرر و زیانی که به یک طرف معامله وارد شده دستهبندی میکنند. طبق این دستهبندی خیار غبن ممکن است فاحش یا افحش باشد.
مطابق با ماده ۴۱۶ قانون مدنی، فردی که در معامله دچار غبن فاحش شده، بعد از آگاهی از این موضوع اختیار فسخ معامله را خواهد داشت. معنی خیار غبن فاحش در ماده ۴۱۷ این قانون آمده است. بر اساس این ماده قانونی، به غبنی غبن فاحش گفته میشود که از نظر عرفی نتوان آن را نادیده گرفت و اصطلاحاً قابل مسامحه نباشد.
در خیار غبن افحش، ضرر و زیان وارد شده بسیار بیشتر از غبن فاحش است، طوری که اگر طرف زیاندیده از قیمت واقعی مال مورد معامله آگاه باشد، اصلاً حاضر به انجام آن معامله نخواهد شد.
تفاوت خیار غبن با تدلیس
با این که خیار غبن و خیار تدلیس فوری هستند و بلافاصله پس از آگاهی از موضوع خیار، قابل استفاده خواهند بود، با یکدیگر تفاوت دارند. یکی از تفاوتهای اصلی این دو خیار این است که خیار غبن فقط در عقود معوض به کار میرود.
در خیار تدلیس، طرف معامله تلاش کرده تا عیبهای مورد معامله را بپوشاند و وصفی غیرواقعی را برای انجام معامله به کار برده باشد. در مقابل، خیار غبن در صورتی قابل اجرا است که قیمت مورد معامله بسیار بیشتر از بهای واقعیاش باشد. به عبارت سادهتر، ممکن است در مورد دوم، طرف معامله تلاشی برای فریب طرف مقابل نکرده باشد، اما شرایط به گونهای پیش رفته که او فریب خورده و با معامله موافقت کرده است.
شرایط اثبات خیار غبن
برای اینکه خیار غبن ثابت شود، باید دو شرط کلی وجود داشته باشد. این شروط عبارتاند از:
- ناآگاهی طرف معامله به قیمت واقعی مورد معامله: همانطور که اشاره کردیم، طبق ماده ۴۱۸ قانون مدنی، «اگر مغبون در حین معامله عالم به قیمت عادله بوده است، خیار فسخ نخواهد داشت.» بنابراین، جهل او از قیمت واقعی موضوع مورد معامله در هنگام انجام معامله یکی از شروط اصلی برای داشتن حق فسخ است.
- وجود غبن فاحش: از مفهوم ماده ۴۱۷ قانون مدنی میتوان اینطور نتیجه گرفت که در صورتی که اختلاف قیمت ذکر شده ناچیز و قابل مسامحه باشد، خیار غبن ثابت نخواهد شد.
اثبات شرایط خیار غبن در معاملات، معمولاً در رویه قضایی به دنبال هم انجام میشود. به بیان سادهتر، باید ابتدا ناآگاهی طرف معامله از قیمت واقعی موضوع مورد معامله ثابت شود. سپس، کارشناس قضایی، قیمت واقعی مبیع در زمان عقد را برآورد میکند. این امر در رویه قضایی اجرا میشود و میتوانید نمونه آن را در رأی صادرشده از دیوان عالی کشور در دادنامه شماره ۹۴۰۹۹۸۴۴۴۲۳۰۰۵۱۱ در تاریخ ۱۳۹۵/۰۶/۲۹ مشاهده کنید.
اسقاط خیار غبن
مطابق با ماده ۴۲۰ قانون مدنی اعمال خیار غبن باید فوری انجام شود. یعنی پس از اینکه طرف معامله از غبن فاحش آگاه شد، میتواند معامله را فسخ کند. در غیر این صورت، از نظر قانونگذار او قصد استفاده از خیار خود را نداشته و این حق او از بین میرود.
