چک بی محل

همان‌طور که می‌دانید یکی از مهم‌ترین اسناد پرکاربرد در روابط تجاری، چک بانکی است. امّا اگر شخصی که چک را دریافت می‌کند، نتواند آن را وصول کند، اصطلاحا می‌تواند آن را برگشت بزند که به آن چک بی محل گفته می‌شود. در این مقاله شما را با قوانین مربوط به چک بی محل کیفری، مجازات چک بی محل و … آشنا خواهیم کرد.

چک بی محل چیست؟

چک بلامحل یا چک بی محل به چکی گفته می‌شود که مبلغ چک در تاریخ درج‌شده، در حساب شخص نباشد و به عبارتی حساب صاحب چک خالی باشد. در چنین شرایطی شخصی که چک در وجه او صادر شده است، باید نسبت به وصول چک اقدام کند. برای پیگیری چک بی محل به ۲ روش می‌توان عمل کرد که در ادامه به بررسی این موارد خواهیم پرداخت.

پیگیری ثبتی چک

شخصی که چک بی محل دریافت می‌کند، علاوه بر پیگیری چک در دادگاه‌های حقوقی و یا شکایت کیفری، می‌تواند آن را از طریق اداره‌ ثبت و صادر شدن اجراییه، پیگیری کند. طبق ماده‌ ۲ قانون صدور چک، چک‌هایی که توسط بانک‌های دایر شده در ایران به افراد داده می‌شوند، در حکم سند لازم‌الاجرا هستند و دارنده‌ چک می‌تواند در صورت دریافت نکردن کل مبلغ چک یا قسمتی از آن، با مراجعه به اداره‌ ثبت، اجرایی شدن آن را مطالبه کند.

سند لازم‌الاجرا سندی است که برای اجرای مفاد آن، نیازی به طرح شکایت و حکم دادگاه نیست و می‌توان با استناد به آن و مراجعه به اداره‌ ثبت، برای دریافت مبلغ حکم، اجراییه گرفت. در ادامه مراحل پیگیری چک بی محل از طریق اداره‌ ثبت را برای شما شرح می‌دهیم:

مراجعه به اداره‌ ثبت:

ابتدا دارنده‌ چک باید آن را در تاریخ مقرر به بانک صادرکننده ببرد و در صورت نبودن مبلغ موردنظر در حساب، باید از بانک گواهی عدم پرداخت بگیرد یا اصطلاحا چک را برگشت بزند. بعد از این کار باید از اصل چک و گواهی عدم پرداخت کپی گرفته و آن را برابر اصل کند که این کار را دفاتر ثبت انجام می‌دهند.

سپس باید به اداره‌ ثبتی که در محدوده‌ بانک صادرکننده وجود دارد، مراجعه کرده و تقاضانامه برای صدور اجراییه دریافت کند که به صورت برگه یا برگه‌هایی به دارنده‌ چک داده می‌شود که باید آنها را تکمیل کرده و همراه با کپی‌های گفته‌شده به اداره‌ ثبت تحویل دهد.

اقدامات اجرایی ثبتی:

پس از این مراحل، اداره‌ ثبت با مدارک مذکور پرونده تشکیل داده و حکم اجراییه صادر می‌کند و برای صادرکننده‌ی چک بی محل، ابلاغیه می‌فرستد. پس از آن فرد بدهکار تا ده روز از تاریخی که حکم اجراییه به او ابلاغ شد، فرصت دارد که مبلغ چک را بپردازد یا در ازای پرداخت آن مالی را معرفی کند. درصورتی‌که قادر به انجام چنین کاری نباشد، همین مقدار فرصت دارد تا فهرست کامل دارایی خود را به مأمور اجرایی تحویل بدهد.

اگر فرد بدهکار یا همان صادرکننده‌ چک بی محل اقدامی نکند، دارنده‌ چک حق دارد که اموال او را به اداره‌ اجرای ثبت معرفی کند و پس از آن این اموال بازداشت شده و بدهی از طریق فروش آنها پرداخت می‌شود. اموال معرفی‌شده نباید برای هیچ بدهی دیگری در گرو اداره‌ ثبت دیگری باشند.

