شاید شما نیز با افرادی برخورد کرده باشید که خود را از لحاظ جنسیت به دسته دیگری غیر از آنچه بدنشان نشان می‌دهد، متعلق می‌دانند. این افراد از وضعیت جنسی بدنی خود راضی نیستند و می‌کوشند با استفاده از روش‌های پزشکی و روان‌پزشکی، خود را به وضعیت دلخواهشان نزدیک کنند. در حال حاضر ﻋﻠﻢ ﭘﺰﺷﮑﯽ اﯾﻦ اﻣﮑﺎن را ﻓﺮاﻫﻢ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺷﺨﺎص ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻪ ﻧﺎرﺳﺎﯾﯽﻫﺎی ﺟﻨﺴﯽ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ اﻗﺪام ﺑﻪ تطبیق جنسیت ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮرﺳﯽ آﺛﺎر ﻣﺘﺮﺗﺐ ﺑﺮ آن از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺎاﻫﻤﯿﺖ عصر حاضر اﺳﺖ. کشور ما نیز با وضع قوانینی در این زمینه راه را برای متقاضیان این کار باز گذاشته است. در این مقاله قصد داریم تا با روند قانونی تطبیق یا تغییر جنسیت در ایران بیشتر آشنا شویم.
انواع اختلالات یا آشفتگی جنسی
هر فرد به طور طبیعی در هنگام تولد دارای اندام جنسی است که ممکن است این اندام مردانه یا زنانه باشد. البته در برخی موارد هم ممکن است به دلیل اختلالات کروموزومی، فردی با داشتن هر دو نوع از اندام جنسی به دنیا بیاید. پس از رشد فرد و رسیدن به سن بلوغ، در بدن افراد تغییراتی ایجاد می‌شود که نشانه رشد جنسی او خواهد بود. به عنوان مثال در زنان رشد سینه‌ها، پهن‌تر شدن اندام میانی و یا ترشح هورمون‌های جنسی زنانه، نشانه‌هایی از بلوغ جنسی هستند.
در مردان نیز تغییراتی از قبیل رشد آلت جنسی، تغییر صدا و رشد مو در صورت، بخشی از این تغییرات است که نشان‌دهنده ترشح هورمون مردانه خواهد بود. به موازات این تغییرات که در بدن رخ می‌دهد، از سنین کودکی یعنی ۲ یا ۳ سالگی، هویت جنسی نیز در فرد شکل می‌گیرد که شامل روحیات، عواطف، احساسات و تمایلات جنسی خواهد بود. در واقع این هویت جنسی که متاثر از شرایط جسمی، وراثتی و شاید در برخی موارد تربیتی فرد باشد، یک تلقی است که فرد در درون خود از جنسیت خود دارد.
در اغلب موارد، هویت جنسی افراد مطابق همان جنسیتی است که در بدو تولد دارای آن بوده‌اند. اما گاهی پیش می‌آید که این دو بر یکدیگر منطبق نبوده و همخوانی ندارند. به این افراد که جنسیت هنگام تولدشان با جنسیت درونیشان متفاوت است، در اصطلاح ترنس سکشوال یا تراجنسیتی گفته می‌شود.
این نوع از اختلال که در متون جدید از آن به آشفتگی جنسیتی تعبیر می‌شود، اشکال گوناگونی دارد. برخی از افراد در درون احساس زن بودن داشته ولی جنسیت انتسابی به آنها مرد است و یا برعکس، بدن آنها زن است ولی در درون احساس مرد بودن می‌کنند. برخی نیز احساس تعلق به هیچ جنسیتی ندارند؛ یعنی نه خود را زن می‌دانند و نه مرد. برخی نیز خود را هم زن می‌دانند هم مرد.
این افراد اغلب دچار افسردگی‌های شدید شده و به دلیل اینکه مجبورند ظاهری خلاف تمایلات درونی خود داشته باشند، از حضور در اجتماعاتی نظیر مدرسه و دانشگاه خودداری می‌کنند. همچنین در روابط اجتماعی که نیاز روزمره همه انسان‌هاست به دلیل تمایلات خلاف ظاهر خود، دچار مشکلات زیادی می‌شوند. این افسردگی و اضطراب در اشکال حاد خود حتی می‌تواند به اعتیاد، خودکشی و مسائلی از این دست منجر شود.
