قوانین مربوط به فعالیت خیریه‌ها در ایران
همه ما در دوره‌هایی از زندگی به فعالیت در خیریه‌ها علاقه‌مند می‌شویم، حتی ممکن است بیشتر عمر خود را صرف فعالیت در مؤسسات خیریه کرده باشیم. ممکن است به‌تازگی به فعالیت در خیریه‌ها علاقه‌مند شده باشید یا بخواهید یک مؤسسه خیریه تأسیس کنید.
برای این کار باید ابتدا بدانید که خیریه‌ها چگونه تأسیس می‌شوند، موضوع فعالیت آنها چیست و آیا مشمول موضوعاتی مانند معافیت‌های مالیاتی می‌شوند یا خیر؟ برای دانستن پاسخ چنین سؤالاتی به خواندن این مقاله ادامه دهید. در این مقاله، هرآنچه باید درباره فعالیت در خیریه‌ها و نحوه فعالیت این مؤسسات مردم‌نهاد بدانید را می‌خوانید.
خیریه چه نوع مؤسسه‌ای است؟
همان‌طور که احتمالا از نام آن حدس می‌زنید، خیریه مؤسسه‌ای است که در زمینه امور خیر و عام‌المنفعه فعالیت می‌کند. خیریه‌ها مؤسسات عام‌المنفعه‌ای هستند که صرف‌نظر از مرزگذاری‌های سیاسی و فارغ از فعالیت احزاب، گروه‌ها و دسته‌های سیاسی، به صورت غیرانتفاعی اداره می‌شوند و از مراجع ذی‌صلاح پروانه یا مجوز فعالیت گرفته‌اند. این مؤسسات ممکن است به صورت دولتی یا خصوصی اداره شوند اما در اساسنامه آنها حتما به این موضوع اشاره شده که غیرانتفاعی هستند.
خیریه‌های دولتی توسط دولت‌ها یا سازمان‌های دولتی حمایت می‌شوند و بدون کمک بخش دولتی فعالیت آنها به عنوان خیریه دولتی معنایی نخواهد داشت. در مقابل، خیریه‌های خصوصی سازمان‌ها و مؤسساتی مردم‌نهاد یا NGO هستند. این مؤسسات با کمک‌های نقدی و غیرنقدی اشخاص یا سازمان‌های غیردولت فعالیت می‌کنند.
به موجب بند ت ماده ۱ دستورالعمل نحوه نظارت بر درآمد و هزینه مؤسسات خیریه توسط سازمان امور مالیاتی کشور، باید در اساسنامه مؤسسات خیریه تصریح شود که این مؤسسات یا سرمایه‌گذاران آنها نمی‌توانند به هیچ‌وجه از کمک‌ها و هدایای نقدی و غیرنقدی دریافتی برای خود استفاده یا برداشت کنند.
موضوع فعالیت خیریه‌ها چیست؟
خیریه‌ها صرف‌نظر از اینکه دولتی باشند یا خصوصی فعالیت‌های مشترکی دارند. این مؤسسات بسته به اینکه با چه هدفی تأسیس شده باشند، فعالیت‌های مختلفی در زمینه‌های نیکوکاری، فرهنگی، علمی، اجتماعی، آموزشی، ورزشی، درمانی، محیط زیست، عمران و آبادی و حتی مذهبی دارند. برخی از مهم‌ترین فعالیت‌هایی که خیریه‌ها در ایران انجام می‌دهند، عبارت‌اند از:
- انجام فعالیت‌های داوطلبانه برای کمک به افراد کم‌توان یا ناتوان؛
- جمع‌آوری هدایا و کمک‌های نقدی و غیرنقدی مردمی که می‌خواهند به نیازمندان کمک کنند؛
- تهیه خوراک، پوشاک و مسکن برای افراد نیازمند یا حادثه‌دیده؛
- تأمین مسکن و سرپناه برای افراد بی‌خانمان؛
- سوادآموزی به کودکانی که در مناطق محروم کشور زندگی می‌کنند؛
- آموزش مهارت‌های لازم برای توانمندسازی و اشتغال افرادی که بضاعت مالی کافی ندارند؛
- ساخت مساجد، مدارس و کتابخانه‌ها در مناطق محروم؛
- ارائه وام‌های کم‌بهره به افرادی که توان مالی کافی ندارند؛
- تأمین جهیزیه برای نوعروسان کم‌بضاعت؛
- اداره بازارچه‌های خیریه برای فروش محصولات و خدمات افراد تحت پوشش خیریه‌ها؛
- تعمیر و نگهداری از آثار باستانی کشور؛
- حفاظت از محیط‌زیست و موجودات زنده‌ای که در آن زندگی می‌کنند؛
- ارائه وام تحصیلی کم‌بهره به دانش‌آموزان و دانشجویان کم‌بضاعت.