مزایای پیگیری ثبتی چک بی محل:

پیگیری چک بی محل از طریق اداره‌ ثبت، سرعت بیشتری نسبت به دادگاه دارد؛ زیرا پیگیری قضایی در دادگاه تشریفات زمان‌بر اداری و دادرسی به همراه دارد. همچنین اقدام از طریق اداره‌ ثبت مهلت خاصی ندارد و دارنده‌ چک هر زمان که بخواهد می‌تواند با مراجعه به اداره‌ ثبت، برای صدور اجراییه اقدام کند. امّا برای شکایت کیفری در دادگاه، تنها شش ماه از تاریخ صدور چک، فرصت وجود دارد.

همچنین برای پیگیری ثبتی نیازی به باطل کردن تمبر نیست، امّا در پیگیری حقوقی در دادگاه باید هزینه‌ ابطال تمبر پرداخت شود تا دادرسی به جریان بیفتد.

شکایت کیفری چک بی محل

پیش‌تر گفتیم که یکی از راه‌های وصول چک بی محل، اقدام از طریق شکایت کیفری است. صادر کردن چکی که در حساب آن پول به میزان کافی وجود ندارد، از نظر قانون جرم محسوب می‌شود و بر همین اساس می‌توان از آن به صورت کیفری شکایت کرد. امّا این کار شرایطی دارد که در ادامه آنها را می‌خوانید.

شرایط شکایت کیفری از چک بی محل:

برای این که بتوانید از صادرکننده‌ چک به صورت کیفری شکایت کنید، باید شرایط زیر را داشته باشید:

• چک نباید سفید امضاء بوده باشد؛
• نباید در متن چک، وصول آن مشروط نوشته شده باشد، یعنی وصول چک نباید مشروط به امری خاص باشد؛
• نباید در متن چک قید شده باشد که برای ضمانت است یا برای انجام تعهدی صادر شده است. هم‌چنین حتی اگر در متن چک قید نشده باشد و یکی از دو مورد گفته‌شده ثابت شود، باز هم قابل پیگیری کیفری نیست؛
• نباید ثابت شود که چک بدون تاریخ صادر شده یا تاریخ واقعی صدور آن پیش از تاریخ درج‌شده در آن باشد؛
• نباید پس از برگشت زدن یا همان صدور گواهی عدم پرداخت، چک با پشت‌نویسی به شخص دیگری واگذار شده باشد؛
• چک نباید برای انجام معاملات نامشروع یا ربا صادر شده باشد که در این صورت قابل شکایت کیفری نیست؛
• باید حداکثر ظرف مدت شش ماه از تاریخ سررسید چک، برای گرفتن گواهی عدم پرداخت از بانک (برگشت زدن)، اقدام کرد و هم‌چنین طی این تاریخ باید شکایت کیفری را ثبت کرد؛ در غیر این صورت پیگیری فقط به صورت حقوقی یا ثبتی ممکن خواهد بود.

روش شکایت کیفری چک بی محل:

باید بدانید که ثبت شکایت کیفری از چک باید در دادسرای منطقه‌ای باشد که بانک صادرکننده‌ گواهی عدم پرداخت در آن قرار دارد. وقتی به صورت کیفری شکایت می‌شود، دادسرا تنها برای رسیدگی به جرم صدور چک بلامحل، اقدام خواهد کرد و برای وصول وجه آن نیاز به ارائه‌ دادخواستی جداگانه است.

بنابراین اگر بخواهید علاوه بر مجازات صادرکننده، طلب خود را نیز وصول کنید، باید فرم دادخواست مطالبه‌ وجه را تکمیل کرده و به دادگاه حقوقی تحویل بدهید تا اقدامات لازم برای وصول طلب انجام شود.

