دعوای خلع ید ؛ مراجع رسیدگی و شرایط طرح دعوا
یکی از دعاوی حقوقی که از گذشته تا امروز مورد بحث بوده دعوای خلع ید است که در این مطلب با آن آشنا خواهیم شد؛ در حقوق وقتی صاحب مالی غیرمنقول مثل: زمین، خانه یا مغازه برای پس گرفتن مال خود از تصرّف‌کننده‌ی غیرقانونی، در دادگاه اقامه‌ی دعوا می‌کند، به این قاعده دعوای خلع ید می‌گویند.
دعوای خلع ید به معنای اعم
این نوع از دعاوی به معنای اعم معمولا بر سه نوع قابل تقسیم هستند:
- در نوع اول دعوای خلع ید بر سر این است که خواهان ادعا دارد شخص خوانده، مال او را به صورت غیرقانونی تصرف کرده و تقاضای پس گرفتن آن را از مراجع قانونی دارد.
- در نوع دوم مابین دو طرف دعوا، قراردادی منعقد شده و هر دو بر این موضوع معترف هستند، امّا شاکی معتقد است که ادامه‌ی تصرف ملک توسط طرف دوم بر خلاف قرارداد بوده و باید از او پس گرفته شود.
- نوع سوم به صورت دعوای تصرف مطرح می‌شود که ممکن است به صورت ممانعت از حق، مزاحمت و تصرف عدوانی بوده باشد و این نوع از دعوا می‌تواند به دو صورت حقوقی و کیفری مطرح شده باشد.
دعوای خلع ید به معنای اخص
طبق مواد ۵۸۱ و ۵۸۲ قانون مدنی، در مال غیرمنقولی که مالکیت آن به صورت شراکتی و مشاع بین دو یا چند نفر است، هر گونه دخل و تصرف در ملک توسط یکی از شرکاء، مشروط به رضایت سایر شرکاء است. دعوای خلع ید به معنای اخص یعنی یکی از شرکاء علیه دیگری اقامه دعوی می‌کند و تصرف او در مال را غیرقانونی و بدون رضایت خود می‌داند.
گفتنی است که طبق ماده ۴۳ قانون اجرای احکام مدنی، وقتی حکم خلع ید یا پس گرفتن مال علیه یکی از شرکاء صادر شود، در حقیقت از تمام مال خلع ید صورت می‌گیرد ولی تصرف شخص شاکی در ملک باید بر اساس مقررات املاک مشاعی باشد، یعنی مشروط به رضایت سایر شریک‌ها خواهد بود.
مالکیت چیست؟
بر اساس قانون، مالکیت رابطه‌ای است بین فرد و یک وسیله مادی یا مال که می‌تواند به صورت منقول یا غیرمنقول باشد، مانند: زمین، خانه، خودرو و… البته اگر طبق قانون این فرد، مال را از راه‌های قانونی به دست آورده باشد، قانون حق مالکیت و تصرف او را در آن مال به رسمیّت می‌شناسد و از حق او حمایت خواهد کرد.
به عبارت دیگر این حق به مالک داده می‌شود که بدون مزاحمت اشخاص دیگر و محرومیت از حق قانونی، بتواند از مال خود بهره ببرد که به این رابطه حق مالکیت گفته می‌شود. البته مالکیت در حقوق به دو نوع عین و منفعت تقسیم می‌شود.
مالکیت عین
به این معناست که فرد علاوه بر این که صاحب منافع مال است، مالک اصل آن نیز به شمار می‌رود و این نوع از مالکیت ویژگی‌ها و مزایایی برای مالک دارد، مانند:
- مطلق بودن حق مالکیت، یعنی صاحب مال حق هر گونه دخل و تصرف و بهره‌برداری از مال خود را دارد.
- انحصاری بودن، به معنای این است که فقط شخص مالک، حق تصرف در آن مال را دارد و شخص دیگری اجازه ندارد از آن بهره ببرد.
- دائمی بودن، یعنی تصاحب این مال توسط مالک محدود به بازه زمانی خاصی نیست، امّا می‌تواند هر زمان که بخواهد آن را بفروشد یا اجاره بدهد.
مالکیت منفعت
این نوع از مالکیت تنها محدود به منافع مال مورد نظر است و مالکیت اصل یا عین مال متعلق به فرد دیگری است؛ یعنی مالک اصل مال به فرد اجازه می‌دهد برای مدتی مقرر از منافع حاصل از آن استفاده کند بدون اینکه در مالکیت اصل آن تغییری به وجود بیاید.
این نوع از مالکیت در مورد مالی امکان‌پذیر است که بقای عین آن در صورت استفاده از منافع از بین نرود، مانند قرارداد اجاره و…
دعوای اثبات مالکیت
یکی از دعاوی معمول در رابطه با دعوای خلع ید، دعوای اثبات مالکیت است، که در آن فرد ابتدا باید ثابت کند که به صورت قانونی مالک اصلی مال مورد نظر است و برای این کار باید شرایطی داشته باشد:
- اولین شرط داشتن سند مالکیت است، اگر شخص خواهان سند رسمی و معتبر برای حق خود ارائه بدهد، اثبات حق او در محکمه آسان خواهد بود.
