تحریر ترکه چیست؟

هر شخص در طول حیات خود، اموالی را به دست می‌آورد که این اموال پس از مرگ او دیگر تحت اختیارش نخواهند بود. هر فرد می‌تواند تنها تا میزان یک سوم اموال خود را وصیت کند و مابقی آن متعلق به ورثه است. تنها در صورتی وصیت مازاد بر ثلث ترکه نافذ است که وراث آن را تنفیذ کنند.

اما نکته مهمی که در این میان وجود دارد، میزان دارایی متوفی است. یعنی برای تقسیم ارث و تعیین سهم ورثه باید اموال و دارایی‌های او به طور دقیق مشخص باشد. برای تصرف ورثه در ترکه باید اول ترکه تحریر (مشخص) شود تا ورثه مجاز به چنین کاری باشند. بنابراین لازم است تا تحریر ترکه و قوانین مربوط به آن را در این مقاله توضیح دهیم.

ترکه چیست؟

اولین موضوعی که باید روشن شود این است که ترکه چیست؟ در پاسخ باید گفت ترکه یا ماترک عبارت است از اموال و حقوق به‌جامانده از متوفی. در اصطلاح به اموال و حقوق قابل انتقال به دیگری که متوفی پس از مرگ از خود به جا می‌گذارد، ترکه گفته می‌شود. به عبارت دیگر، ترکه دارایی به‌جامانده از متوفی است.

دارایی هر فرد از دو بخش تشکیل شده است. بخش مثبت و منفی. بخش مثبت دارایی عبارت است از اموال به‌جامانده از متوفی و مطالبات او. بخش منفی دارایی نیز عبارت است از دیون و بدهی‌های متوفی. بنابراین ترکه عبارت است از مجموعه اموال، مطالبات و بدهی‌های یک فرد.

مهر و موم ترکه به چه معناست؟

قبل از این که دارایی متوفی تحریر (مشخص) شود، برای از بین نرفتن احتمالی اموال و نیز عدم تصرف دیگران در ترکه، قانون مهر و موم اموال او را پیش‌بینی کرده است. مهر و موم ترکه در واقع اولین اقدامی است که پس از فوت یک شخص انجام می‌شود تا از تضییع اموال او و حق ورثه و سایرین جلوگیری شود.

اشخاصی که می توانند درخواست مهر و موم ترکه را داشته باشند عبارتند از:

1. هر یک از ورثه یا نماینده قانونی آنها مانند ولی، قیم یا وکیل؛
2. موصی‌له؛ یعنی کسی که به نفع او وصیت تملیکی شده باشد، البته درصورتی‌که وصیت به جزء مشاع شده باشد. یعنی متوفی گفته باشد یک دهم از اموالم برای برادرزاده‌ام؛
3. طلبکاران متوفی که طلب آنها مستند به سند رسمی یا حکم قطعی باشد به مقدار طلب. درصورتی‌که در مقابل طلب، رهن نبوده و ترتیب دیگری هم برای تامین طلب نشده باشد (مثلا از طریق صدور قرار تامین خواسته اقدام به توقیف مال نشده باشد)؛
4. وصی؛ البته درصورتی‌که در تمام ترکه ذی‌نفع باشد. برای مثال متوفی وصیت کرده باشد که وصی یک دهم از اموال را به مصرف خیر برساند. اما اگر متوفی مال خاصی را به وصی وصایت کرده باشد، دیگر او نمی‌تواند درخوست مهر و موم ترکه را بدهد.

قرار مهر و موم ترکه و اجرای آن

شورای حل اختلاف پس از آن که درخواست تحریر ترکه واصل شد، در صورت لزوم اقدام به تشکیل جلسه کرده و برای بررسی موضوع، توضیحات لازم را از خواهان یا طرفین اخذ می‌کنند. در نهایت شورا اقدام به صدور قرار مهر و موم ترکه خواهد کرد. این امر به طرفین اطلاع داده شده و وقتی برای اجرای مهر و موم تعیین خواهد شد. در صورت لزوم و فوریت، می‌توان توسط دادستان یا مامورین انتظامی اقدام لازم صورت بگیرد. البته اگر اطلاع افراد سبب تضییع اموال شود، برای مثال برخی از ورثه خارج از کشور باشند و یا مجهول‌المکان باشند، شورا می‌تواند بدون اطلاع آنان اقدام به مهر و موم ترکه کند.

