شاید شما نیز با افرادی برخورد کرده باشید که خود را از لحاظ جنسیت به دسته دیگری غیر از آنچه بدنشان نشان می‌دهد متعلق می‌دانند، از وضعیت جنسی بدنی خود راضی نیستند و می‌کوشند با استفاده از روش‌های پزشکی و روان‌پزشکی، خود را به وضعیت دلخواهشان نزدیک کنند. در حال حاضر ﻋﻠﻢ ﭘﺰﺷﮑﯽ اﯾﻦ اﻣﮑﺎن را ﻓﺮاﻫﻢ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺷﺨﺎص ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻪ ﻧﺎرﺳﺎﯾﯽ ﻫﺎی ﺟﻨﺴﯽ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ اﻗﺪام ﺑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺟﻨﺴﯿﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮرﺳﯽ آﺛﺎر ﻣﺘﺮﺗﺐ ﺑﺮ آن از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺎ اﻫﻤﯿﺖ و ﺟﺪﯾﺪ عصر حاضر اﺳﺖ. کشور ما نیز با وضع قوانینی در این زمینه راه را برای متقاضیان این کار باز گذاشته است. در این مقاله قصد داریم تا با روند قانونی تطبیق یا تغییر جنسیت در ایران بیشتر آشنا شویم.
انواع اختلالات یا آشفتگی جنسی
هر فرد به طور طبیعی در هنگام تولد دارای اندام جنسی است که ممکن است این اندام مردانه یا زنانه باشد. البته در برخی موارد هم ممکن است به دلیل اختلالات کروموزومی فردی با داشتن هر دو نوع از اندام جنسی به دنیا بیاید. پس از رشد فرد و رسیدن به سن بلوغ به طور خاص، در بدن افراد تغییراتی ایجاد میشود که نشانه رشد جنسی او خواهد بود. به عنوان مثال در زنان رشد سینه ها و پهن تر شدن اندام میانی میتواند نشانه رشد جنسی زنانه و یا ترشح هورمون های جنسی زنانه در ایشان باشد.
در مردان نیز تغییراتی از قبیل رشد آلت جنسی، تغییر صدا و رشد مو در صورت بخشی از این تغییرات است که نشان دهنده ترشح هورمون مردانه خواهد بود. به موازات این تغییرات که در بدن ممکن است رخ‌دهد، از سنین کودکی یعنی ۲ یا ۳ سالگی، هویتی جنسی نیز در فرد شکل میگیرد که شامل روحیات، عواطف، احساسات و تمایلات جنسی خواهد بود. در واقع این هویت جنسی که متاثر از شرایط جسمی، وراثتی و شاید در برخی موارد تربیتی فرد باشد، تلقی است که فرد در درون خود از جنسیت خود دارد.
در اغلب موارد هویت جنسی افراد مطابق همان جنسیتی است که در بدو تولد دارای آن بوده اند. اما گاهی پیش می‌آید که این دو بر یکدیگر منطبق نبوده و همخوانی ندارند. به این افراد که جنسیت هنگام تولد فرد با جنسیت درونی او متفاوت است در اصطلاح ترنس سکشوال یا تراجنسیتی گفته میشود.
این نوع از اختلال که در متون جدید از آن به آشفتگی جنسیتی تعبیر میشود، اشکال گوناگونی دارد. برخی از افراد در درون احساس زن بودن داشته ولی جنسیت انتسابی به آنها مرد است و یا برعکس بدن آنها زن است ولی در درون احساس مرد بودن می‌کنند. برخی نیز احساس تعلق به هیچ جنسیتی ندارند یعنی نه خود را زن می‌دانند و نه مرد. برخی نیز خود را هم زن می‌دانند هم مرد.
این افراد اغلب دچار افسردگی های شدید شده و به دلیل اینکه مجبورند ظاهری خلاف تمایلات درونی خود داشته باشند از حضور در اجتماعات و مدرسه و دانشگاه خودداری می‌کنند. همچنین در روابط اجتماعی که نیاز روزمره همه انسان هاست به دلیل تمایلات خلاف ظاهر خود دچار مشکلات زیادی می‌شوند. این افسردگی و اضطراب در اشکال حاد خود حتی میتواند به اعتیاد و خودکشی و مسائلی از این دست منجر شود.
