شرایط گرفتن حضانت فرزند توسط مادر چیست؟

پس از جدایی زن و مرد یکی از اموری که همیشه محل بحث بوده، حق حضانت فرزند یا همان حق نگهداری از آنها است. زیرا زوجین معمولا هر کدام تمایل دارند که فرزندان خود را شخصا مدیریت کنند. آشنایی با مقررات و ضوابط این مسئله در قانون در صورت بروز چنین مشکلی ضروری است. در ادامه مقاله با ما همراه باشید.

تعریف حضانت فرزند

محافظت جسمی و روحی یا مادی و معنوی کودکان و تربیت و تعلیم آنها با نام حضانت اطفال شناخته می‌شود. طبق ماده ۱۱۶۸ قانون مدنی، حضانت فرزند علاوه بر این که از حقوق والدین محسوب می‌شود، تکلیفی است که بر عهده آنها قرار داده شده است.

طبق این تعریف، قانون فقط در مواردی استثنائی می‌تواند والدین را از این حق طبیعی محروم کند و آنها در حالت طبیعی تا زمان حیات و تا حد توان می‌توانند نگهداری فرزندان خود را بر عهده داشته باشند. به عبارتی در مبحث حضانت فرزند، مصلحت آنها از اهمیت بالایی برخوردار است و قانون آن را بر حقوق والدین ترجیح می‌دهد.

حضانت فرزند در زمان طلاق والدین

زمانی که والدین از هم جدا می‌شوند، باید قانون در مورد حضانت اطفال تصمیم بگیرد. قانون مدنی در ماده ۱۱۶۹ بیان می‌کند که در صورت جدایی والدین، حق نگهداری فرزند تا هفت سالگی به مادر و بعد از آن به پدر واگذار می‌شود. اگر پس از مدت هفت سال درباره نگهداری از کودکان اختلاف وجود داشت، دادگاه با در نظر گرفتن مصلحت کودک، تکلیف حضانت را روشن می‌کند.

گفتنی است که اولویت‌هایی که در قانون برای سرپرستی کودک در نظرگرفته، مشروط به صلاحیت آنها است و در هر شرایطی اگر یکی از والدین صلاحیت نگهداری را نداشته باشد، این حق به دیگری می‌رسد. مثلا طبق ماده ۱۱۷۰ قانون مدنی، اگر مادر در زمانی که حضانت اطفال را بر عهده دارد، به جنون مبتلا شود، این حق به پدر خواهد رسید.

قانون مدنی در ماده ۱۱۶۹ بیان می‌کند که در صورت جدایی والدین، حق نگهداری فرزند تا هفت سالگی به مادر و بعد از آن به پدر واگذار می‌شود. اگر پس از مدت هفت سال درباره نگهداری از کودکان اختلاف وجود داشت، دادگاه با در نظر گرفتن مصلحت کودک، تکلیف حضانت را روشن می‌کند.

حضانت فرزند در صورت فوت والدین

قانون مدنی در ماده ۱۱۷۱ بیان کرده است: درصورتی‌که یکی از والدین فوت کند، حضانت اطفال بر عهده دیگری که زنده است خواهد بود. حتی اگر پدر فوت کند و برای فرزند خود سرپرست هم مشخص کرده باشد، این حق به مادر می‌رسد.

اگر مادر فوت کرده باشد، سرپرستی و هزینه‌های آن بر عهده پدر فرزند است. امّا اگر پدر فوت کند، این هزینه‌ها بر عهده مادر است و حتی اگر مادر توان تأمین آن را نداشته باشد، حق حضانت اطفال از او گرفته نمی‌شود و جدّ پدری باید این هزینه‌ها را به صورت متعارف به مادر پرداخت کند. اگر در مورد میزان این هزینه‌ها اختلافی وجود داشت، تعیین آن بر عهده دادگاه است.