اموال در محل مناسبی قرار داده شده و توسط عضو شورا مهر و موم و صورتجلسه می‌شود. در مورد اموالی که مهر و موم آن ممکن نیست و یا اموال غیرمنقول، شورا اقدام به تهیه صورت اجمالی خواهد کرد.

تحریر ترکه چیست؟

تحریر در لغت به معنای نگاشتن است. بر اساس ماده ۲۰۶ قانون امور حسبی: «مقصود از تحریر ترکه، تعیین مقدار ترکه و دیون متوفی است.» به عبارت دیگر قانون برای حفظ حقوق ورثه، نهاد تحریر ترکه را در نظر گرفته است که در آن تمام اموال و دارایی‌های متوفی اعم از مطالبات و بدهی‌هایش مشخص می‌شود. به عبارتی ساده‌تر، تحریر ترکه همان لیست کردن دارایی‌های متوفی است. اما برای قانونی بودن این لیست، باید شرایط خاصی رعایت شود.

تحریر ترکه به طور کلی الزامی نبوده و به طور معمول وصی یا ورثه اقدام به مدیریت ترکه خواهند کرد. اما زمانی که بیم اختلاف وجود داشته باشد، تحریر ترکه بهترین راه برای جلوگیری از اختلافات آتی خواهد بود.

تحریر ترکه ما را از مهر و موم اموال بی‌نیاز خواهد کرد. به همین دلیل درخواست مهر و موم اموال پس از تحریر ترکه پذیرفته نیست. همچنین درخواست مهر و موم در اثنای تحریر فقط نسبت به آن بخش که تحریر نشده است ممکن خواهد بود.

تقاضای تحریر ترکه صرفا از ورثه، نماینده قانونی آنها و یا وصی برای اداره اموال پذیرفته خواهد شد. بنابراین طلبکاران متوفی و یا موصی‌له نمی‌توانند تقاضای تحریر ماترک را داشته باشند.

تشریفات اجرای تحریر ترکه

شورای حل اختلاف برای تحریر ترکه وقتی را که کمتر از یک ماه و بیش از سه ماه از تاریخ نشر آگهی نباشد، معین می‌کند و در یکی از روزنامه‌های کثیرالانتشار آگهی می‌دهد که ورثه یا نماینده قانونی آنها، بستانکاران و مدیونین به متوفی و کسان دیگری که حقی بر ترکه متوفی دارند، در ساعت و روز‌ معین در دادگاه برای تحریر ترکه حاضر شوند.

‌علاوه بر آگهی فوق، برای هر یک از ورثه یا نماینده قانونی آنها و وصی و موصی‌له (اگر معین و در حوزه دادگاه مقیم باشند)، برای حضور در وقت مقرر‌ احضاریه فرستاده می‌شود. غیبت اشخاصی که احضار شده‌اند، مانع از تحریر ترکه نخواهد بود.
برای تحریر ترکه صورتی از ترکه برداشته می‌شود و این صورت باید مشتمل بر امور زیر باشد:

1. توصیف اموال منقول با تعیین بهای آن؛
2. تعیین اوصاف و وزن و عیار نقره و طلاجات؛
3. مبلغ و نوع نقدینه؛
4. بهاء و نوع برگ‌های بهادار؛
5. اسناد با ذکر خصوصیات آنها؛
6. نام رقبات غیرمنقول.

ارزیابی اموال منقول توسط ارزیابی که مورد تراضی ورثه یا مورد اعتماد دادرس باشد انجام می‌شود. مطالبات و بدهی متوفی که به موجب احکام نهایی و اسناد رسمی یا دفاتر و برگهای مربوط به متوفی یا اقرار مدیونین و ورثه مسلم‌ است نیز در صورت ترکه نوشته می‌شود.
به صورت کلی صورت‌جلسه‌ تحریر ترکه شامل موارد زیر است:

1. نام و سمت متصدی تحریر ترکه؛
2. نام و مشخصات کسانی که احضار شده و کسانی که حاضر شده‌اند؛
3. محلی که تحریر ترکه در آنجا صورت می‌گیرد؛
4. اظهارات اشخاص راجع به دارایی، بدهی و ترکه متوفی؛
5. نام و مشخصات کسی که اسناد و اموال به او داده می‌شود.

در مدتی که ترکه تحریر می‌شود، تصرف در ترکه ممنوع است؛ مگر تصرفاتی که برای اداره و حفظ ترکه لازم است.