ما در این مقاله قصد نداریم به تقسیم‌بندی‌های دقیق علمی و روان‌شناسی این مشکل وارد شویم و صرفا برای آشنایی شما خواننده محترم، مطالبی را مختصرا بیان داشتیم. اگر شما هم از آن دسته افراد هستید که تمایلاتی برخلاف ظاهر خود حس می‌کنید، توصیه ما به شما این است که حتما در اولین گام با یک روانشناس خبره تماس داشته باشید.
تطبیق یا تغییر جنسیت به چه معناست؟
حال که اطلاعات مختصری در مورد آشفتگی یا اختلالات جنسی پیدا کردیم، می‌خواهیم به این سوال پاسخ دهیم که تطبیق جنسیت به چه معناست؟ گفتیم که این دسته از افراد هویتی غیرمنطبق با جنسیت انتسابی به خود را دارند. به فرایندی که در آن جنسیت فرد مطابق با هویت جنسی او تغییر می‌یابد و هویت جنسی و جنسیت ظاهری او منطبق بر هم می‌شود، در اصطلاح تطبیق یا تغییر جنسیت گفته می‌شود. تطبیق جنسیت می تواند شامل کارهای مختلفی نظیر جراحی‌های پزشکی، هورمون‌درمانی، تغییر نام و ضمیرهای مورد استفاده دیگران (مثلا دختر-پسر، خانم- آقا )، تغییرات پوششی، ظاهری و اعلام هویت واقعی جنسی برای دیگران باشد.
مراحل پزشکی تغییر جنسیت
در ابتدا فردی که احساس آشفتگی جنسیتی دارد، لازم است که به روانشناس مراجعه کرده تا به طور دقیق هویت جنسی او بررسی شود. گاهی تمایلاتی به صورت گذرا در فرد شکل می‌گیرد که نباید با آشفتگی جنسی مستقر اشتباه شود. معمولا روند مشاوره، روندی زمان‌بر است، اما به دلیل این که تطبیق جنسیت امری پرهزینه از جهت مالی و روانی و غیرقابل برگشت است، حتما توصیه می‌شود که در این‌گونه موارد صبور بود.
پس از مراحل روان‌درمانی و با توجه به نظر پزشکان، روند درمانی به دو صورت ممکن است انتخاب گردد. یا صرفا به هورمون‌درمانی و دارو درمانی بسنده می‌شود و یا فرد نیاز به انجام عمل جراحی پزشکی داشته تا به هویت جنسیتی مطلوب خود نزدیک‌تر گردد. البته معمولا جراحی‌های پزشکی همراه با هورمون‌درمانی خواهند بود تا ظاهر مردانه یا زنانه بیشتری را در فرد شکل دهند. مثلا هورمون مردانه باعث تغییر صدای فرد شده و بدنش را عضلانی‌تر می‌کند.
جراحی‌های پزشکی نیز انواع و اقسام خود را دارند، اما در نگاهی کلی در این جراحی‌ها تلاش می‌شود اندام جنسی قبلی و اندام‌های مرتبط با آن برداشته شده و اندام‌های جنسیتی جدید با استفاده از بدن فرد و احیانا پروتزهای خارجی ایجاد شود. مثلا در عمل تطبیق جنسیت زن به مرد، سینه‌ها برداشته شده، رحم و تخمدان‌ها به همراه واژن برداشته شده و با استفاده از کلیتوریس، اقدام به ایجاد آلت مردانه و با استفاده از پروتز، اقدام به ایجاد بیضه‌ها می‌کنند. در تبدیل مرد به زن نیز باید با استفاده از پروتز اقدام به ایجاد پستان‌ها کرد و با استفاده از روده‌ها و آلت تناسلی مردانه، اقدام به ایجاد واژن و کلیتوریس کرد.
تمام این عمل‌ها فواید و عوارض خاص خود را دارند، ولی باید بدانید که اگر مایل به تطبیق جنسیت خود هستید، باید توقع خود را از این عمل‌ها پایین بیاورید. خصوصا در مواردی که زن خود را به مرد تطبیق می‌دهد، به میزان کمتری همانند یک مرد با اندام خدادادی خواهد شد. البته در هر دو حالت این جراحی‌ها نباید توقع داشته باشید که بتوانید باردار شده یا شریک زندگیتان را باردار کنید.