موارد سلب حضانت بچه از والدین

همان‌طور که پیش از این اشاره شد، قانون برای سرپرستی کودکان، ابتدا مصلحت آنها را در نظر می‌گیرد و سپس این حق را به والدین می‌بخشد. بنابراین قانون مدنی در ماده ۱۱۷۳ می‌گوید: اگر سلامت جسمی، روحی و تربیت فرزندان به خاطر انحراف اخلاقی و صلاحیت نداشتن پدر یا مادری که حضانت با اوست، به مخاطره بیفتد، قانون می‌تواند این حق را از او گرفته و به قیّم دیگر یا یکی از نزدیکان بسپارد.

در همین ماده قانونی، موارد زیر به عنوان مصداق انحطاط و انحراف اخلاقی والدین بیان شده است:

• شهرت داشتن به فساد اخلاقی و فحشاء؛
• اعتیاد زیان‌بار به قمار، مواد مخدر یا الکل؛
• ضرب و جرح مکرر و نامتعارف؛
• ابتلا به بیماری‌های روانی با تشخیص پزشکی قانونی؛
• سوءاستفاده از کودک با اجبار کردن او به شغل‌های ضداخلاقی مانند: قاچاق، تکدّی‌گری، فساد و فحشاء.

اگر یکی از والدین مدعی باشد که طرف مقابل صلاحیت حضانت فرزند را ندارد، می‌تواند با مراجعه به دادگاه و ثابت کردن یک یا چند عدد از موارد یادشده، این حق را از طرف مقابل بگیرد. البته موارد دیگری هم با تشخیص دادگاه می‌تواند حق سرپرستی را از والدین سلب کند؛ مانند سهل‌انگاری در مراقبت و تربیت یا شغل تمام‌وقتی که مانع نگهداری درست از کودک می‌شود.

شرایط گرفتن حضانت فرزند توسط مادر

پیش از این در صورت جدایی پدر و مادر و بر اساس ماده ۱۱۶۹ قانون مدنی، حق حضانت فرزند پسر تا دو سالگی و دختر تا هفت سالگی، با مادر بود و بعد از آن به پدر سپرده می‌شد. امّا پس از اصلاحاتی که روی این ماده اعمال شد، اکنون حق نگهداری فرزند دختر و پسر، هر دو تا هفت سالگی با مادر است؛ مگر این که صلاحیت نداشته باشد و پس از آن به پدر داده می‌شود.

پس از هفت سالگی نیز دادگاه باید برای حضانت فرزندان تصمیم بگیرد و اگر به تشخیص دادگاه، پدر صلاحیت نگهداری از فرزند را نداشته باشد، همچنان با مادر خواهد ماند. باید بدانید که حضانت در اصطلاح به معنای نگهداری مادی و معنوی یا پرورش است، امّا حتی درصورتی‌که این حق به مادر داده شود، همچنان حق ولایت تا پایان عمر فرزند، بر عهده پدر خواهد بود و اگر پدر نباشد یا شرایط آن را نداشته باشد، ولایت با جد پدری است.

امّا حق ولایت چیست؟ به عنوان مثال، مادر نمی‌تواند تا وقتی کودک به سن قانونی نرسیده، برای او معاملات انجام دهد یا او را از کشور خارج کند یا حساب بانکی برایش افتتاح کند و از طرفی دیگر حتی در حالتی که حضانت فرزند با مادر است، باید مخارج سکونت، خوراک، پوشاک و سایر هزینه‌های او را پدر پرداخت کند. اگر پدر زنده نباشد یا توانایی نداشته باشد، انجام این امور بر عهده جدِّ پدری است.

باید دانست که حق ولایت امری متفاوت از حضانت است. حضانت پرورش مادی و معنوی کودک است و ولایت عهده‌دار شدن امور مالی، مخارج و مواردی از این دست است که حتی اگر حضانت با مادر باشد،‌ ولایت برای پدر خواهد بود.

