جنگ دوازده روزه میان ایران و رژیم صهیونیستی، در کنار همه تبعات نظامی، اقتصادی و امنیتی، پیامدهای بسیار تلخی هم برای مردم عادی داشت؛ مثل همه جنگ‌ها. در حقیقت در هر درگیری مسلحانه یا عملیات جنگی، غیرنظامیان قربانیان اصلی هستند.
تا پایان هفته اول تیرماه، هنوز تعداد کشته‌ها و مجروحان این جنگ در حال افزایش است و بیش از ۶۰۰ نفر غیرنظامی در این دوازده روز کشته شده‌اند؛ تعداد مجروحان هم بیش از ۳ هزار نفر است. درد و غم و رنج از دست دادن این افراد برای عزیزان و خانواده‌هایشان قابل توصیف نیست اما نباید فراموش کنیم که همه آنها حقوقی دارند که بازماندگان باید به آن توجه کنند. در این مقاله به بررسی حقوق قانونی شهدا و بازماندگان آنها می‌پردازیم. اینکه اگر فردی از مردم عادی در جریان حمله نظامی دشمن کشته شود، خانواده‌اش چه حمایت‌هایی از دولت دریافت می‌کند؟
تفاوت بین شهدا، جانبازان و قربانیان غیرنظامی
طبق قوانین ایران، افرادی که در جنگ کشته می‌شوند، بسته به شرایط، در یکی از دسته‌بندی‌های زیر قرار می‌گیرند:
- شهید: فردی که در راه دفاع از کشور کشته شود.
- جانباز: فردی که در جنگ مجروح شده و دچار آسیب‌های جسمی یا روحی شده باشد.
- قربانی غیرنظامی: افراد عادی که در درگیری‌ها، بدون آنکه دخالت مستقیمی در جنگ داشته باشند، کشته شده‌اند.
غیرنظامیان کشته شده، شهیدند؟
طبق قوانین ایران، قربانیان حملات نظامی دشمن، حتی اگر نظامی نباشند، در شرایط خاصی شهید نامیده می‌شوند. درست است که بر اساس قانون، شهید کسی است که در راه دفاع از کشور کشته شده، اما در برخی موارد دولت با تصویب مصوباتی خاص، این افراد را تحت پوشش حمایت‌های خانواده‌های شهدا قرار می‌دهد.
بر اساس تبصره ۲ ماده یک قانون جامع خدمات‌رسانی به ایثارگران (مصوب ۱۳۹۱) و اصلاحات بعدی آن، «افرادی که بر اثر حملات دشمن به داخل کشور جان خود را از دست دهند، می‌توانند مشمول عنوان «شهید» شوند، مشروط بر آنکه نهادهای ذی‌صلاح مانند بنیاد شهید و امور ایثارگران این موضوع را تأیید کنند.»
پرداخت دیه به بازماندگان غیرنظامیان
دیه معمولا در مواردی مانند قتل یا آسیب بدنی غیرعمد توسط افراد حقیقی یا حقوقی قابل مطالبه است، اما در جنگ، چون عامل قتل یک دشمن خارجی و نه یک شخص ایرانی است، قانون دیه به صورت مستقیم اعمال نمیشود. با این حال، دولت ایران، «در موارد خاص با تصویب هیات وزیران یا بر اساس مصوبات بودجه‌ای، دیه یا کمک مالی بلاعوض به بازماندگان قربانیان جنگی پرداخت می‌کند.» این موضوع در زمان جنگ ایران و عراق هم سابقه داشته است.
در حال حاضر بر اساس ماده ۳۶۶ قانون مجازات اسلامی، در شرایط جنگی اگر فردی به شکل غیرعمد کشته شود، مثلا بر اثر اصابت گلوله‌های پراکنده یا انفجار مین، دیه از بیت‌المال پرداخت می‌شود.
غرامت جنگی و حمایت‌های دولتی
غرامت جنگی (War Reparation) در حقوق بین‌الملل زمانی مطرح می‌شود که یک دولت متجاوز موظف می‌شود به دولت قربانی جنگ خسارت بپردازد. در تاریخ، نمونه‌هایی مانند دریافت غرامت کویت از عراق پس از حمله صدام ثبت شده است. در ایران هر چند که دولت موظف نیست از محل بودجه عمومی غرامت جنگی بپردازد (مگر آنکه دشمن متجاوز شناسایی و به پرداخت محکوم شود) اما به دلایل انسانی و برای جبران آسیب‌ها، در برخی موارد دولت، برای حمایت از قربانیان جنگی اعتبارات ویژه‌ای در نظر می‌گیرد.
در نتیجه، غرامت جنگی به معنای حقوقی کلمه برای مردم پرداخت نمیشود، اما کمک هزینه یا مستمری‌هایی تحت عنوان «حمایت از آسیب‌دیدگان جنگ» برقرار می‌شود:
- مستمری ماهیانه (تحت عنوان کمک‌های حمایتی بنیاد شهید یا سازمان بهزیستی)
- وام‌های کم‌بهره یا بلاعوض
- معافیت‌های مالیاتی و تحصیلی برای فرزندان
- اولویت در استخدام‌های دولتی
این حمایت‌ها همیشه یکسان نیست و بستگی به مصوبات دوره ای دولت دارد. جدای از کشته‌شدگان، خانواده‌های آنها هم از امتیازات ویژه‌ای برخوردار می‌شوند از جمله:
- مستمری مادام‌العمر برای همسر و والدین شهید
- معافیت از خدمت سربازی برای فرزندان ذکور
- استخدام ترجیحی در دستگاه‌های دولتی
- بهره‌مندی از تسهیلات مسکن و وام‌های ویژه
نقش دولت و مجلس در حمایت از بازماندگان جنگی
دولت و مجلس شورای اسلامی، می‌توانند از طریق تنظیم و تصویب لوایح خاص یا مصوبات بودجه‌ای، اعتبارات و حمایت‌های ویژه‌ای برای قربانیان غیرنظامی جنگ درنظر بگیرند. همچنین سازمان برنامه و بودجه می‌تواند ردیف‌هایی برای کمک به این خانواده‌ها در نظر بگیرد.
در جنگ اخیر ایران و رژیم صهیونیستی، بخش قابل توجهی از افکار عمومی ایران خواهان حمایت همه‌جانبه از خانواده‌هایی هستند که عزیزان خود را در این درگیری از دست داده‌اند. از دید حقوقی، راهکارهای قانونی برای تأمین این حمایت وجود دارد، اما اجرای آن نیازمند اراده سیاسی، منابع مالی و هماهنگی میان نهادهای اجرایی و بنیاد شهید است.
دولت باید ضمن شناسایی رسمی این افراد به عنوان شهید یا جانباز، با تسهیل روند اداری، مانع از آن شود که خانواده‌های داغ‌دیده با بروکراسی اداری مواجه شوند. همچنین، شفاف‌سازی در خصوص مزایا و حقوق این خانواده‌ها می‌تواند به اعتماد عمومی کمک کند.
بازماندگان غیرنظامیان کشته‌شده در جنگ، بسته به شرایط، ممکن است از حمایت‌های دولتی برخوردار شوند، اما این حمایت‌ها همیشه کافی و یکسان نیست. لازم است قوانین شفاف‌تری برای حمایت از این افراد تصویب شود تا از تبعیض و بی‌عدالتی جلوگیری گردد.