مجازات صدور چک بی محل

با توجه به این که صدور چک بی محل جرم محصصوب می‌شود، اگر طبق شرایط گفته‌شده بتوان از صادرکننده‌ چک بلامحل به صورت کیفری شکایت کرد، برای آن در قانون مجازات در نظر گرفته شده است که به شرح زیر اعمال می‌شود:

1. اگر مبلغ چک کمتر از یک میلیون تومان باشد، حداکثر شش ماه حبس دارد.
2. اگر مبلغ آن بین یک میلیون تا پنج میلیون تومان باشد، از شش ماه تا یک سال حبس دارد.
3. اگر مبلغ چک بیش از پنج میلیون تومان باشد، از یک تا دو سال حبس و هم‌چنین محرومیت از داشتن دسته چک تا دو سال در پی دارد.

صدور چک بی محل متعدد:

هم‌چنین باید بدانید که اگر صادرکننده، چند چک بلامحل داشته باشد، ملاک برای اعمال قانون مجموع مبالغ درج‌شده در تمام چک‌ها است؛ یعنی مجازات او بر اساس مجموع بدهی وصول‌نشده انجام می‌شود نه هر یک از چک‌ها.

بانک در مقابل چک بی محل چه وظیفه‌ای دارد؟

اولا بانک‌ها طبق قانون وظیفه دارند که تمام حساب‌های جاری اشخاصی که بیش از یک چک بلامحل دارند و برعلیه آنها کیفرخواست صادر شده باشد را مسدود کنند و تا سه سال برای آنها حساب جاری باز نکنند.

دوما بانک مرکزی باید سابقه‌ی افرادی که چک بی محل صادر کرده‌اند را نگه‌داری کرده و در سامانه‌ای منظم در دسترس بانک‌ها قرار دهند تا از اعطای تسهیلات به آنها جلوگیری شده و حق ضمانت نداشته باشند.

رفع سوءاثر از چک بی محل

صادر کننده‌ چک بلامحل طبق قانون به چند روش می‌تواند سابقه‌ چک برگشتی را از حساب خود پاک کند یا به عبارتی رفع سوءاثر کند.

1. اولین روش تأمین مبلغ موردنظر و واریز آن به حساب جاری مربوط به چک است که طلبکار با مراجعه به بانک و ارائه‌ چک، طلب خود را دریافت کرده و چک رفع سوءاثر می‌شود.
2. دومین روش، گرفتن رضایت از دارنده‌ چک است که در این صورت صادرکننده باید لاشه‌ چک را به بانک تحویل داده و رسید دریافت کند و برای رفع سوء اثر درخواست بدهد. در این زمینه طبق قانون وجود چک در دست صادرکننده به معنی این است که شاکی از شکایت خود منصرف شده است؛ مگر اینکه خلاف آن ثابت شود.
3. سومین روش معمولا در حالتی اتفاق می‌افتد که چک مفقود شده باشد یا از بین رفته باشد. در این حالت، صادرکننده پس از جلب رضایت دارنده‌ چک باید از او رضایت‌نامه‌ محضری بگیرد و آن را به بانک تحویل دهد تا برای رفع سوءاثر اقدام شود.
4. در حالت چهارم اگر هیچ یک از روش‌های گفته‌شده ممکن نباشد، صادرکننده می‌تواند مبلغ چک را به حساب جاری خود واریز کند و از بانک برای رفع سوءاثر درخواست کند. در این حالت مبلغ مورد نظر تا ۲۴ ماه در حساب مسدود می‌شود که البته برای این کار حساب نباید به دلایل دیگر مسدود شده باشد. پس از این کار بانک طی پنج روز باید به دارنده چک اطلاع بدهد که برای وصول طلب خود مراجعه کند.

روش‌های بالا تا ده روز پس از برگشت خوردن چک به راحتی قابل انجام هستند، امّا پس از مدت ده روز هم می‌شود از چک برگشتی به روش‌های گفته‌شده رفع سوء اثر کرد. حتی می‌توان با استفاده از نامه‌ قضایی یا گرفتن نامه از مرجع ثبتی صلاحیت‌دار، این کار را انجام داد.

