چک ضمانت چیست؟ قوانین برگشت زدن چک ضمانتی

گاهی چک‌ها به منظوری جز آنچه که معمولا سراغ داریم به کار می‌روند که به آن چک ضمانت یا تعهد می‌گویند. با توجه به پرکاربرد بودن دعاوی مربوط به انواع چک، در این مقاله با ما همراهی کنید تا شما را با مفاهیم مربوط به چک ضمانت، نوشتن چک ضمانت و به اجرا گذاشتن چک ضمانت و عواقب برگشت زدن چک ضمانت آشنا کنیم.

چک ضمانت چیست؟

به چکی که برای تضمین انجام تعهد یا وعده صادر می‌شود، چک ضمانت می‌گویند. فقط در صورتی می‌توان چک ضمانت را وصول کرد که صادرکننده به وعده‌ای که داده عمل نکرده باشد؛ در غیر این صورت به اجرا گذاشتن آن غیرقانونی است و پیگرد قانونی دارد.

کاربرد چک ضمانت

زمانی که بین دو نفر معامله‌ای صورت می‌گیرد و نفر اول متعهد می‌شود که در زمانی معیّن کاری را در قبال دومی انجام دهد، نفر دوم برای تضمین انجام آن کار می‌تواند از اولی چک ضمانت طلب کند تا در صورت خلف وعده یا انجام ندادن آن کار، تضمینی وجود داشته باشد. مثلا گاهی صاحب‌خانه‌ها برای تخلیه شدن خانه در موعد مقرر، چکی را از مستأجر دریافت می‌کنند.

شرایط حقوقی چک ضمانت

در حقیقت این چک‌ها نباید نقدی به حساب بیایند، چون ماهیت آنها برای ضمانت است و تا زمانی که خلف وعده صورت نگرفته، امانت محسوب می‌شوند. امّا معمولا صادرکننده مجبور است به صورت نقدی و به روز آن را صادر کند.

بر اساس ماده‌ ۱۳ قانون صدور چک، انواع تضمینی را نمی‌توان دارای وصف کیفری دانست و دارنده‌ چک ضمانت نمی‌تواند بابت آن به صورت کیفری شکایت کند. البته این اسناد صرفا امانت هم محسوب نخواهند شد، زیرا در صورت عمل نکردن صادرکننده به تعهداتش، قابل وصول هستند و در این صورت دارنده با به اجرا گذاشتن آن مرتکب تخلف نشده است.

چگونه چک ضمانت بنویسیم؟

مهم است بدانید که شیوه‌ نوشتن چک ضمانت هیچ تفاوتی با انواع عادی ندارد و باید به صورت کامل و خوانا نوشته شود. یعنی باید حتما دارای امضاء و تاریخ وصول باشد، مبلغ باید به حروف و عدد نوشته شده و با هم یکسان باشند و باید بدون خط خوردگی نوشته شده باشد؛ در غیر این صورت اعتباری نخواهد داشت.

البته در نظر داشته باشید که اگر می‌خواهید چک ضمانت صادر کنید، حتما در قراردادی که می‌نویسید مشخصات آن و دلیل نوشتن و ضمانت آن را قید کنید. علاه بر این می‌توانید در رو یا پشت چک قید کنید که برای ضمانت صادر شده است.

گفتنی است که بانک فقط مواردی که ابتدا به آنها اشاره کردیم را برای درستی چک مدنظر خواهد داشت و به قید ضمانت آن توجهی نکرده و آن را وصول می‌کند. امّا در این صورت دارنده‌ چک نمی‌تواند بر علیه صادرکننده به صورت کیفری شکایت کند.

آیا چک ضمانت قابل وصول است؟

اگر صادرکننده به تعهد خود عمل نکند، دارنده‌ چک ضمانت می‌تواند آن را برای وصول به بانک ببرد. اما با توجه به این که چک ضمانت وصف کیفری ندارد، اگر مبلغ موردنظر در حساب موجود نباشد، دارنده می‌تواند از طریق حقوقی برای وصول آن اقدام کند.

