یکی از قوانین جدیدی که تصویب آن با واکنش‌ها و انتقادات بسیاری همراه بوده، قانون «حمایت از خانواده از طریق ترویج فرهنگ عفاف و حجاب» معروف به قانون عفاف و حجاب است. در این مقاله، درباره این قانون، ابعاد حقوقی، اجتماعی و فرهنگی آن و انتقاداتی که در پی داشته می‌خوانید.
درباره قانون عفاف و حجاب
آنچه امروز با نام قانون لایحه عفاف و حجاب می‌شناسیم در ابتدا، لایحه یک فوریتی کمیسیون قضایی و حقوقی مجلس شورای اسلامی بود که در نشست علنی ۲۹ شهریور ۱۴۰۲ با اجرا آزمایشی آن برای ۳ سال موافقت شد. یک سال پس از این تاریخ، در شهریور ماه ۱۴۰۳، این لایحه پس از چند مرتبه رفت و برگشت میان شورای نگهبان و مجلس شورای اسلامی، توسط شورای نگهبان تأیید شد تا از تاریخ تایید قانون عفاف و حجاب به بعد به عنوان قانون عفاف و حجاب ۱۴۰۳ شناخته شود.
پس از انتشار متن کامل قانون عفاف و حجاب، کم کم واکنش‌ها و انتقادات نسبت به این لایحه قوت گرفتند و اما و اگرهایی درباره اجرای قانون عفاف و حجاب مطرح شد. سرانجام، در ۷ آذر ماه ۱۴۰۳ رئیس مجلس شورای اسلامی در گفتگو با خبرگزاری‌ها اعلام کرد که پس از پایان مهلت سه ماهه، این قانون به دولت ابلاغ می‌شود. با افزایش چالش‌ها و سؤالات در زمینه این قانون و ابلاغ نشدن آن، سرنوشت قانون عفاف و حجاب در هاله‌ای از ابهام فرو رفت. در آخر، در ۲۴ آذر ماه ۱۴۰۳، دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی با مکاتبه با مجلس شورای اسلامی خواستار توقف ابلاغ قانون عفاف و حجاب و اجرای آن شد.
قانون عفاف و حجاب مجلس ۵ فصل و ۷۴ ماده دارد و در آن درباره وظایف عمومی و تکالیف اختصاصی دستگاه‌های اجرائی، وظایف عمومی و مسئولیت اجتماعی و جرائم و تخلفات مطرح شده در این قانون مقرراتی وضع شده است.
فلسفه اصلی این قانون را می‌توان از مقدمه آن در ماده ۱ متوجه شد. در این ماده قانونی می‌خوانیم: «خانواده، به‌عنوان کانون اصلی رشد و تعالی انسان و آرامش او اصالت دارد و هر رفتاری که به ترویج برهنگی، بی عفتی، بی‌حجابی، بدپوششی و اعمال خلاف عفت عمومی که منجر به برهم‌زدن آرامش زن و مرد در خانواده، رواج ازدواج دیرهنگام، گسترش طلاق و آسیب‌های اجتماعی و زدودن ارزش خانواده می‌شود، نقض بند‌های ۱ و ۷ اصول سوم و دهم قانون اساسی است و مطابق احکام این قانون و سایر قوانین ممنوع می‌باشد.»
تعریف عفاف و حجاب از دید قوانین کشور
در قوانین و مقررات مختلف کشور، از متون قانونی تصویب شده مانند قانون عفاف و حجاب شورای نگهبان و تبصره ماده ۶۳۸ قانون مجازات اسلامی گرفته تا طرح‌ها و لوایحی که هنوز به تصویب نرسیده‌اند مانند لایحه تعزیرات ۱۴۰۱ معاونت حقوقی و امور مجلس قوه قضاییه (مواد ۱۷۸ تا ۱۸۱)، هر جا صحبت از پوشش زنان و مردان، حجاب و عفاف شده، تعریف دقیقی وجود ندارد. در واقع، در این قوانین، مفاهیمی که مورد اشاره قرار گرفته‌اند در ابتدا به طور دقیق تعریف و مشخص نشده‌اند.
بااین‌حال، معیارهای سنجش عفاف و حجاب را می‌توان از مفاد برخی مواد این قوانین و مقررات دریافت. به عنوان مثال، بر اساس تبصره ماده ۶۳۸ قانون مجازات اسلامی (اصلاحی ۱۴۰۳): «زنانی که بدون حجاب شرعی در معابر و انظار عمومی ظاهر شوند به حبس از ده روز تا دو ماه و یا از ۶,۶۰۰,۰۰۰ تا ۳۳,۰۰۰,۰۰۰ ریال جزای نقدی محکوم خواهند شد.» در تبصره ۲ ماده ۱ قانون صیانت از عفاف و حجاب نیز مقرر شده: «بی عفتی عبارت است از هر نوع رفتار و گفتار و حرکت شهوانی خلاف شرع».