به هر روی در اینجا ما نمیخواهیم به تقسیم بندی های دقیق علمی و روانشناسانه این مشکل وارد شویم و صرفا برای آشنایی شما خواننده محترم مطالبی را مختصرا بیان داشتیم. اگر شما هم از آن دسته افراد هستید که تمایلاتی برخلاف ظاهر خود حس میکنید توصیه ما به شما این است که حتما در اولین گام با یک روانشناس خبره تماس داشته باشید.
تطبیق یا تغییر جنسیت به چه معناست؟
حال که اطلاعات مختصری در مورد آشفتگی یا اختلالات جنسی پیدا کردیم میخواهیم به این سوال پاسخ دهیم که تطبیق جنسیت به چه معناست؟ گفتیم که این دسته از افراد هویتی غیرمنطبق با جنسیت انتسابی به خود را دارند. به فرایندی که در آن جنسیت فرد مطابق با هویت جنسی او تغییر می‌یابد و هویت جنسی و جنسیت ظاهری او منطبق بر هم میشود در اصطلاح تطبیق یا تغییر جنسیت گفته میشود. تطبیق جنسیت می تواند شامل کارهای مختلفی نظیر جراحی های پزشکی، هورمون درمانی، تغییر نام و ضمیر های مورد استفاده دیگران (مثلا دختر-پسر، خانم- آقا ) ، تغییرات پوششی و ظاهری و اعلام هویت واقعی جنسی برای دیگران باشد.
مراحل پزشکی تغییر جنسیت
درابتدا فردی که احساس آشفتگی جنسیتی دارد لازم است که به روانشناس مراجعه کرده تا بطور دقیق هویت جنسی او بررسی شود. گاهی تمایلاتی به صورت گذرا در فرد شکل میگیرد که نباید با آشفتگی جنسی مستقر اشتباه شود. معمولا روند مشاوره، روندی زمان بر است اما به دلیل اینکه تطبیق جنسیت امری پر هزینه از جهت مالی و روانی و غیر قابل برگشت است حتما توصیه میشود که در اینگونه موارد صبور بود.
پس از مراحل روان درمانی بسته به نظر پزشکان روند درمانی به دو صورت ممکن است انتخاب گردد. یا صرفا به هورمون درمانی و دارو درمانی بسنده میشود و یا فرد نیاز به انجام عمل جراحی پزشکی داشته تا به هویت جنسیتی مطلوب خود نزدیک تر گردد. البته معمولا جراحی های پزشکی همراه با هورمون درمانی خواهند بود تا ظاهر مردانه یا زنانه بیشتری را در فرد شکل دهند. مثلا هورمون مردانه باعث تغییر صدای فرد شده و بدنش را عضلانی تر کرده و بیشتر به ظاهری مردانه نزدیک خواهد شد.
جراحی های پزشکی نیز انواع و اقسام خود را دارند اما در نگاهی کلی تلاش میشود که در این جراحی ها اندام جنسی قبلی و اندام های مرتبط با آن برداشته شده و اندام های جنسیتی جدید با استفاده از بدن فرد و احیانا پروتزهای خارجی ایجاد شود. مثلا در تبدیل زن به مرد، سینه ها برداشته شده، رحم و تخمدان ها به همراه واژن برداشته شده و با استفاده از کلیتوریس اقدام به ایجاد آلت مردانه و با استفاده از پروتز اقدام به ایجاد بیضه ها می‌کنند. در تبدیل مرد به زن نیز باید با استفاده از پروتز اقدام به ایجاد پستان ها کرده، و با استفاده از روده ها و آلت تناسلی مردانه، اقدام به ایجاد واژن و کلیتوریس کرد.
تمام این عمل ها فواید و عوارض خاص خود را دارا هستند ولی باید بدانید که اگر مایل به تطبیق جنسیت خود هستید باید توقع خود را از این عمل ها پایین بیاورید. خصوصا در مواردی که زن خود را به مرد تطبیق می‌دهد به میزان کمتری همانند یک مرد با اندام خدادادی خواهد شد. البته در هردو حالت این جراحی ها نباید توقع اینکه بتوانید باردار شده یا شریک زندگیتان را باردار کنید داشته باشید.