موارد حقوقی تغییر جنسیت در ایران
تا اینجا سخن از شناخت و روند درمانی آشفتگی جنسی بود، اما می‌خواهیم ببینیم که از لحاظ حقوقی و قانونی، روند تطبیق جنسیت در کشورمان چگونه است؟ آیا انجام آن نیازمند مجوز خاصی است یا خیر؟ اگر قصد اقدام به تطبیق جنسیت خود داشتیم، چگونه باید عمل کرد؟
باید دانست که در کشور ما انجام تطبیق جنسیت به دلیل آثار حقوقی و شرعی، نیازمند مجوزها و طی کردن مراحلی خاص است که باید با آنها آشنا شد. به لحاظ حقوقی ، انجام دادن عمل تطبیق جنسیت در ایران ممکن بوده و هر فردی که دچار آشفتگی جنسیتی باشد، می‌تواند مجوز تطبیق جنسیت خود را با داشتن شرایطی، از دادگاه خانواده بخواهد .
مراحل قانونی تطبیق جنسیت در ایران
ابتدا فرد باید با مراجعه به دفاتر خدمات قضایی محل اقامت خود، دادخواستی مبنی بر تقاضای تغییر جنسیت و همچنین تغییر نام را در دادگاه خانواده ثبت کند. سپس وقت رسیدگی تعیین می‌شود که از طریق سامانه ثنا به فرد ابلاغ خواهد شد. قاضی برای طی شدن روند کارشناسی، پرونده را به پزشکی قانونی ارجاع خواهد داد. پزشکی قانونی نیز فرد را به یک روانپزشک معتمد ارجاع می‌دهد تا روند روان‌درمانی فرد طی شود.
روانپزشک موظف است نتیجه و نظر خود را به طور رسمی به پزشکی قانونی اعلام کند و پزشکی قانونی نیز نظر وی را همراه با نظر خود مبنی بر لزوم یا عدم لزوم تغییر جنسیت فرد به دادگاه خانواده ارسال می‌کند.
قاضی در این مرحله با توجه به نظر کارشناسی، حکم به اجازه تطبیق جنسیت و تغییر نام کوچک و یا رد دادخواست خواهد داد. البته اگر فرد قبل از رجوع به دادگاه خانواده قبلا مراحل روان درمانی را طی کرده باشد می‌تواند مدارک آن و نظریه روانپزشک را ضمیمه دادخواست کرده تا روند پرونده تسریع گردد.
در این حالت پرونده صرفا به پزشکی قانونی ارسال می‌شود و در صورت تایید، به قاضی جهت صدور حکم مناسب باز‌می‌گردد.
مرجع رسیدگی به تغییر جنسیت
همانطور که گفته شد، مرجع رسیدگی به تقاضای صدور مجوز تطبیق جنسیت، دادگاه خانواده محل اقامت فرد متقاضی است. ماده ۴ قانون حمایت از خانواده مصوب اسفند ۱۳۹۱ هجری شمسی بیان می‌دارد: «رسیدگی به امور و دعاوی زیر در صلاحیت دادگاه خانواده است: ۱ـ … ۱۸ـ تغییر جنسیت».
مجوز شرعی تغییر یا تطبیق جنسیت
می‌دانیم که رفتارهای مکلفین از نظر شرع مقدس اسلام دارای یکی از احکام پنج‌گانه است. برای افراد مسلمان بسیار مهم است که بدانند از منظر شرع، حکم تطبیق جنسیت چیست. گرچه در بخش‌های مختلفی از فقه، سخن از احکام فرد خنثی (یعنی فردی که جنسیتش چندان مشخص نیست) به میان آمده است، اما موضوع تطبیق جنسیت امری جدید بوده و سابقه چندانی ندارد. بنابراین فقیهان در مورد این امر اظهارنظر کرده و حکم آن را بیان کرده‌اند؛ زیرا تطبیق جنسیت آثار فقهی و شرعی بسیاری دارد. مواردی مانند ارث، قبول شهادت فرد، احکام عبادی شخصی و بسیاری امور دیگر.
باید توجه داشت که تمامی فقها، حکم شرعی تطبیق جنسیت را برای افراد سالم حرام می‌دانند و به هیچ عنوان جوازی برای این عده صادر نمی‌شود. بحث بر سر افرادی است که دچار آشفتگی جنسی بوده یا در اصطلاح فقهی، خنثی هستند. در این مورد باید دانست که اغلب فقها مانند امام خمینی ره، آیت‌الله خامنه‌ای، آیت‌الله مکارم شیرازی، آیت‌الله جوادی آملی، آیت‌الله نوری همدانی و آیت‌الله سیستانی، حکم به جواز این عمل داده‌اند، مشروط بر این که زمینه آن در خلقت فرد وجود داشته باشد و این اعمال، مستلزم انجام فعل حرامی نباشد. بر اساس همین فتاواست که قانونگذار ایران نیز عمل تطبیق جنسیت را به رسمیت شناخته و اجازه آن را داده است.