طبق قانون قدیم، اگر دارنده‌ چک برای وصول آن یا شکایت تا هفت سال اقدامی نمی‌کرد، صاحب حساب می‌توانست از حساب خود رفع سوءاثر کند که طبق مصوبه‌ اصلاحی جدید، این زمان به سه سال کاهش یافته است.

اگر مبلغ چک قبل از تاریخ شکایت کیفری وصول شود؟

طبق قانون اگر پیش از تاریخ شکایت کیفری به هر طریقی مبلغ چک به دارنده‌ آن پرداخت شود، تعقیب کیفری ممکن نخواهد بود. در این حالت بانک به میزان مبلغ چک، حساب را مسدود خواهد کرد تا دارنده طلب خود را وصول کند.

انتقال چک بعد از شکایت کیفری

طبق قانون اگر پس از شکایت کیفری، دارنده‌ چک یا همان شاکی آن را به شخص دیگری واگذار کند و حقوق خود نسبت به چک را به دیگری منتقل کند، امکان شکایت کیفری از بین خواهد رفت.

رفع موجبات تحقق جرم صدور چک بی محل

طبق قانون شرایطی وجود دارد که در صورت وجود آنها، امکان شکایت کیفری وجود نخواهد داشت یا حق شکایت کیفری از بین خواهد رفت:

• انتقال چک: اگر چک در هر مرحله‌ای به صورت ارادی به دیگری واگذار شود، امکان شکایت کیفری از بین می‌رود.
• پرداخت مبلغ پیش از شکایت: همان‌طور که پیش از این اشاره شد، اگر پیش از تاریخ شکایت، مبلغ به دارنده پرداخت شود، امکان شکایت از بین می‌رود.
• پرداخت بعد از شکایت و پیش از صدور حکم قطعی: اگر به هر طریقی صادرکننده‌ چک پیش از صدور حکم قطعی دادگاه، مبلغ را به شاکی بپردازد، قرار موقوفی تعقیب صادر می‌شود؛ یعنی تعقیب صادرکننده برای مجازات کیفری متوقف می‌شود، امّا دادگاه می‌تواند برای وصول سایر خسارت‌ها حکم صادر کند.
• پرداخت پس از صدور حکم قطعی: اگر پس از صدور حکم، شاکی رضایت بدهد یا مبلغ چک و خسارت به او پرداخت شود، شکایت کیفری متوقف می‌شود.

دادگاه صالح برای رسیدگی به جرم چک بی محل

طبق قانون برای آسان شدن امور، دادگاه صالح برای رسیدگی به چک بی محل، دادگاه واقع در منطقه‌ای است که بانک صادرکننده‌ گواهی عدم پرداخت در آن قرار دارد. یعنی طبق قانون، دارنده‌ چک می‌تواند از هر شعبه‌ بانکی که چک را صادر کرده آن را مطالبه کند. در صورت برگشت خوردن چک در همان شعبه، دارنده می‌تواند از طریق دادگاهی که در همان منطقه واقع است، اقدام کند.

لایحه‌ دفاع از چک بلامحل

درصورتی‌که از صادرکننده‌ چک بی محل به صورت کیفری شکایت شود، او می‌تواند طبق قانون و با وجود شرایطی، از خود دفاع کند. برای این کار باید یکی از شروطی که قبلا در بخش چک غیرقابل تعقیب کیفری بیان شد را در دادگاه اثبات کند. مثلا ثابت کند که چک برای انجام ضمانت یا تعهد بوده و وصف کیفری ندارد. این کار معمولا با ارائه‌ شاهد معتبر ممکن خواهد بود.

سخن پایانی

تا اینجا با چک بی محل کیفری و مجازات چک بلامحل آشنا شدید، امّا بدانید که برای هر یک از مراحل گفته‌شده در این مقاله، بهتر است از وکیل متخصص در این حوزه کمک بگیرید یا با کارشناسان باتجربه‌ی پلتفرم حقوقی ترازو مشورت کنید تا در روند دادرسی با مشکل مواجه نشده و به حق خود برسید.