مراحل قانونی تغییر جنسیت در ایران
تا اینجا سخن از شناخت و روند درمانی آشفتگی جنسی بود اما میخواهیم ببینیم که از لحاظ قانونی روند تطبیق جنسیت در کشورمان چگونه است؟ آیا انجام آن نیازمند مجوز خاصی است یا خیر؟ اگر قصد اقدام به تطبیق جنسیت خود داشتیم چگونه باید عمل کرد؟
باید دانست که در کشور ما انجام تطبیق جنسیت به دلیل آثار حقوقی و شرعی ای که دارد نیازمند مجوزها و طی کردن مراحلی خاص است که باید با آنها آشنا شد. به لحاظ حقوقی ، انجام دادن عمل تطبیق جنسیت در ایران ممکن بوده و هر فردی که دچار آشفتگی جنسیتی باشد می تواند مجوز تغییر جنسیت خود را با داشتن شرایطی، از دادگاه خانواده بخواهد .
اما مراحل قانونی تطبیق جنسیت در ایران
ابتدا باید با مراجعه به دفاتر خدمات قضایی محل اقامت فرد، دادخواستی مبنی بر تقاضای تغییر جنسیت و همچنین تغییر نام را در دادگاه خانواده ثبت کند. سپس وقت رسیدگی تعیین و از طریق سامانه ثنا به فرد ابلاغ خواهد شد. قاضی برای طی شدن روند کارشناسی، پرونده را به پزشکی قانونی ارجاع خواهد داد. پزشکی قانونی نیز فرد را به یک روانپزشک معتمد ارجاع می‌دهد تا روند روان درمانی فرد طی شود.
روانپزشک موظف است نتیجه و نظر خود را به طور رسمی به پزشکی قانونی اعلام کرده و پزشکی قانونی نیز نظر وی را همراه با نظر خود مبنی بر لزوم یا عدم لزوم تغییر جنسیت فرد به دادگاه خانواده ارسال می‌دارد.
قاضی در این مرحله با توجه به نظر کارشناسی حکم به اجازه تغییر جنسیت و تغییر نام کوچک و یا رد دادخواست خواهد داد. البته اگر فرد قبل از رجوع به دادگاه خانواده قبلا مراحل روان درمانی را طی کرده باشد میتواند مدارک آن و نظریه روانپزشک را ضمیمه دادخواست کرده تا روند پرونده تسریع گردد.
در این حالت پرونده صرفا نزد پزشکی قانونی ارسال و در صورت تایید به نزد قاضی جهت صدور حکم مناسب باز‌می‌گردد.
مرجع رسیدگی به تغییر جنسیت
مرجع رسیدگی به تقاضای صدور مجوز تطبیق یا تغییر جنسیت همانگونه که گفته شد دادگاه خانواده محل اقامت فرد متقاضی است. ماده۴ قانون حمایت از خانواده مصوب اسفند ۱۳۹۱هجری شمسی بیان می‌دارد: «رسیدگی به امور و دعاوی زیر در صلاحیت دادگاه خانواده است: ۱ـ … ۱۸ـ تغییر جنسیت».
مجوز شرعی تغییر جنسیت
می دانیم که رفتارهای مکلفین از نظر شرع مقدس اسلام دارای یکی از احکام پنج گانه است و این امر برای افراد بسیار مهم است که بدانند از منظر شرع حکم تطبیق جنسیت چیست. گرچه در فقه در جاهای مختلفی سخن از احکام فرد خنثی (یعنی فردی که جنسیتش چندان مشخص نیست) به میان آمده است اما موضوع تطبیق جنسیت امری جدید بوده و سابقه چندانی ندارد. بنابراین فقیهان در مورد این امر اظهار نظر کرده و حکم آن را بیان کرده اند زیرا تطبیق جنسیت آثار فقهی و شرعی بسیاری دارد مانند ارث، قبول شهادت فرد،احکام عبادی شخصی و بسیاری امور دیگر که این فرصت گنجایش بیان همه آنها را ندارد.
