یازده سال پیش، «نماوا» به عنوان اولین پلتفرم نمایش خانگی در ایران آغاز به کار کرد. گسترش دسترسی به اینترنت، نمایش و دسترسی به آثار نمایشی را هم دچار تحول کرد. استقبال از تماشای آنلاین فیلم و سریال‌ها به قدری بالا رفت که نه تنها بر تعداد پلتفرم‌ها افزوده شد و «فیلیمو» و «فیلم‌نت» هم به سرعت به این بازار راه پیدا کردند، بلکه کم‌کم این مجموعه‌ها از نمایش‌دهنده صرف، به تولید‌کنندگان بزرگ سریال در کشور تبدیل شدند.
تولیدات اختصاصی این پلتفرم‌ها خیلی زود به سریال‌هایی پرمخاطب تبدیل شد و در بیشتر موارد از آثار تلویزیونی هم پیشی گرفتند، اما این فضا، همیشه آزاد و بدون چالش نبوده است. توقیف ناگهانی سریال‌ها، مانند اتفاق اخیر و توقیف سریال «سووشون» و از دسترس خارج شدن پلتفرم نمایش‌دهنده، پرسش‌های زیادی را به همراه داشته است؛ اینکه پلتفرم‌های نمایش خانگی دقیقا تحت نظارت کدام نهاد هستند و روند قانونی برخورد با آنها چگونه است. در این مقاله ابعاد حقوقی فعالیت این مجموعه‌ها را بررسی می‌کنیم.
نهاد ناظر بر پلتفرم‌های نمایش خانگی
اولین پلتفرم نمایش خانگی در ایران در سال ۱۳۹۳فعالیت خود را آغاز کرد؛ تا سال ۱۳۹۹ صدور مجوز راه‌اندازی و نظارت بر تولیدات شبکه نمایش خانگی، بر عهده سازمان سینمایی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بود. در سال ۹۹ بر اساس مصوبه شورای عالی فضای مجازی، مسئولیت تمامی فعالیت‌های این حوزه به سازمان تنظیم مقررات صوت و تصویر فراگیر (ساترا) سپرده شد؛ نهادی که زیرمجموعه سازمان صدا و سیماست.
بر اساس قانون و شرایط فعلی، تمامی پلتفرم‌های نمایش آنلاین فیلم و سریال در ایران یا همان VODها، برای دریافت مجوز تولید و پخش، باید به ساترا مراجعه کنند.
جزئیات نظارت بر پلتفرم‌ها
نظارت ساترا بر VODها چندین مرحله دارد:
صدور مجوز پیش‌تولید و تولید: هر پلتفرم باید برای شروع پروژه نمایشی مجوز بگیرد. گرفتن مجوز منوط به بررسی مواردی مانند فیلمنامه و عوامل دست‌اندرکار و مراحل تولید است.
بازبینی نسخه نهایی: قبل از انتشار رسمی هر قسمت، ساترا نسخه نهایی را بررسی کرده و در صورت مغایرت با ضوابط خود، اجازه انتشار را پیش از انجام اصلاحات، نمی‌دهد.
مجازات با حمایت قانون: در صورت پخش بدون مجوز یا تخطی از اصلاحات ابلاغی، ساترا می‌تواند اقدام به تعلیق مجوز پلتفرم یا اجازه انتشار سریال، با ارسال نامه به مراجع قضایی برای فیلتر یا توقیف محتوا، کند. اتفاقی که پس از پخش اولین قسمت از سریال «سووشون» افتاد، سریال توقیف و پلتفرم نماوا فیلتر شد! اعلام شد که قسمت اول این سریال، بدون تأیید نهایی ساترا پخش شده و همین موضوع باعث واکنش و توقف پخش آن شد.
ساترا صلاحیت قانونی دارد؟
پرسشی که همواره مطرح بوده این است که آیا ساترا صلاحیت قانونی برای چنین نظارتی دارد؟ پلتفرم‌های نمایش خانگی در حقیقت رقیب سازمان صدا و سیما هستند و سپردن نظارت بر آنها به نهاد رقیب، حرف و حدیث‌های زیادی دارد.
از طرفی برخی نهادها مانند وزارت ارشاد و حتی برخی نمایندگان مجلس، این انحصار را خلاف اصول قانون اساسی می‌دانند و معتقدند صدا و سیما نباید بر رسانه‌های خصوصی نظارت داشته باشد.
با این حال تا زمان اصلاح قانون یا تصمیم جدید شورای عالی فضای مجازی، ساترا تنها مرجع رسمی نظارت بر محتوای صوت و تصویر فراگیر در فضای مجازی است.
فیلتر کردن پلتفرم‌ها قانونی است؟
بر اساس قانون جرایم رایانه‌ای و نیز مقررات ساترا، در صورت نقض قوانین محتوایی (مثلاً نشر محتوای خلاف عفت عمومی، تحریف تاریخ، تحریک به خشونت یا تفرقه‌افکنی)، این سازمان می‌تواند درخواست توقیف اثر را به دادستانی یا مرکز ملی فضای مجازی بدهد.
در صورتی که این درخواست پذیرفته شود، پلتفرم موظف به حذف محتواست، در غیر این صورت با دستور قضایی، فیلتر کامل پلتفرم هم ممکن است.
محدودیت‌ها و نظارت‌های سخت‌گیرانه، فضای خلاقیت در تولید محتوای نمایشی را در ایران با چالش مواجه کرده است. چنین اتفاقاتی بیش از قبل نیاز به بازنگری در ساختارهای نظارتی و واگذاری آن به نهادی مستقل و پاسخگو رامشخص می‌کند.