تقابل حضانت مادر با جدّ پدری

مطابق با ماده ۱۱۷۱ قانون مدنی و ماده ۴۳ قانون حمایت از خانواده، وقتی یکی از والدین فوت کند، حضانت فرزند با دیگری خواهد بود، بنابراین بر خلاف باور عموم و سنت‌های گذشته، پس از مرگ پدر، نگهداری فرزند با جد پدری نخواهد بود؛ مگر این که طبق تشخیص دادگاه، مادر صلاحیت نداشته باشد.

در ضمن در شرایطی که پدر حق نگهداری فرزند را گرفته باشد و پس از آن فوت کند، حضانت با مادر خواهد بود و فرزند به جد پدری یا پدربزرگ سپرده نمی‌شود. بنابراین می‌توان گفت که بر اساس قانون و در صورت داشتن صلاحیت، برای نگهداری فرزندان، مادر بر جد پدری اولویت دارد.

امّا پیش از این اشاره کردیم که حق ولایت در هر صورت با پدر یا جد پدری است. در این شرایط هم اجازه فرزند برای امور مالی و حقوقی و هم‌چنین مخارج او، بر عهده جد پدری است. البته در صورت فوت پدر و مادر، اولویت با جد پدری است.

دادخواست حضانت فرزند

ماده ۱۱۷۳ قانون مدنی، می‌گوید اگر پدر یا مادری که فرزند در حضانت اوست، مشکل اخلاقی داشته باشد یا در نگهداری او کوتاهی کند و به این دلیل، سلامت جسم و روح فرزند در خطر بیفتد، نزدیکان طفل، قیّم او یا رییس حوزه قضایی می‌توانند تقاضا کنند تا دادگاه در مورد حضانت او تصمیم‌گیری کنند. دلایلی که مصداق کوتاهی در نگهداری فرزند هستند عبارتند از: اعتیاد، فساد اخلاقی و فحشا، بیماری روانی، کتک زدن بیش از حدّ کودک، سوءاستفاده از او و … .

بر این اساس اگر یکی از دلایل ذکرشده وجود داشته باشد، نزدیکان طفل یا والد دیگر او، قیّم و یا رییس حوزه قضایی می‌توانند به دادگاه صلاحیت‌دار در این حوزه که دادگاه خانواده است، دادخواست ارائه کنند تا حضانت فرزند از پدر یا مادری که کوتاهی کرده است، گرفته شود.

دادخواست باید با اطلاعات لازم تکمیل شده باشد و اگر لازم است مدارک و شواهدی به آن ضمیمه شود تا دادگاه بهتر بتواند تصمیم بگیرد و در صورت ثابت شدن آنها رأی قطعی را صادر کند.

مدارک لازم برای گرفتن حضانت فرزند

مدارکی که همراه با ارائه دادخواست به دادگاه برای گرفتن حضانت فرزند نیاز است، معمولا در مرحله اول اصل و کپی مدارک شناسایی، سند ازدواج یا سند طلاق است. البته برای درخواست حضانت، نیازی به صدور حکم طلاق نیست و صرف این که پدر و مادر جدا از هم زندگی می‌کنند، برای درخواست حضانت کافی است. سپس برای جلب نظر دادگاه باید یک یا چند مورد زیر را به عنوان مدرک ارائه کرد:

• درخواست جلب نظر کارشناس برای تشخیص این که طرف مقابل در نگهداری کودک کوتاهی کرده یا سلامت او را به خطر انداخته است؛
• تحقیقات محلی؛
• درخواست استعلام از مراجع مطلع درباره موضوع؛
• شهادت شاهدان و سوگند؛
• استعلام از پزشکی قانونی و سایر دلایل و مدارکی که می‌توان ضمیمه کرد.

مراحل قانونی گرفتن حضانت فرزند

با توجه به ماده قانون مدنی که پیش از این ذکر شد، برای گرفتن حضانت فرزند از یکی از والدین، باید دلایلی از قبیل کوتاهی او در نگهداری کودک یا مشکلات اخلاقی، وجود داشته باشد. اگر چنین دلایلی وجود داشت، والد دیگر یا یکی از نزدیکان کودک باید به دادگاه خانواده مراجعه کرده و دادخواست بدهند. پس از این مرحله، باید دلایلی که برای گرفتن حضانت ذکر شده در محکمه به شیوه‌هایی که گفته شد اثبات شوند. سپس دادگاه بر اساس تشخیص خود رأی صادر خواهد کرد.