باید توجه داشت که تمامی فقها حکم شرعی تغییر جنسیت را برای افراد سالم حرام می‌دانند و به هیچ عنوان جوازی برای این عده صادر نمی‌شود. بحث بر سر افرادی است که دچار آشفتگی جنسی بوده یا در اصطلاح فقهی خنثی هستند. در این مورد باید دانست اغلب فقها مانند امام خمینی ره،آیت الله خامنه ای، آیت الله مکارم شیرازی، آیت الله جوادی آملی، آیت الله نوری همدانی، آیت الله سیستانی حکم به جواز این عمل داده اند مشروط بر اینکه زمینه آن در خلقت فرد وجود داشته باشد و این اعمال مستلزم انجام فعل حرامی نباشد. بر اساس همین فتاواست که قانونگذار ایران نیز عمل تطبیق جنسیت را به رسمیت شناخته و اجازه آن را داده است.
تبعات حقوقی تغییر جنسیت بر ازدواج و مهریه
دانستیم که تطبیق یا تغییر جنسیت با مجوز قانونی در کشور ما امکان پذیر است. حال میخواهیم به این سوال پاسخ دهیم که اگر فردی این عمل را انجام داد چه اتفاقی برای ازدواج او و مسائل پیرامون ازدواج او رخ خواهد داد. هنگامی که یکی از زوجین اقدام به تطبیق جنسیت می‌کند از چند حال خارج نیست.
۱. تغییر جنسیت یکی از زوجین قبل از رابطه جنسی: اگر در زمان نامزدی و یا حتی پس از ازدواج و قبل از برقراری رابطه جنسی یکی از زوجین اقدام به تطبیق جنسیت کند از آنجا که ازدواج مرد با مرد و زن با زن حرام است بنابراین ازدواج باطل شده و چون رابطه جنسی نیز برقرار نشده دیگر دلیلی برای پرداخت مهریه وجود ندارد. بنابراین اگر مهریه پرداخت شده باشد باید عودت داده شده و اگر طرف مقابل به واسطه این تغییر دچار خسارت شده باشد میتواند آن را مطالبه کند.
۲. تغییر جنسیت یکی از زوجین با وجود رابطه جنسی: اگر یکی از زوجین با وجود رابطه جنسی اقدام به تغییر جنسیت خود کند، ازدواجش باطل خواهد شد زیرا ازدواج مرد با مرد و زن با زن حرام است. اما با توجه به وجود رابطه جنسی مهریه باید پرداخت شود. یعنی اگر مردی به زن تغییر جنسیت داده باید مهریه را بپردازد و نیز اگر زنی به مرد تبدیل شده است کماکان مستحق مهریه خواهد بود.
۳. حالت سومی نیز میتوان تصور کرد که در آن زن و مرد با هم اقدام به تطبیق جنسیت می‌کنند. در این فرض فقها حکم به انحلال ازدواج نمی‌دهند اما از باب احتیاط معتقدند که اگر زوجین بخواهند با یکدیگر ادامه زندگی دهند بهتر است مجدد عقد نکاح بین آنها خوانده شود و اگر تمایل به ادامه زندگی با هم ندارند حتما طلاق بین ایشان اجرا گردد تا برای ازدواج با دیگری هیچ شبهه ای درمیان نباشد.
حضانت، نفقه و ولایت اطفال بعد از تغییر جنسیت
میدانیم که ولایت بر طفل حق و تکلیف پدر است و نفقه اولاد نیز بر پدر واجب است. همچنین حضانت طفل تا ۷ سالگی با مادر بوده و پس از آن تا سن بلوغ با پدر است. حال میخواهیم ببینیم اگر یکی از والدین عمل تغییر جنسیت را انجام دهد چه تغییری در وضعیت حضانت و باقی امور رخ می‌دهد.
۱. تبدیل زن به مرد: هنگامی که زن به مرد تبدیل میشود، حق ولایت و حضانت برای او تغییری نخواهد کرد. توضیح آنکه عنوان مادر بودن در نگاه عرف تغییر نمی‌کند همانگونه که از دید شرعی نیز مادر کسی است که فرزند از تخمک او بدنیا آمده و پدر نیز کسی است که فرزند از نطفه او بدنیا آمده باشد. بنابراین عنوان مادر و پدر حتی با تطبیق جنسیت تغییر نخواهد کرد. با این توضیح باید گفت اگر حق حضانت با مادر باشد و او تغییر جنسیت دهد این حق از او سلب نخواهد شد. و اگر حق حضانت با پدر باشد مانند جایی که فرزند دختر یا پسری ۸ ساله است این تغییر جنسیت سبب نمی‌شود حق حضانت به زنی که به مرد تبدیل شده تعلق بگیرد. این امر در مورد ولایت نیز صادق است. یعنی اگر زن تبدیل به مرد شود ولایت برای پدر است و بعد از او نیز با جد‌پدری خواهد بود. بنابراین به طور کلی تبدیل شدن زن به مرد در حق حضانت و ولایت او تاثیری نخواهد داشت. در مورد نفقه نیز با این توضیحات چون نفقه بر عهده پدر است، زنی که به مرد تبدیل شده تکلیفی در قبال پرداخت نفقه فرزندان نخواهد داشت.