چگونه یک خیریه تأسیس کنیم؟
اولین موضوعی که برای تأسیس یک مؤسسه خیریه باید بدانید این است که این مؤسسات از چه نهاد یا سازمانی مجوز می‌گیرند. در گذشته‌ای نه چندان دور، خیریه‌ها برای شروع فعالیت خود به صورت رسمی باید از سازمان بهزیستی کشور مجوز می‌گرفتند اما امروزه اوضاع کمی فرق کرده است. در حال حاضر، خیریه‌ها زیرمجموعه سازمان‌های مردم‌نهاد به حساب می‌آیند و باید برای فعالیت خود درست مانند این سازمان‌ها مجوز بگیرند.
سازمان‌های مردم‌نهاد یا NGOها پیش از اینکه فعالیت خود را به صورت رسمی شروع کنند، باید از وزارت کشور مجوز داشته باشند. جهت دریافت این مجوز هم باید به سامانه ثبت سازمان‌های مردم نهاد مراجعه کنند.
شرایط ثبت‌نام برای دریافت مجوز خیریه
بر اساس مقررات مندرج در سامانه ثبت سازمان‌های مردم‌نهاد وزارت کشور، هر فرد با تابعیت ایرانی که بیش از ۱۸ سال سن داشته باشد می‌تواند برای دریافت مجوز سمن‌ها (سازمان مردم نهاد) و خیریه‌ها تقاضا دهد. بااین‌حال، برای اینکه یک سمن از نظر قانونی به رسمیت شناخته شود، باید حداقل دو نفر از اعضای هیئت مؤسس آن صلاحیت و تخصص لازم مربوط به موضوع خیریه را داشته باشند.
همچنین، اعضای هیئت مؤسس خیریه نباید به موجب رأی دادگاه محارب و معاند شناخته شده باشند یا سابقه محکومیت کیفری که آنها را از حقوق اجتماعی محروم کرده نداشته باشند. به‌علاوه، اعضای مؤسس خیریه باید تمکن مالی لازمی که به موجب مقررات هیئت نظارت کشور (متشکل از معاون وزیر کشور، نماینده شورای عالی استان‌ها و نماینده سازمان‌های غیردولتی) تصویب می‌شود را داشته باشند.
متقاضیان دریافت مجوز خیریه دارای این شرایط به عنوان یکی از سمن‌ها باید مدارکی را ارائه کنند که عبارت‌اند از:
- فرم تکمیل‌شده درخواست تأسیس سمن؛
- مدارک هویتی اعضای مؤسس سازمان مردم‌نهاد؛
- مدارک تحصیلی یا سوابق کاری دو نفر از اعضای مؤسس خیریه که تخصص آنها مرتبط با موضوع خیریه است؛
- اساسنامه‌ای که اعضای مؤسس و هیئت مدیره سمن آن را تصویب کرده‌اند؛
- فرم‌های مربوط به صورت‌جلساتی که در آنها سمت اعضا هیئت مدیره و امنای سمن مشخص شده است؛
- سربرگ، مهر و لوگویی که متقاضی برای خیریه خود طراحی کرده است.
گفتنی است که اعضای مؤسس یک خیریه کسانی هستند که تمام اقدامات لازم قانونی و اداری را برای دریافت مجوز این مؤسسه انجام می‌دهند.
مراحل صدور مجوز خیریه‌ها
برای دریافت مجوز خیریه مثل تمام سمن‌ها باید ابتدا به سامانه مربوط به سازمان‌های مردم‌نهاد در وب‌سایت وزارت کشور مراجعه کنید. در این سامانه از شما خواسته می‌شود که فرم‌های مربوط به تقاضای تأسیس سمن را تکمیل و تصویر مدارک لازم را بارگذاری کنید. پس از ثبت تقاضا در این سامانه باید ۷ تا ۱۰ روز منتظر بمانید تا نتیجه درخواست شما مشخص شود. پس از تأیید تقاضایتان، از شما خواسته می‌شود تا فرم‌های مربوط به مشخصات فردی اعضا و اساسنامه خیریه را تکمیل کنید.
در مرحله بعدی باید به اداره کل امور سازمان‌های مردم‌نهاد واقع وزارت کشور، استانداری‌ها یا فرمان‌داری‌ها مراجعه کنید و اصل و تصویر مدارک بارگذاری شده در سامانه را همراه با ۳ قطعه عکس تحویل بدهید. بعد از آن، باید منتظر بمانید تا برای شما پرونده‌ای در دبیرخانه هیئت نظارت این اداره تشکیل شود.