در نتیجه، می‌توان این‌طور برداشت کرد که مطابق با این قوانین و مقررات، سنجش عفاف و و حجاب بر عهده شرع اسلام گذاشته شده و باید بر اساس آن، رفتارها، گفتارها و حرکاتی که بی حجابی یا بی عفتی محسوب می‌شوند را مشخص کرد.
محدوده اجرای قانون عفاف و حجاب
سؤال بعدی که درباره قانون طرح عفاف و حجاب اغلب مطرح می‌شود این است که محدوده اجرای این قانون کجاست؟ در واقع، مطابق با این قانون، پوشش زنان و مردان در چه مکان‌هایی باید سنجیده شود و در صورت تخلف، چه جریمه و مجازات‌هایی در پی خواهد داشت؟
در پاسخ به این سؤال باید به ماده ۳۸ قانون حمایت از عفاف و حجاب اشاره کرد. در این ماده ترویج بی حجابی در فضای مجازی و مکان‌های عمومی جرم‌انگاری شده است و همه افراد به داشتن پوشش مناسب مکلف شده‌اند. همچنین، برای متخلف از این مقرره مجازات‌هایی در نظر گرفته شده است. در ماده ۳۸ این‌طور می‌خوانیم:
«هر شخصی در فضای مجازی یا غیرمجازی حجاب را مورد توهین یا تمسخر قرار دهد یا برهنگی، بی عفتی، کشف حجاب یا بدپوششی را ترویج یا تبلیغ کند یا هر رفتاری انجام دهد که نوعاً ترویج آنها محسوب شود، در مرتبه اول به جزای نقدی درجه چهار و به تشخیص مقام قضائی ممنوعیت خروج از کشور تا دو سال و ممنوعیت فعالیت عمومی در فضای مجازی از شش ماه تا دو سال محکوم می‌شود و در مراتب بعدی جزای نقدی یک درجه تشدید و سایر مجازات های مرتبه اول نیز اعمال و به حبس درجه پنج نیز محکوم می‌گردد.
تبصره– پخش محتوای صوت و تصویر فراگیر حاوی برهنگی بی عفتی کشف حجاب یا بدپوششی از مصادیق جرم موضوع این ماده محسوب می‌شود.»
ابعاد اجتماعی و فرهنگی قانون عفاف و حجاب
درباره ابعاد اجتماعی و فرهنگی قانون عفاف و حجاب در ادارات و جامعه نقدهای بسیاری نوشته شده است. برخی از این نقدها مثبت هستند و به نقش دین در تعیین مفاهیم مطرح شده در قانون حجاب و عفاف می‌پردازند. این گروه اعتقاد دارند که با اجرای این قانون موازین اسلامی در جامعه بیش از پیش رعایت خواهد شد.
در مقابل، برخی از آنها این قانون را مخالف با آزادی‌های فردی و حقوق زنان می‌دانند. در واقع، مخالفان این قانون معتقدند که با اجرای قانون عفاف و حجاب برای مردان و زنان محدودیت‌هایی ایجاد خواهد شد که وجود تنوع فرهنگی در جامعه را با چالش‌هایی مواجه خواهد کرد.
ابعاد حقوقی عفاف و حجاب
با اینکه این روزها مباحث مربوط به عفاف و حجاب به موضوع روز جامعه تبدیل شده‌اند، قانون عفاف و حجاب تنها قانونی نیست که به این موضوع پرداخته و در قوانین و مقررات دیگر جمهوری اسلامی ایران نیز این موضوع در نظر گرفته شده است.
بر اساس اصل ۷۱ قانون اساسی: «مجلس شورای اسلامی، در عموم مسایل، در حدود مقرر در قانون اساسی میتواند قانون وضع کند.» به‌علاوه، در اصل ۷۲ به این موضوع اشاره شده که: «مجلس شورای اسلامی نمی‌‌تواند قوانینی وضع کند که با اصول و احکام مذهب رسمی کشور یا قانون اساسی، مغایرت داشته باشد؛ تشخیص این امر به ترتیبی که در اصل نود و ششم آمده، برعهده شورای نگهبان است.»
از مفهوم مخالف این اصل می‌توان نتیجه گرفت که مجلس شورای اسلامی میتواند قوانینی وضع کند که با اصول و احکام مذهب رسمی کشور سازگار است. همچنین، از آنجایی که شورای نگهبان قانون عفاف و حجاب را موافق با شرع و قانون تشخیص داده و تأیید کرده، می‌توان گفت که این قانون مخالف با قانون اساسی که قانون مادر کشور است، نیست.