برای این کار باید به دادگاهی که در محل اقامت صادرکننده قرار دارد مراجعه کرد و دارنده باید در دادگاه اثبات کند که صادرکننده در قبال موضوع مورد توافق، خلف وعده نموده است. امّا اگر طرفین دعوا در محل دیگری جز محل اقامت صادرکننده قرارداد بسته باشند یا محل انجام تعهد جای دیگری باشد یا مکان بانک صاحب چک در جایی دیگر باشد، در دادگاه‌های هر سه محل می‌توان اقامه‌ دعوا کرد.

مجازات صدور چک ضمانت بلامحل

طبق قانون، این نوع مجازات بر علیه صادرکننده اعمال می‌شود و متوجه کسانی که سند را پشت‌نویسی کرده‌اند، نمی‌شود. نکته‌ دیگر این است که این مجازات‌ها بر اساس مبلغ چک تعیین می‌شوند که در ادامه به آنها اشاره می‌کنیم:

• اگر مبلغ چک ضمانت کمتر از ده میلیون ریال باشد، حداکثر تا شش ماه حبس دارد.
• درصورتی‌که مبلغ چک از ده تا پنجاه میلیون ریال باشد، از شش ماه تا یک سال حبس در انتظار صادرکننده است.
• اگر مبلغ بیش از پنجاه میلیون ریال باشد، این حبس از یک تا دو سال خواهد بود و فرد به مدت دو سال از داشتن دسته چک محروم خواهد شد.

بر اساس ماده‌ ۱۲ قانون صدور چک، صدور بلامحل چک ضمانت جرمی خصوصی محسوب شده و به صورت غیابی (بدون حضور صادرکننده) هم قابل پیگیری است. گفتنی است که اگر شخص با علم به این که حساب مسدود است چک صادر کند، می‌توان او را تا دو سال به حبس بدون تعلیق محکوم کرد.

اجرا گذاشتن کیفری چک

اگر دارنده‌ چک ضمانت بخواهد صادرکننده را به صورت کیفری تعقیب کرده و از این راه به وصول مبلغ موردنظر برسد، باید یکی از شرایط زیر وجود داشته باشد:

1. مبلغ مورد نظر در موعد مقرر در حساب وجود نداشته باشد.
2. صادرکننده پس از صدور چک، مبلغ را از حساب خود خارج کند.
3. صاحب حساب به بانک دستور بدهد که از وصول خودداری کند یا سند را عمدا طوری بنویسد که از نظر بانک قابل وصول نباشد.
4. فرد بداند که حسابش مسدود است و با این حال چک را صادر کند.

البته در نظر داشته باشید که مطابق ماده‌ ۱۱ قانون صدور چک، دارنده باید حداکثر تا شش ماه پس از دریافت حکم عدم پرداخت از بانک، برای پیگیری آن به صورت کیفری اقدام کند، وگرنه اجرا گذاشتن به صورت کیفری ممکن نخواهد بود و به حالت حقوقی درمی‌آید.

شکایت صدور چک بلامحل

دارنده‌ چک در صورت وصول نشدن آن می‌تواند از سه راه برای فشار آوردن به صادرکننده و گرفتن مبلغ موردنظر اقدام کند. یکی از این راه‌ها روش کیفری است که شروط انجام آن در بخش قبل بیان شد، امّا اگر این شروط وجود نداشت یا اقدام آن بیش از شش ماه به تعویق افتاد، می‌توان آن را از روش حقوقی پیگیری کرد.

در این روش پس از دریافت گواهی عدم پرداخت از بانک و ضمیمه کردن آن به کپی چک و دادخواست حقوقی، می‌توان در هر زمانی به دادگاه مراجعه کرده و وصول وجه را تقاضا کرد. علاوه بر این می‌توان اموال غیرضروری (غیر از مستثنیات دین) صادرکننده را برای توقیف به دادگاه معرفی کرد که البته این روش کمی زمان‌بر خواهد بود.