با تشکیل پرونده برای دریافت مجوز خیریه، از قوه قضائیه، وزارت اطلاعات، ناجا و دستگاه‌های تخصصی مربوط به موضوع فعالیت خیریه استعلام می‌شود. به این ترتیب، صلاحیت سیاسی و امنیتی، انتظامی و اخلاقی، تخصصی و هویتی افرادی که می‌خواهند خیریه را تأسیس کنند بررسی می‌شود. بعد از مشخص شدن نتایج این بررسی‌ها و موافقت هیئت نظارت با تأسیس خیریه، مجمع عمومی مؤسس آن برگزار می‌شود تا هیئت مدیره، بازرسان و طرح اساسنامه به تصویب نهایی برسد.
پس از طی شدن این فرایند، خیریه به عنوان یک سازمان مردم‌نهاد برای ثبت شرکت‌ها معرفی می‌شود. در نهایت هم پروانه تأسیس به متقاضیان داده می‌شود. این افراد می‌توانند پس از انتشار آگهی ثبت شرکت یا مؤسسه خود در روزنامه رسمی کشور کار خود را شروع کنند.
آیا خیریه‌ها باید مالیات بپردازند؟
کمک‌ها و هدایای دریافتی نقدی و غیرنقدی مؤسسات خیریه به موجب قوانین و مقررات کشور که مهم‌ترین آنها ماده ۱۳۹ قانون مالیات‌های مستقیم است، از پرداخت مالیات معاف هستند. در بند ط این ماده می‌خوانیم:
«کمک‌ها و هدایای دریافتی نقدی و غیرنقدی مؤسسات خیریه و عام‌المنفعه که به ثبت رسیده‌اند، مشروط بر آنکه به موجب اساسنامه آنها صرف امور مذکور در بند ح این ماده شود و سازمان امور مالیاتی کشور بر درآمد و هزینه آنها نظارت کند، از پرداخت مالیات معاف است.»
در بند ح این ماده هم این‌طور می‌خوانیم:
«آن قسمت از درآمد موقوفات عام که طبق موازین شرعی به مصرف اموری از قبیل تبلیغات اسلامی، تحقیقات فرهنگی، علمی، دینی، فنی، اختراعات، اکتشافات، تعلیم و تربیت، بهداشت و درمان، بنا و تعمیر و نگهداری مساجد و مصلاها و حوزه‌های علمیه و مدارس علوم اسلامی و مدارس و دانشگاه‌های دولتی، مراسم تعزیه و اطعام، تعمیر آثار باستانی، امور عمرانی و آبادانی، هزینه یا وام تحصیلی دانش‌آموزان و دانشجویان، کمک به مستضعفان و آسیب‌دیدگان حوادث ناشی از سیل، زلزله، آتش‌سوزی، جنگ و حوادث غیرمترقبه دیگر برسد، مشروط بر اینکه درآمد و هزینه‌های مزبور به تأیید سازمان اوقاف و امور خیریه رسیده باشد و همچنین ساخت، تعمیر و نگهداری مراکز نگهداری کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست در گروه‌های سنی و جنسی مختلف، مراکز نگهداری و مراقبت سالمندان، کارگاه‌های حرفه‌آموزی و اشتغال مصدومان ضایعه نخاعی، معلولان جسمی و حرکتی، زنان سرپرست خانوار و دختران خود سرپرست، مراکز آموزش، توانبخشی و حرفه‌آموزی معلولان ذهنی و کودکان نابینا، کم‌بینا، کم‌شنوا و ناشنوا و سایر مراکز و اماکنی که بتوانند در خدمت مددجویان سازمان‌های حمایتی بهزیستی کشور قرار گیرند، از پرداخت مالیات معاف است.»
بر این اساس، می‌توان گفت که مؤسسات خیریه برای برخورداری از معافیت مالیاتی، باید ۴ شرط اصلی داشته باشند که به این ترتیب هستند:
- به ثبت رسمی رسیده باشند و از مراجع ذی‌صلاح مجوز فعالیت گرفته باشند؛
- کمک‌ها و هدایای دریافتی را صرف اموری مانند آنچه در بند ح این ماده آمده کنند؛
- درآمدها و هزینه‌های مورد نظر به تأیید سازمان اوقاف و امور خیریه رسیده باشد؛
- سازمان امور مالیاتی کشور بر درآمدها و هزینه‌ها آنها نظارت کند.