همچنین، مطابق با مفهوم ماده ۴۲۱ این قانون، خیار غبن را نمیتوان با دادن مابهالتفاوت قیمت ساقط کرد. به عبارت سادهتر، تنها در صورتی خیار غبن با دادن تفاوت قیمت ساقط میشود که طرف مغبون به گرفتن مبلغ اضافی راضی شود.
در برخی از قراردادها عبارت «اسقاط کلیه خیارات ولو خیار غبن» را مشاهده میکنید و ممکن است با خود فکر کنید که این عبارت به چه معنا است. عبارت کافه خیارات ولو خیار غبن یعنی اینکه شما در این معامله قبول میکنید که همه خیارهای فسخ معامله حتی خیار غبن ساقط شوند.
به عبارت دیگر، میپذیرید که حتی اگر مال مورد معامله قیمتی بسیار کمتر یا بسیار بیشتر از بهای واقعی را داشته باشد نیز آن را بفروشید یا بخرید. با توجه به این که با پذیرش این بند حق خود برای فسخ معامله حتی در صورت ضرر بسیار را میپذیرید، پیشنهاد میکنیم که پیش از پذیرش چنین معاملهای حتماً جوانب آن را با دقت بسنجید و در صورت امکان با یک وکیل حرفهای مشورت کنید. اهمیت این کار زمانی بیشتر میشود که معامله شما درباره مالی با ارزش بسیار زیاد باشد.
خیار غبن در معاملات مختلف
بعد از دانستن معنی خـیار غبن، احتمالاً به این فکر میکنید که این خیار در کدام معاملات قابل اعمال است یا آیا میتوان از آن در عقودی غیر از عقد بیع استفاده کرد؟
خیار غبن در عقد صلح اگر از نوع معاملاتی باشد، قابل اعمال است. به طور کلی، عقد صلح ممکن است برای سازش در امری باشد یا صلح در مقام بیع. کارشناسان حقوقی معتقدند که اگر صلح از نوع دوم باشد، میتوان از خیار غبن برای فسخ آن استفاده کرد.
موضوع دیگری که درباره این خیار مبتلا به بسیاری دارد، خیار غبن در اجاره است. از آنجایی که عقد اجاره از عقود معوض است و برای اجاره کردن مال یا ملکی عوضی به طرف مقابل داده میشود، میتوان گفت که خیار غبن در آن راه دارد و قابل اعمال است. بنابراین، اگر مستأجر یا موجر پس از امضای اجارهنامه متوجه شوند که اجاره بها بسیار بیشتر یا بسیار کمتر از قیمت واقعی است، میتوانند این معامله را فسخ کنند.
خیار غبن در معاوضه نیز قابل اعمال است. زیرا این معامله نیز عقد معوض محسوب میشود. در عقد معاوضه اگر یک طرف متوجه شود که بهای مال معاوضه شده بسیار کمتر یا بسیار بیشتر از بهای واقعیاش بوده و دچار ضرر و زیان غیر قابل مسامحهای شده، میتواند این معامله را فسخ کند.
جبران خسارت پس از خیار غبن
اگر پس از معاملهای متوجه تفاوت فاحش قیمت مورد معامله شدید، میتوانید از خیار غبن خود استفاده کنید. در این صورت، باید برای طرف معامله اظهارنامه رسمی ارسال کنید و از او بخواهید تا ثمن یا مثمن معامله را به شما بازگرداند. در صورتی که او خواسته شما را اجابت نکرد، میتوانید دادخواستی در سامانه ثنا ثبت کنید، به دادگاه ارائه دهید و جبران خسارت خود را از این طریق درخواست کنید. به عنوان مثال، برای اعمال خـیار غبن در معامله خودرو و درخواست جبران خسارت خود میتوانید چنین دادخواستی تنظیم کنید:
اینجانب … با خوانده/خواندگان قراردادی در زمینه فروش خودرو مدل… با قیمت… در تاریخ… تنظیم و امضاء کردهایم. بعد از تنظیم قرارداد و اخذ مبیع متوجه شدم که قیمت مورد معامله با قیمت روز اختلاف فاحشی دارد و در نتیجه در این قرارداد مغبون شدهام و اختیار فسخ معامله برای اینجانب ایجاد شده است. لذا با مراجعه به خوانده … و ارسال اظهارنامه رسمی برای وی در تاریخ … خواهان فسخ معامله و رد ثمن شدهام، اما ایشان برای حل مسالمتآمیز موضوع همکاری نمیکنند. لذا با تقدیم این دادخواست به استناد مواد ۴۱۶ و ۴۱۷ قانون مدنی و مواد ۱۹۸ و ۵۱۹ قانون آیین دادرسی مدنی، رسیدگی و صدور حکم به شرح خواسته را استدعا دارم.