تبعات حقوقی تغییر جنسیت بر ازدواج و مهریه
دانستیم که تطبیق جنسیت با مجوز قانونی در کشور ما امکان‌پذیر است. حال می‌خواهیم به این سوال پاسخ دهیم که اگر فردی این عمل را انجام داد، چه اتفاقی برای ازدواج او و مسائل پیرامون آن رخ خواهد داد. هنگامی که یکی از زوجین اقدام به تطبیق جنسیت می‌کند، از چند حال خارج نیست.
- تغییر جنسیت یکی از زوجین قبل از رابطه جنسی: اگر در زمان نامزدی و یا حتی پس از ازدواج و قبل از برقراری رابطه جنسی، یکی از زوجین اقدام به تطبیق جنسیت کند، با توجه به این که ازدواج مرد با مرد و زن با زن حرام است، بنابراین ازدواج باطل شده و چون رابطه جنسی نیز برقرار نشده، دیگر دلیلی برای پرداخت مهریه وجود ندارد. بنابراین اگر مهریه پرداخت شده باشد، باید عودت داده شود و اگر طرف مقابل به واسطه این تغییر دچار خسارت شده باشد، می‌تواند آن را مطالبه کند.
- تغییر جنسیت یکی از زوجین با وجود رابطه جنسی: اگر یکی از زوجین با وجود رابطه جنسی اقدام به تغییر جنسیت خود کند، ازدواجش باطل خواهد شد؛ زیرا ازدواج مرد با مرد و زن با زن حرام است. اما با توجه به وجود رابطه جنسی، مهریه باید پرداخت شود. یعنی اگر مردی به زن تغییر جنسیت داده، باید مهریه را بپردازد و نیز اگر زنی به مرد تبدیل شده است، کماکان مستحق مهریه خواهد بود.
- تغییر جنسیت همزمان زوجین: در این فرض فقها حکم به انحلال ازدواج نمی‌دهند، اما از باب احتیاط معتقدند که اگر زوجین بخواهند با یکدیگر ادامه زندگی دهند، بهتر است مجدد عقد نکاح بین آنها خوانده شود و اگر تمایل به ادامه زندگی با هم ندارند، حتما طلاق بین ایشان اجرا گردد تا برای ازدواج با دیگری، هیچ شبهه‌ای در میان نباشد.
حضانت، نفقه و ولایت اطفال بعد از تغییر جنسیت
می‌دانیم که ولایت بر طفل، حق و تکلیف پدر است و نفقه فرزند نیز بر پدر واجب است. همچنین حضانت طفل تا ۷ سالگی با مادر بوده و پس از آن تا سن بلوغ، با پدر است. حال می‌خواهیم ببینیم اگر یکی از والدین عمل تغییر جنسیت را انجام دهد، چه تغییری در وضعیت حضانت و باقی امور رخ می‌دهد.
- تبدیل زن به مرد: هنگامی که زن به مرد تبدیل می‌شود، حق ولایت و حضانت برای او تغییری نخواهد کرد. در واقع عنوان مادر بودن در نگاه عرف تغییر نمی‌کند، همان‌گونه که از دید شرعی نیز مادر کسی است که فرزند از تخمک او به دنیا آمده و پدر نیز کسی است که فرزند از نطفه او به دنیا آمده باشد. بنابراین عنوان مادر و پدر حتی با تطبیق جنسیت نیز تغییر نخواهد کرد. با این توضیح باید گفت اگر حق حضانت با مادر باشد و او تغییر جنسیت دهد، این حق از او سلب نخواهد شد. همچنین اگر حق حضانت با پدر باشد، مانند جایی که فرزند دختر یا پسری ۸ ساله است، این تغییر جنسیت سبب نمی‌شود حق حضانت به زنی که به مرد تبدیل شده تعلق بگیرد. این امر در مورد ولایت نیز صادق است. یعنی اگر زن تبدیل به مرد شود، ولایت برای پدر است و بعد از او نیز با جد‌پدری خواهد بود. بنابراین به طور کلی تبدیل شدن زن به مرد، در حق حضانت و ولایت او تاثیری نخواهد داشت. با این توضیحات چون نفقه بر عهده پدر است، زنی که به مرد تبدیل شده، تکلیفی در قبال پرداخت نفقه فرزندان نخواهد داشت.