مؤسسات خیریه و معضلی به نام پولشویی
مؤسسات خیریه از جمله مراکزی هستند که مردم برای انجام دادن کارهای خیر و عام‌المنفعه سراغ آنها می‌روند. این مؤسسات معمولا اعتماد کامل کسانی که در آنها فعالیت می‌کنند را دارند و همه اصل را بر حسن نیت مدیران آنها می‌گذارند. این حس اعتماد به همان اندازه که ارزشمند محسوب می‌شود، ممکن است زمینه وقوع جرائمی مانند پولشویی در خیریه‌ها را فراهم کند.
برای مقابله با وقوع چنین جرائمی در مؤسسات خیریه قوانین و مقرراتی وضع شده است. مهم‌ترین این مقررات مواد ۵ و ۷ قانون مبارزه با پولشویی است. به موجب ماده ۵ این قانون:
«کلیه صاحبان مشاغل غیرمالی و مؤسسات غیرانتفاعی و همچنین اشخاص حقیقی و حقوقی از جمله بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، بانک‌ها، مؤسسات مالی و اعتباری، بیمه‌ها، بیمه مرکزی، صندوق‌های قرض‌الحسنه، بنیادها و مؤسسات خیریه، شهرداری‌ها، صندوق‌های بازنشستگی، نهادهای عمومی غیردولتی، تعاونی‌های اعتباری، صرافی‌ها، بازار سرمایه (بورس‌های اوراق بهادار) و سایر بورس‌ها، شرکت‌های کارگزاری، صندوقها و شرکت‌های سرمایه‌گذاری و همچنین مؤسساتی که شمول قانون بر آنها مستلزم ذکر نام می‌باشد از قبیل شرکت ملی نفت ایران، سازمان گسترش و نوسازی ایران و غیر آنها، مکلف‌اند آیین‌نامه‌های اجرائی هیات وزیران در ارتباط با این قانون و قانون مبارزه با تأمین مالی تروریسم را اجراء کنند.»
در ماده ۷ قانون مبارزه با پولشویی هم می‌خوانیم:
«اشخاص، نهادها و دستگاه‌های مشمول این قانون (موضوع مواد ۵ و ۶) برحسب نوع فعالیت و ساختار سازمانی خود مکلف به رعایت موارد زیر هستند:
- احراز هویت و شناسایی مراجعان، مالکان واقعی و در صورت اقدام توسط نماینده یا وکیل، احراز سمت و هویت نماینده، وکیل و اصیل.
- ارائه اطلاعات، گزارش‌ها، اسناد و مدارک لازم به مرکز اطلاعات مالی در چهارچوب قانون و آیین‌نامه مصوب هیات‌وزیران.
- ارائه گزارش معاملات یا عملیات یا شروع به عملیات بیش از میزان مصوب شورا یا معاملات و عملیات مشکوک بانکی، ثبتی، سرمایه‌گذاری، صرافی، کارگزاری و مانند آنها به مرکز اطلاعات مالی.»
سخن پایانی
برای انجام کارهای خیر و عام‌المنفعه راه‌های مختلفی وجود دارد که یکی از آنها تأسیس خیریه‌ها است. خیریه‌ها در حال حاضر به عنوان نهادهای مردم‌نهاد از وزارت کشور مجوز می‌گیرند و باید اساسنامه‌ای مشخص و شفاف داشته باشند. شفافیت اساسنامه خیریه‌ها سبب می‌شود که جرائمی مانند پولشویی در آنها اتفاق نیفتد. کمک‌ها و هدایای نقدی و غیرنقدی خیریه‌ها مشمول مالیات نمی‌شود مشروط بر اینکه مراجع ذی‌صلاح این درآمدها را تأیید و بر روند فعالیت خیریه‌ها نظارت کنند.
سوالات متداول
محدوده فعالیت موسسات خیریه کجاست؟
خیریه‌ها ممکن است ملی، فرااستانی، استانی و شهرستانی باشند. خیریه‌های ملی در تمام استان‌ها یا حداقل ۵ استان فعالیت می‌کنند. خیریه‌های فرااستانی هم در ۱ تا ۴ استان و استانی و شهرستانی‌ها فقط در محدوده‌ای که در آن ثبت شده‌اند فعال خواهند بود.
خیریه‌ها از کجا مجوز می‌گیرند؟
برای دریافت مجوز خیریه‌ها باید به سامانه مربوط به سازمان‌های مردم‌نهاد در وب‌سایت وزارت کشور (بخش میز خدمت) مراجعه کنید.
آیا خیریه‌ها مشمول معافیت مالیاتی می‌شوند؟
بله، کمک‌ها و هدایای دریافتی نقدی و غیرنقدی مؤسسات خیریه به موجب قوانین و مقررات کشور که مهم‌ترین آنها ماده ۱۳۹ قانون مالیات‌های مستقیم است، از پرداخت مالیات معاف هستند.