سخن پایانی
خیار غبن یکی از خیاراتی است که در معاملات معوض به طرف زیاندیده اختیار فسخ معامله را میدهد. این خیار فوری است و باید بلافاصله پس از آگاهی از ضرر وارد شده و قیمت واقعی موضوع معامله آن را اعمال کنید. در غیر این صورت، خیار ساقط میشود. برای اینکه در یک معامله از حق خیار خود استفاده کنید یا بتوانید این حق را در دادگاه به اثبات برسانید، به یک وکیل حرفهای نیاز خواهید داشت. پیشنهاد ما در این مواقع، یکی از وکلای پلتفرم حقوقی ترازو است.
سوالات متداول
خیار غبن چیست؟
به اختیار فسخ معامله در صورتی که موضوع معامله کمتر یا بیشتر از قیمت واقعی فروخته یا خریداری شده و باعث ضرر فاحش یک طرف شده گفته میشود.
اسقاط خیار غبن چیست؟
در صورتی که فرد با آگاهی از قیمت واقعی موضوع معاملهای آن معامله را انجام دهد یا بلافاصله پس از آگاهی از قیمت واقعی از خیار خود برای فسخ معامله استفاده نکند، اسقاط خیار غبن اتفاق میفتد.
معنی خیار غبن فاحش چیست؟
یعنی اختلاف قیمت از نظر عرفی قابل مسامحه نباشد.
خیار غبن افحش چیست؟
به خیاری گفته میشود که در صورتی قابل اعمال است که اگر طرف معامله از قیمت واقعی موضوع معامله آگاه بود، به دلیل ضرر بسیار زیاد اصلاً به آن معامله تن نمیداد.
آیا خیار غبن فوری است؟
بله. طبق ماده ۴۲۰ قانون مدنی فوری است.
خیار غبن فاحش چند درصد است؟
۲۰ تا ۳۰ درصد تا ۱۰۰ درصد.
سلام بنده سال ۱۳۹۴ زمینی از فروشنده و ۳ نفر دیگر وراث با مساحت ۳۰۰ متر خریدم قولنامه به نام بنده نوشته شد بعد از خرید خانم بنده به بهانه کسری ۵۰ متر پول ۵۰ متر را از فروشنده میگرد ولی زمین همان ۳۰۰ متر بوده و الانهم هست و به بهانه وامی که من درخواست کرده بودم و در پشت. ظهر قولنامه نوشته ای در یک خط به خاطر دلایلی برای دریافت پول اسم خانمم را نوشته بودم خانم به فروشنده مراجعه میکند و امضای فروشنده را در ظهر قولنامه همیگیرد و الان ادعای مالکیت کلی ملک را از دادگاه به خاطر همون ظهر قولنامه دادگاه به بنده تحویل خانه و ملک متنازع و فیه ازم میخواهد و الان هم ملک را تصرف کرده و من را از خانه بیرون کرده فروشنده زمین هم برای تنظیم سند به دفتر خانه نمیاید برای بنده سند بزند و فروشنده میگوید بیا پول همون سال ۱۳۹۴ را بهت بدهم .چه جور شکوائیه یا شکایتی علیهش در دادگاه طرح کنم تا به حقم به نرخ روز برسم.با تشکر .