- گاهی نیز ممکن است قراردادی کتبی یا شفاهی در میان باشد که آن هم با ارائه شاهد معتبر و شرایط قانونی قابل اثبات است.
- نکته سوم اثبات اعتبار قرارداد است، خواهان باید قراردادی معتبر ارائه کند و شخص خوانده نیز معمولا برای اثبات بی‌اعتباری قرارداد اقدام خواهد کرد و در نهایت بر اساس دلایل قانونی ارائه شده، تصمیم با مرجع قانونی است.
- نکته پایانی در مورد زمانی است که شخصی با سند عادی در مقابل سند رسمی طرف مقابل، قصد اثبات مالکیت دارد؛ در این زمان باید علاوه بر طرح اثبات مالکیت، طرحی خواسته الزام به تنظیم سند را نیز ارائه کند.
مرجع رسیدگی به دعوای خلع ید
معمولا رسیدگی به این نوع از دعوی خارج از نوبت و بدون تشریفات دادرسی انجام می‌شود ولی هزینه‌ی دادرسی از خواهان گرفته خواهد شد؛ علاوه بر این حکم صادر شده فوری بوده و پیش از قطعیت اجرا خواهد شد. باید بدانید که دعوای خلع ید از انواع حقوقی بوده و رسیدگی به آن در صلاحیت دادگاه است.
وقتی حکم قطعی در مورد دعوای خلع ید صادر شده و به خواهان ابلاغ می‌شود، باید آن را برای اجرایی شدن به بخش اجرای احکام مدنی تحویل دهد و پس از صادر شدن اجراییه، دادورز یا مأمور اجرا برای عملی شدن حکم اقدام می‌کند.
شرایط طرح دعوای خلع ید
یکی از نکات مهم که درباره این موضوع باید بدانید این است که از نظر قانونی دعوای خلع ید تنها در صورتی قابل طرح و اجرا است که دارای شرایطی باشد:
- اولین شرط مالکیت رسمی خواهان است که با ارائه‌ی سند رسمی یا قرارداد باید در دادگاه اثبات شود.
- دوم اینکه مال تصرف شده باید غیرمنقول باشد، یعنی قابلیت جا به جایی نداشته باشد، مانند: خانه، زمین و…
- و سومین شرط این است که شخص خوانده باید به صورت غیرقانونی مال مورد نظر را تصرف کرده باشد.
نکات کاربردی خلع ید
در ادامه چند نکته‌ی کاربردی و سوالات متداول در مورد دعوای خلع ید را بخوانید:
- اگر شخص تصرف‌کننده در ملک بدون اجازه بنایی ساخته یا باغی احداث کرده باشد و مالک از این امر ناراضی باشد، باید همراه با خلع ید برای حکم قلع و قمع نیز اقدام شود، وگرنه پس از خلع ید درختان باید باقی بمانند.
- اگر ملک به شخص سومی توسط خوانده واگذار شده باشد، بر اساس ماده ۴۴ قانون اجرای احکام مدنی، حکم خلع ید اجرا می‌شود، مگر اینکه متصرف ادعایی برای تصرف منافع مال ارائه کند که در این صورت بررسی می‌شود.
- می‌توان از دادگاه علاوه بر خلع ید، پرداخت اجرت‌المثل نیز تقاضا کرد که برای روزهای تصرف باید توسط متخلف پرداخت شود.
- در مورد املاک مشاع اگر بین شریکان، نحوه‌ی تصرفات هر شخص معیّن شده باشد، دادگاه دعوای خلع ید را نمی‌پذیرد.
- باید بدانید که خلع ید هم برای عین مال و هم برای منافع آن قابل اجرا است، یعنی مستأجر قانونی می‌تواند خلع ید مستأجر تصرف‌کننده را خواستار شود.
- اگر ملک بازداشت یا در رهن باشد، باز هم دعوای خلع ید قابل طرح است.
خلع ید چقدر زمان می‌برد؟
نکته دیگر اینکه نمی‌توان گفت که این دعوی چقدر زمان می‌برد و همه چیز بستگی به نوع ارائه‌ی مدارک و نحوه‌ی کار دادگاه دارد، امّا اگر سند مالکیت رسمی باشد و مراتب زود به اثبات برسد و حکم صادر شود، خوانده می‌تواند تا بیست روز برای تجدیدنظر اقدام کند.
سخن پایانی
علاوه بر آشنایی با مقررات مربوط به دعوای خلع ید، همیشه وجود مشاور حقوقی باتجربه در این زمینه ضروری است تا شما را با پیچ و خم اقدامات حقوقی آشنا کند، در این زمینه می‌توانید تمام کار خود را به مشاوران و متخصصان پلتفرم حقوقی ترازو بسپارید.