در تبصره ماده ۶۳۸ قانون مجازات اسلامی نیز همان‌طور که قبلاً اشاره کردیم، به این موضوع اشاره شده است. بسیاری از کارشناسان با استناد به این ماده قانونی معتقدند که جرم‌انگاری بی حجابی زنان سبقه قانونی دارد و محدود به قانون حجاب و عفاف ۱۴۰۳ نمی‌شود.
بااین‌حال، برخی از کارشناسان معتقدند که از آنجایی که این قانون زوایای زندگی اجتماعی افراد را زیر ذره‌بین قرار داده و مجازات‌های سخت‌گیرانه‌ای اعمال می‌کند، با اصول حقوق بشر در تضاد است.
چالش‌ها و انتقادات درباره قانون عفاف و حجاب
پس از تصویب قانون حمایت از خانواده از طریق ترویج فرهنگ عفاف و حجاب که بیشتر با نام قانون عفاف و حجاب شناخته می‌شود، اعتراضات بسیاری از سوی جنبش‌های اجتماعی طرفدار حقوق زنان و آزادی بیان شکل گرفت. کارزارهای آنلاینی که در این زمینه ایجاد شده، این اعتراضات را به خوبی نشان می‌دهند. بسیاری از این معترضان اعتقاد دارند که درباره مسئله حجاب و عفاف نباید جرم‌انگاری صورت بگیرد و این موضوع باید به دستگاه‌ها و نهادهای فرهنگی کشور واگذار شود. در حقیقت، به نظر این افراد جرم‌انگاری در زمینه حجاب و وضع مقرراتی مانند بند ۵ ماده ۸ این قانون مخالف با آزادی بیان است.
البته، در مقابل این گروه، عده‌ای دیگر معتقدند که اجرای قانون عفاف و حجاب از ضروریات جامعه است و آنها نیز کارزارهای آنلاینی در حمایت از قانون عفاف و حجاب تشکیل داده‌اند.
سخن پایانی
تصویب قانون عفاف و حجاب با موافقت‌ها و انتقادات بسیاری مواجه شده است. بااین‌حال، سرنوشت این قانون و اجرای آن در هاله‌ای از ابهام فرو رفته و هنوز مشخص نیست که در چه تاریخی این قانون اجرا خواهد شد. در این قانون، تعریف دقیق و مشخصی از عفاف و حجاب صورت نگرفته و آموزش مفاهیم مربوط به آن به نهادها و سازمان‌هایی مانند سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران یا سازمان تبلیغات اسلامی واگذار شده است.
مفاهیم این قانون تعریف دقیق و مشخصی ندارند اما محدوده اجرایی آن مشخص شده و همه مکان‌های عمومی از فضای مجازی گرفته تا اماکن گردشگری، ادارات و سطح جامعه را در بر می‌گیرد. از آنجایی که این قانون هنوز به مرحله اجرا در نیامده و ابهامات بسیاری دارد، پیشنهاد می‌کنیم تا در صورت مطرح شدن هر گونه سؤال حقوقی در این زمینه، با مشاوران و وکلای پلتفرم حقوقی ترازو مشورت کنید.
سوالات متداول
قانون عفاف و حجاب چیست؟
قانون «حمایت از خانواده از طریق ترویج فرهنگ عفاف و حجاب» که در در شهریور ماه ۱۴۰۳ به تأیید شورای نگهبان رسید، به قانون عفاف و حجاب شهرت دارد.
قانون عفاف و حجاب به کجا رسید؟
در ۲۴ آذر ماه ۱۴۰۳، دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی با مکاتبه با مجلس شورای اسلامی خواستار توقف ابلاغ قانون عفاف و حجاب و اجرای آن شد.
تعریف دقیق عفاف و حجاب از نظر قانون چیست؟
در این قانون، تعریف دقیقی از عفاف و حجاب نشده اما بی عفتی هر نوع رفتار و گفتار و حرکت شهوانی خلاف شرع تعریف شده است.
محدوده اجرای قانون عفاف و حجاب کجاست؟
مکان‌های عمومی در فضای مجازی یا در سطح جامعه.
مجازات‌های نقض قانون عفاف و حجاب چیست؟
در موارد مختلف مجازات‌های متفاوتی در نظر گرفته شده که شامل جزای نقدی، ممنوعیت خروج از کشور، ممنوعیت فعالیت عمومی در فضای مجازی، جزای نقدی و حبس می‌شوند.
آیا این قانون با اصول حقوق بشر در تضاد است؟
برخی از کارشناسان معتقدند که از آنجایی که این قانون زوایای زندگی اجتماعی افراد را زیر ذره‌بین قرار داده و مجازات‌های سخت‌گیرانه‌ای اعمال می‌کند، با اصول حقوق بشر در تضاد است.