حضانت دائم فرزند

باید بدانید که فرزندان پس از رسیدن به سن تکلیف شرعی، یعنی برای دختران ۹ سال و برای پسران ۱۵ سال کامل، از سن حضانت خارج شده و می‌توانند انتخاب کنند که به صورت دائم با کدام‌یک از والدین زندگی کنند. امّا تا زمانی که کودک در سن حضانت است، آیا حق نگهداری دائم برای یکی از والدین ممکن است یا خیر؟

در این خصوص باید گفت که همیشه نکته مدنظر دادگاه برای دادن حضانت فرزند به یکی از والدین، مصلحت زندگی کودک است. بر همین اساس پدر و مادر می‌توانند حین طلاق یا بعد از آن توافق کنند که حق نگهداری کودکان به صورت دائم در اختیار کدام‌یک باشد. به عنوان مثال، گاهی زن با بخشیدن مهریه خود، حق نگهداری دائم کودک را می‌گیرد.

امّا در این صورت نیز اگر یکی از والدین حق دائم نگهداری را بر اساس توافق گرفته باشد و پس از آن اثبات شود که در این کار کوتاهی کرده و مصلحت کودک به هر دلیلی به خطر افتاده است، طرف دیگر می‌تواند با مراجعه به دادگاه و اثبات دلایل قانونی حق حضانت را از او بگیرد.

باید بدانید که فرزندان پس از رسیدن به سن تکلیف شرعی، یعنی برای دختران ۹ سال و برای پسران ۱۵ سال کامل، از سن حضانت خارج شده و می‌توانند انتخاب کنند که به صورت دائم با کدامیک از والدین زندگی کنند.

حضانت فرزند در صورت زندانی بودن پدر

پدر و مادر نمی‌توانند از وظیفه خود مبنی بر حضانت فرزند کوتاهی کنند. یعنی مادر تا ۷ سالگی و پدر پس از آن باید از کودک نگهداری کنند و طبق ماده ۱۱۶۸ قانون مدنی حضانت هم حق و هم تکلیفی بر گردن والدین است. گذشته از این، در ماده ۱۱۷۲ همان قانون آمده است که والدین حق ندارند از نگهداری فرزند خودداری کنند.

با این تعاریف، اگر کودک زیر هفت سال و در حضانت مادرش باشد و پدر او زندانی شود، حق نگهداری با مادر خواهد بود. اگر پس از هفت سالگی هم پدر آزاد نشود، کودک با مادر خواهد ماند. اگر پس از هفت سالگی در حضانت پدر باشد و سپس پدر زندانی شود، اولویت نگهداری کودک با مادر است. البته در تمام طول این مدت، مخارج و ولایت فرزند با پدر است و اگر توانایی آن را نداشت، با پدربزرگِ از جانب پدری (جد پدری) خواهد بود.

سخن پایانی

اگر هر یک از والدین حق حضانت فرزند را به دست آورد، نمی‌تواند حق ملاقات دیگری با کودک را از او بگیرد و بهتر است بر سر مکان و مقدار و زمان ملاقات کودک با والد دیگرش، بین زن و مرد توافق شود. اگر به هر دلیلی این توافق ممکن نباشد، دادگاه موظف است با بررسی شرایط مختلف، مقدار و زمان و مکان ملاقات را تعیین کند.

با مهم‌ترین قوانین و شرایط مربوط به حق نگهداری کودکان آشنا شدید، امّا ذکر این نکته ضروری است که در دعاوی مربوط به حضانت فرزند، حضور وکیل و مشاور آگاه به حقوق خانواده امری ضروری است که با وجود پلتفرم حقوقی ترازو نیاز نیست نگران این موضوع باشید.

سوالات متداول