- تبدیل مرد به زن: هنگامی که مرد به زن تغییر جنسیت دهد، در مورد ولایت و حضانت دو نظر وجود دارد. برخی معتقدند که با این تغییر، ولایت مرد ساقط می‌شود. اما در مقابل عده‌ای هم معتقدند که عنوان پدر و این که فرزند از نطفه او متولد شده، کماکان پابرجاست. پس حق ولایت و حضانت مرد دست‌خوش تغییر نخواهد شد. در مورد نفقه نیز چون عنوان پدر کماکان بر جایش باقی است، نفقه فرزندان حتی پس از تبدیل مرد به زن، بر عهده او خواهد بود.
البته شاید در هر دو مورد بالا بتوان گفت که با توجه به این که هدف از ولایت و حضانت طفل توسط پدر و مادر در سنین خاص، رشد و تربیت مناسب کودک است و با تغییر جنسیت والدین، این امر ممکن نخواهد بود، دادگاه می‌تواند با رعایت مصلحت کودک اقدام به نصب قیم یا سرپرست برای وی نماید.
تبعات حقوقی تغییر جنسیت بر نفقه زوجه
با توجه به این که پس از تغییر جنسیت ازدواج باطل می‌شود، دیگر عقد ازدواجی نیست تا تکلیف به پرداخت نفقه مطرح باشد. یعنی با پایان رابطه ازدواج به واسطه تغییر جنسیت، دیگر مرد تکلیفی به پرداخت نفقه نخواهد داشت؛ چه زن به مرد تبدیل شده باشد و چه مرد به زن تبدیل شده باشد.
تبعات حقوقی تغییر جنسیت در ارث
یکی از سوالات مهم در این زمینه این است که در صورت تطبیق جنسیت چه تغییری در سهم‌الارث فرد رخ خواهد داد؟ حالاتی را که می‌توان تصور کرد را با هم بررسی می‌کنیم.
- والدین تغییر جنسیت داده اند و فرزند فوت شده است: در این حالت ملاک، زمان انعقاد نطفه است. یعنی عنوان مادر یا پدر در زمان بسته شدن نطفه مدنظر است و هر گونه تغییری در جنسیت ایشان، در سهم‌الارث تغییری ایجاد نمی‌کند. مثلا اگر پدر جنسیتش را به زن تغییر داده باشد و تنها وارثان متوفی پدر و مادرش باشند، مادر یک سوم و پدر دو سوم ارث خواهد برد و تغییر جنسیت پدر، تغییری در سهم‌الارثش ایجاد نخواهد کرد.
- فرد تغییر جنسیت داده است و یکی از والدین یا کسی که این فرد ورثه او حساب می‌شود ( البته غیر از حالت اول)، فوت کنند: در این حالت آنچه ملاک است، جنسیت فرد در هنگام فوت مورث است. یعنی اگر فرزند دختر بوده و به پسر تغییر جنسیت دهد و سپس پدرش فوت کرده باشد، وی سهم پسر را می‌برد؛ یعنی دو برابر دختران و بالعکس. در مورد برادر و خواهر نیز همین‌گونه است.
باید توجه داشت که تطبیق جنسیت در زمان فوت مورث ملاک است و تطبیق جنسیت پس از فوت مورث و قبل از تقسیم ترکه، هیچ اثری نخواهد داشت. برای کسب اطلاعات کامل در این زمینه، مقاله «در صورت تغییر جنسیت، سهم الارث چگونه محاسبه می‌شود؟» را مطالعه کنید.
سخن پایانی
تطبیق جنسیت یا تغییر جنسیت امری است که در کشور ما نیاز به مجوز قانونی دارد و این اجازه پس از تایید پزشک توسط دادگاه خانواده داده می‌شود. باید دانست که طی این مسیر به دلیل تخصصی و زمان‌بر بودن، نیازمند همراهی خانواده و مشاوره پزشکان و وکلا خواهد بود.
سوالات متداول
۱. تطبیق جنسیت یا تغییر جنیست چیست؟
به فرایندی که در آن جنسیت فرد مطابق با هویت جنسی او تغییر می‌یابد و هویت جنسی و جنسیت ظاهری او منطبق بر هم می‌شود، در اصطلاح تطبیق یا تغییر جنسیت گفته می‌شود.
۲. عمل تطبیق جنسیت چیست؟
در عمل تطبیق یا تغییر جنسیت تلاش می‌شود اندام جنسی قبلی و اندام‌های مرتبط با آن برداشته شده و اندام‌های جنسیتی جدید با استفاده از بدن فرد و احیانا پروتزهای خارجی ایجاد شود.