یک روش دیگر هم برای شکایت وجود دارد و آن اقدام از طریق اداره‌ ثبت است که به آن شیوه‌ ثبتی می‌گویند. در این شیوه هم مانند روش قبل، گواهی عدم پرداخت را ضمیمه‌ کپی چک کرده و برای گرفتن حکم اجراییه به اداره‌ ثبت مراجعه می‌کنید.

در این روش هم می‌شود اموال غیرضروری صادرکننده را برای توقیف معرفی کرد، یعنی این اموال نباید از قبیل منزل محل سکونت، خودروی شخصی و اسباب ضروری زندگی باشد. روش ثبتی زودتر از حقوقی نتیجه می‌دهد، امّا نسبت به آن هزینه‌ی بالاتری دارد. یعنی شاکی باید پنج درصد از مبلغ چک را به اداره ثبت برای صدور اجراییه بپردازد.

ضمانت اجرای حقوقی کیفری چک

پیش از این اشاره کردیم که در قانون، صدور چک بلامحل جرم محسوب شده و برای آن مجازات تعیین می‌شود. اگر طبق شرایطی که بیان کردیم، پیگیری آن از راه کیفری ممکن بود، علاوه بر وصول وجه، برای صادرکننده متناسب با میزان مبلغ چک، حبس در نظر گرفته شده است که در بخش‌های پیش، میزان هر یک بیان شد. البته ضمانت اجرایی قانون بازداشت تا زمان وصول هم هست.

علاوه بر این اگر پیگیری از طریق کیفری ممکن نبود، قانون ضمانت اجرای حقوقی را در نظر گرفته است که علاوه بر بازداشت موقت تا زمان وصول، می‌تواند حتی حکم توقیف اموال را هم در پی داشته باشد. امّا قانون چک را در حکم سندی لازم‌الاجرا نیز در نظر گرفته است و می‌شود آن را از طریق اداره‌ ثبت و ابلاغ مأموران اجرایی نیز پیگیری کرد که شرایط آن پیش از این توضیح داده شد.

ضمانت اجرای حقوقی کیفری سفته

قانون برای سفته در صورت وصول نشدن مبلغ آن، فقط روش حقوقی را مدنظر گرفته و این سند قابلیت کیفری شدن ندارد. هم‌چنین اداره‌ ثبت نیز نمی‌تواند برای اجرا گذاشتن سفته حکم اجرایی صادر کند. یعنی دارنده‌ سفته در صورت دریافت نکردن مبلغ آن توسط صادرکننده، تنها باید از طریق ارائه‌ دادخواست به دادگاه مراجعه کند و تا صادر شدن رأی قطعی و اجراییه صبر کند.

ضمانت اجرایی برای سفته در ابتدای کار، مجازات حبس نیست. امّا اگر حکم قطعی صادر شود و فرد صادرکننده با وجود استطاعت مالی از پرداخت وجه خودداری کند، دادگاه بر اساس قانون نحوه‌ اجرای محکومیت مالی که در سال ۹۴ تصویب شد، قرار بازداشت موقت تا زمان پرداخت را صادر می‌کند که این ضمانت اجرایی ثانویه است. گذشته از این، ماده‌ی ۵۲۲ قانون آیین دادرسی مدنی می‌گوید با توجه به مبلغ سفته و نرخ تورم، وجهی بابت خسارت تأخیر در پرداخت نیز تعیین خواهد شد.

چه زمانی می‌توان چک را برگشت زد؟

طبق قانون اگر وجه کافی در حساب صادرکننده وجود نداشته باشد، دستور عدم پرداخت از طرف صاحب حساب صادر شده باشد، حساب مسدود باشد و یا چک به صورت نادرست تنظیم شده باشد، می‎‌توان آن را برگشت زد. تنظیم نادرست به خط خوردگی، ناهماهنگی بین نوشته‌ها و امضای نادرست اطلاق می‌شود.

البته طبق ماده‌ ۳۱۵ قانون تجارت، دارنده باید حداکثر تا ۱۵ روز آن را برگشت بزند تا در محکمه بتواند راحت‌تر اقدام کند. مثلا بدون سپردن وجه خسارت احتمالی می‌تواند تقاضای توقیف اموال بکند. اگر چک از یک نقطه برای نقطه‌ دیگر کشور صادر شده باشد، این مهلت به ۴۵ روز افزایش خواهد یافت.