۲. تبدیل مرد به زن هنگامی که مرد به زن تبدیل شود: در مورد ولایت و حضانت دو نظر وجود دارد. برخی معتقدند که با این تغییر ولایت مرد ساقط میشود اما در مقابل عده ای هم معتقدند که عنوان پدر و اینکه فرزند از نطفه او متولد شده کماکان پابرجاست. پس حق ولایت و حضانت مرد دست خوش تغییر نخواهد شد. در مورد نفقه نیز با این توضیح باید گفت چون عنوان پدر کماکان بر جایش باقی است، نفقه فرزندان حتی پس از تبدیل به زن شدن بر عهده او خواهد بود.
البته شاید در هر دو مورد بالا بتوان گفت که با توجه به اینکه هدف از ولایت و حضانت طفل توسط پدر و مادر در سنین خاص، رشد و تربیت مناسب کودک بوده است و با تغییر جنسیت والدین این امر ممکن نخواهد بود، دادگاه میتواند با رعایت مصلحت کودک اقدام به نصب قیم یا سرپرست برای وی نماید.
تبعات حقوقی تغییر جنسیت بر نفقه زوجه
با توجه به اینکه پس از تغییر جنسیت ازدواج باطل میگردد، دیگر عقد ازدواجی نیست تا تکلیف به پرداخت نفقه مطرح باشد. یعنی با پایان رابطه ازدواج به واسطه تغییر جنسیت دیگر مرد تکلیفی به پرداخت نفقه نخواهد داشت، چه زن به مرد تبدیل شده باشد و چه مرد به زن تبدیل شده باشد.
تبعات حقوقی تغییر جنسیت در ارث
میخواهیم ببینیم که در صورت تغییر جنسیت چه تغییری در سهم الارث فرد رخ خواهدداد . بنابراین حالاتی را که میتوان تصور کرد را با هم بررسی می‌کنیم.
حالت اول: والدین تغییر جنسیت داده اند و فرزند فوت شده است. در این حالت ملاک زمان انعقاد نطفه است. یعنی عنوان مادر یا پدر در زمان بسته شدن نطفه مد نظر است و هرگونه تغییری در جنسیت ایشان در سهم الارثشان تغییری نخواهد داد. مثلا در جایی که پدر جنسیتش را به زن تغییر داده باشد و متوفی تنها وارثانش پدر و مادرش باشند،مادر یک سوم و پدر دو سوم ارث خواهد برد و تغییر جنسیت پدر تغییری در سهم الارثش ایجاد نخواهد کرد و همان دو سوم را میبرد.
حالت دوم: فرد تغییر جنسیت داده است و یکی از والدین یا کسی که فرد تغییر جنسیت داده ورثه او حساب میشود ( البته غیر از حالت اول) فوت کنند. در این حالت آنچه ملاک است جنسیت فرد در هنگام فوت مورث است. یعنی اگر فرزند دختر بوده و به پسر تغییر جنسیت داده و سپس پدرش فوت کرده باشد،وی سهم پسر را میبرد یعنی دو برابر دختران و بالعکس. در مورد برادر و خواهر نیز همین گونه است.
باید توجه داشت که تغییر جنسیت در زمان فوت مورث ملاک است و تغییر جنسیت پس از فوت مورث و قبل از تقسیم ترکه هیچ اثری نخواهد داشت.
سخن پایانی
تطبیق جنسیت یا تغییر جنسیت امری است که در کشور ما نیاز به مجوز قانونی دارد و این اجازه پس از تایید پزشک توسط دادگاه خانواده داده میشود. باید دانست که طی این مسیر به دلیل تخصصی بودن و زمان بر بودن نیازمند همراهی خانواده و مشاوره پزشکان و وکلا خواهد بود.