تحریر ترکه در صلاحیت کجاست؟

از نظر صلاحیت محلی، طبق ماده ۲۰ قانون آیین دادرسی مدنی دعاوی مربوط به ترکه متوفی، قابل رسیدگی در دادگاه محلی آخرین اقامتگاه متوفی در ایران است. اما چنانچه آخرین اقامتگاه مشخص نباشد، رسیدگی به دعاوی در صلاحیت دادگاهی است که آخرین محل سکونت متوفی در ایران، در آن حوزه بوده باشد؛ حتی اگر اموال و یا وراث متوفی در محل دیگر باشند.

اما از جهت صلاحیت ذاتی، رسیدگی به امور راجع به ترکه بر اساس ماده ۱۸۹ قانون سوم توسعه، در صلاحیت شورای حل اختلاف است.

موارد الزامی تحریر ترکه

گفتیم که وراث و وصی متوفی می‌توانند درخواست تحریر ترکه کنند، اما این امر الزامی نیست. در برخی موارد، افراد مکلفند که درخواست تحریر ترکه بدهند. اما در چه شرایطی این امر الزامی است؟

1. اگر در بین وراث غایب یا محجور وجود داشته باشد، قیم یا امین مکلف است ظرف مدت ده روز از تاریخ تعیین درخواست تحریر ترکه کند؛
2. هرگاه برخی از ورثه ترکه را قبول نکنند؛
3. اگر متوفی از اتباع خارجی باشد، تحریر ترکه الزامی است. البته پس از تعیین مدیر ترکه، دادگاه با حضور دادستان، ترکه را تحریر می‌کند.

بعد از تحریر ترکه چه باید کرد؟

بعد از آن که ترکه به درستی تحریر شد، نوبت به تقسیم آن خواهد رسید. یعنی وراث می‌توانند اقدام به تقسیم ترکه بر اساس توافق یا سهم‌الارث قانونی خود کنند. بنابراین ممکن است دو راه را در پیش بگیرند. راه نخست که همان تقسیم‌نامه توافقی است و راه دوم تقسیم از طریق دادگاه. تقسیم‌نامه توافقی ممکن است به طور عادی یا رسمی تنظیم شود.

مسلماً در موردی که ورثه برای تقسیم ترکه با یکدیگر توافق نکنند، وراثی که خواهان تقسیم هستند مجبور به طرح دعوای تقسیم ترکه می شوند. در این صورت دادگاه موضوع را بررسی می‌کند و در خصوص تقسیم ترکه حکم می‌دهد. باید توجه داشت که قبل از تقسیم ترکه، لازم است حقوق و دیون ترکه، پرداخت شود.

تحریر ترکه اموال بدون سند

تحریر ترکه اموال بدون سند دقیقا همانند اموال دارای سند رسمی انجام می‌شود. یعنی بر اساس ادله و مدارکی که ورثه و ذی‌نفعان ارائه می‌کنند، این املاک در لیست دارایی‌های شخص متوفی ثبت خواهند شد. مشکل اصلی در تقسیم اموال بدون سند رخ می‌دهد. اگر ملکی به صورت قولنامه‌ای به متوفی منتقل شده، ابتدا باید دادخواست الزام به تنظیم سند رسمی به طرفیت فروشنده داد و سپس در صورت امکان، اقدام به تقسیم ملک موردنظر کرده و یا با فروش آن، سهم وراث را پرداخت کرد.

نحوه استعلام در تحریر ترکه

هنگام تحریر ترکه و تقاضای آن توسط ورثه، شورا می‌تواند اقدام به استعلام در مورد اموال ثبت‌شده و قابل پیگیری متوفی کند. این استعلام‌ها می‌تواند از اداره ثبت جهت اموال غیرمنقول، از پلیس در مورد مالکیت خودرو و از بانک مرکزی در مورد حساب‌های بانکی و موجودی آنان باشد. البته ممکن است ذی‌نفع در مورد استعلام از سازمان بورس، شرکت مخابرات و … نیز تقاضایی داشته باشد که از طریق همان شورا قابل انجام خواهد بود.

سخن پایانی

تحریر ترکه در واقع راهی برای جلوگیری از تضییع حقوق ورثه است که دارای مراحل و پیچیدگی‌های خاصی است. واگذاری این قبیل پرونده‌ها به وکلایی که بارها این مسیر را طی کرده‌اند، از اتلاف عمر و سرمایه شما جلوگیری خواهد کرد. اگر شما نیز در مورد تحریر ترکه سوال یا مشکلی دارید بهتر است آن را با وکلای مجرب ما در پلتفرم حقوقی ترازو مطرح کنید.

سوالات متداول