در اولین روز مرداد ماه، «مسعود پزشکیان» لایحه دو فوریتی «مقابله با انتشار محتوای خبری خلاف واقع در فضای مجازی» را برای بررسی و تصویب به مجلس فرستاد. این لایحه واکنش‌ها و تحلیل‌های زیادی به همراه داشته و بسیاری از کارشناسان رسانه و حقوقدانان آن را شدیدتر از «طرح صیانت از فضای مجازی» معرفی کرده‌اند.
در این مقاله پلتفرم حقوقی ترازو سعی داریم لایحه مقابله با محتوای خبری خلاف واقع در فضای مجازی را بررسی کرده و به جزئیات آن بپردازیم.
تیم متخصص ترازو با وکلای پایه یک دادگستری آماده ارائه مشاوره تخصصی به سوالات و مسائل شماست.
شروع ماجرا
اواسط خرداد ماه سال جاری، مدیرکل مطبوعات و خبرگزاری های داخلی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی خبر از تهیه پیش‌نویس قانون مقابله با اخبار خلاف واقع در فضای مجازی، در معاونت رسانه‌ای این وزارتخانه داد. این آیین‌نامه قرار بود با تصویب هیات دولت اجرایی شود، اما حالا دولت پا را فراتر گذاشته و نسخه‌ای از این سیاست را در قالب لایحه دوفوریتی به مجلس فرستاده تا به یک قانون الزام‌آور تبدیل شود.
محتوای خبری خلاف واقع چیست؟
- محتوا چیست؟
هر اطلاعات یا خبری (نوشتاری، تصویری، صوتی یا ترکیبی) که به موضوعات مهم عمومی یا درباره تصمیم‌ها یا سخنان مسئولان و نهادهای دولتی یا حاکمیتی باشد.
- نشر محتوا یعنی چه؟
وقتی یک نفر محتوایی را در فضای مجازی منتشر می‌کند طوری که همه مردم بتوانند بدون هزینه آن را ببینند یا بخوانند، این کار نشر محتوا محسوب می‌شود.
- محتوای خلاف واقع چیست؟
محتوایی که کاملا ساختگی است یا بخشی از واقعیت را پنهان یا تحریف کرده و به همین دلیل باعث فریب مردم، شبهه، تشویش اذهان یا آسیب به آبروی افراد دیگر شود.
- چه محتوایی مشمول این موارد می‌شود؟
هر محتوایی که از طریق اینترنت و توسط اپلیکیشن‌ها یا سایت‌هایی که در اختیار عموم است منتشر شود.
وظایف پلتفرم‌ها و وزارت ارشاد
مدیران تمامی پلتفرم‌های داخلی باید سیستم‌هایی برای پایش و شناسایی محتوای خلاف واقع داشته باشند و انتشار از طریق پلتفرم خود را کنترل کنند.
وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی هم موظف است سامانه‌ای برای گزارش‌های مردمی راه‌اندازی کند تا اخبار خلاف واقع شناسایی شود. همچنین باید به پلتفرم‌ها درباره محتواهای خلاف واقع هشدار دهد و در صورت لزوم پرونده‌های آنان را به قوه قضائیه ارجاع دهد.
شفاف نبودن معیار تشخیص «خلاف واقع بودن» محتوا می‌تواند تفسیرپذیر و سلیقه‌ای باشد و از مهم‌ترین نقاط ضعف این لایحه است.
مجازات لایحه مقابله با محتواهای خبری
مجازات کاربران یا مدیرانی که به عمد محتوای دروغ منتشر کنند:
- باید خسارتی که وارد شده را جبران کنند.
- اصلاحیه یا تکذیبیه منتشر کنند.
- ممکن است به حبس (درجه شش)، جریمه نقدی (درجه چهار) و محرومیت از کارهای رسانه‌ای برای ۳ ماه تا ۲ سال محکوم شوند.
- اگر کاربری از روی بی‌احتیاطی یا اشتباه محتوایی را منتشر کند فقط به جریمه نقدی (درجه شش) محکوم می‌شود؛ اما به هر حال پلتفرم‌ها همچنان مسئول هستند، حتی اگر کاربر مقصر شناخته شود.
- اگر محتوای دروغ امنیت کشور را تهدید کند یا به روابط بین‌المللی آسیب بزند مدیران پلتفرم‌ها به ۶ سال محرومیت از کار رسانه‌ای و حبس یا جریمه سنگین‌تر (درجه پنج) محکوم می‌شوند. (در زمان بحران، جنگ یا شرایط اضطراری، این مجازات‌ها یک درجه سنگین‌تر می‌شوند.
- افراد مشهور یا تأثیرگذار، کارمندان دولت در حین انجام وظیفه و سکوها یا سایت‌هایی که ثبت نشده‌اند اگر چنین جرمی مرتکب شوند، مجازاتی شدیدتر دارند.
- اگر کسی با انتشار این محتوا پول یا سودی کسب کند، دولت می‌تواند مال یا درآمد به‌دست‌آمده را ضبط کند.
تصویب این لایحه چه نتایجی خواهد داشت؟
اگر این لایحه در مجلس تصویب شود و از فیلتر شورای نگهبان عبور کند، پیامدهای آن می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- کاهش آزادی رسانه‌ای و خبرنگاری مستقل
- افزایش ریسک برای فعالان شبکه‌های اجتماعی و شهروندخبرنگارها
- امکان برخورد قانونی با کاربرانی که اطلاعات نادرست (ولو ناخواسته) منتشر می‌کنند
نتیجه‌گیری
آیا این لایحه به معنی بازگشت طرح صیانت است؟ نه دقیقا، اما شباهت‌هایی وجود دارد.
طرح صیانت شامل محدودسازی پلتفرم‌های خارجی، انتقال داده‌ها به سرورهای داخلی، فیلترینگ و کنترل ترافیک اینترنت بود، اما لایحه فعلی متمرکز بر حوزه اخبار و اطلاعات رسانه‌ای است.
با این حال، هر دو طرح در مسیر کنترل بیشتر فضای مجازی قرار دارند و از این نظر مورد انتقاد فعالان رسانه‌ای و حقوق دیجیتال هستند. اگرچه مقابله با اخبار جعلی و اطلاعات نادرست موضوعی ضروری است، اما شفافیت معیارها، رعایت حقوق کاربران و جلوگیری از سلب آزادی بیان مسائلی هستند که نباید از آن‌ها غفلت شود.