راه‌های وصول وجه چک

همان‌طور که بیان شد از سه راه می‌شود وجه چک را در مراجع قانونی وصول کرد:

۱. اقدام از طریق مراجع کیفری:

اگر چک شرایط اقدام کیفری که پیش‌تر به آنها اشاره کردیم را داشت، دارنده باید ابتدا گواهی عدم پرداخت را از بانک دریافت کرده و ضمیمه کپی چک کند. سپس به دادسرای محل زندگی صادرکننده مراجعه کرده و شکوائیه کیفری تنظیم می‌کند و ضمیمه‌ پرونده می‌کند. سپس احضاریه برای صادرکننده فرستاده می‌شود و اگر در جلسه‌ی دادگاه وصول ممکن نشود، حکم محکومیت وی صادر خواهد شد. 

۲. اقدام از طریق مراجع حقوقی:

زمانی که نمی‌توان از روش کیفری برای وصول استفاده کرد، می‌توان از روش حقوقی استفاده کرد با این تفاوت که دادخواست آن به صورت حقوقی تنظیم شده و جنبه‌ مجازاتی برای صادرکننده نخواهد داشت. امّا اگر وصول ممکن نشود، ممکن است تحت شرایطی تا زمان وصول طلب، حکم جلب و بازداشت موقت صادر شود. 

۳. اقدام از طریق مراجع ثبتی:

در روش ثبتی، گواهی عدم پرداخت و کپی چک برای گرفتن حکم اجراییه به اداره‌ ثبت تحویل داده می‌شود و حکم اجرایی به سرعت به مأموران برای ابلاغ به صادرکننده تحویل داده می‌شود. در این روش معرفی اموال صاحب چک برای توقیف نیز امکان‌پذیر است، اما درصورتی‌که جزو اموال ضروری (مستثنیات دین) نباشد.

چک برگشتی پس از چند سال از سیستم پاک می‌شود؟

می‌دانید که اگر چک برگشتی داشته باشید، تا زمانی که در سیستم بانک مرکزی از حساب شما رفع سوءاثر نشود، نمی‌توانید دسته‌چک بگیرید. طبق تبصره‌ ۳ ماده‌ی ۵ قانون جدید، اگر سه سال از تاریخ صدور چک برگشتی گذشته باشد و از طرف دارنده دعوای حقوقی و کیفری ارائه نشده باشد، بانک باید برای رفع سوءاثر اقدام کند.

راه‌های اثبات ضمانتی بودن چک

وقتی دارنده‌ چک آن را برای وصول به بانک برده یا برگشت زده است، فقط در دو صورت می‌توان ثابت کرد که تخلف کرده است:

1. اول این که در پشت یا روی چک عبارت برای ضمانت قید شده باشد.
2. دوم این که در قراردادی که بین طرفین تنظیم شده، مشخصات چک درج شده و قید شده باشد که برای تعهد و ضمانت به کار رفته است.

ضمانت اجرایی چک بیشتر است یا سفته؟

طبق توضیحاتی که پیش از این داده شد، چک علاوه بر روش حقوقی و ثبتی، به شیوه‌ کیفری نیز قابل پیگیری است. یعنی دارنده می‌تواند برای صادرکننده علاوه بر الزام پرداخت وجه، تقاضای مجازات نیز داشته باشد. امّا در مورد سفته روش کیفری یا ثبتی امکان ندارد و فقط از راه حقوقی قابل پیگیری است، بنابراین ضمانت اجرایی چک بر اساس قانون بیشتر از سفته است.

سخن پایانی

اکنون که با چک ضمانت، نحوه تنظیم و شرایط به اجرا گذاشتن آن آشنا شدید و قوانین صدور چک بلامحل یا بدون تاریخ را دانستید، بهتر است بدانید که پلتفرم حقوقی ترازو با کارشناسان زبده و باتجربه همیشه حامی و راهنمای شما در تمام مراحل حقوقی و قضایی خواهد بود.

سوالات متداول