بعضی از جرایم همیشه و در طول تاریخ، صرف‌نظر از قوانین و مقررات جزایی در کشورها رخ داده‌اند و در هر مکان و زمانی احتمال وقوع آنها وجود دارد. یکی از این جرایم، ضرب و جرح عمدی است اما چقدر درباره این جرم می‌دانید؟ تفاوت ضرب و جرح با ضرب و شتم چیست؟ چه مجازاتی برای این جرم در نظر گرفته شده است؟ تا پایان این مقاله با ما همراه باشید تا به چنین سؤالاتی پاسخ داده شود.
منظور از ضرب و جرح عمدی چیست؟
ضرب به معنای صدمه بدنی و جرح در لغت مترادف با آسیبی است که همراه با خونریزی باشد. ضرب و جرح عمدی بر اساس ماده ۶۱۴ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات و مجازات‌های بازدارنده) جرم‌انگاری شده است. بنابراین، اگر بخواهیم عناصر جرم ضرب و جرح عمدی را دسته‌بندی کنیم، به این ترتیب خواهند بود:
- عنصر قانونی: این عمل در ماده ۶۱۴ قانون مجازات اسلامی جرم‌انگاری شده است. بنابراین، این ماده عنصر قانونی آن به شمار می‌رود.
- عنصر مادی: عنصر مادی این جرم را باید جرح یا ضربی (با تعریفی که ارائه شد) دانست که نتیجه آن نقصان، شکستن یا از کار افتادن یک یا چند عضو از بدن قربانی شده یا بیماری مزمن و یا از بین رفتن یکی از حواس، توانایی‌های او را در پی داشته باشد یا اینکه موجب زوال عقل او شود. در واقع، این جرم مقید به نتیجه است و به طور مثال، تهدید یک فرد به ضرب و جرح را نمی‌توان از مصادیق این جرم به حساب آورد.
- عنصر معنوی یا روانی: عنصر معنوی این جرم نیز از نام آن کاملاً مشخص است؛ عامدانه و عالمانه صدمه زدن به دیگری به مجازات مقرر در ماده ۶۱۴ قانون مجازات اسلامی منجر خواهد شد.
برای اینکه بتوان گفت که جرمی به نام ضرب و جرح عمدی اتفاق افتاده، باید حتماً این سه عنصر محقق شوند.
تفاوت ضرب و جرح با ضرب و شتم
گاهی اوقات، هنگام اشاره به جرم ضرب و جرح، از اصطلاح ضرب و شتم استفاده می‌کنند. شاید اصطلاح ضرب و شتم از نظر زبان فارسی درست باشد اما از نظر حقوقی با ضرب و جرح متفاوت است. همان‌طور که قبلاً اشاره شد، ضرب و جرح به ایراد صدمه جسمی منتهی به آسیب یا خونریزی قربانی گفته می‌شود. در مقابل، شتم در لغت به معنای دشنام دادن است و با موضوع جرم ضرب و جرح تفاوت دارد.
انواع ضرب و جرح در پزشکی قانونی
به طور کلی، ضرب و جرح را می‌توان به سه دسته کلی عمدی، غیرعمدی و شبه عمد تقسیم کرد. ضرب و جرح عمدی به ضرب و جرحی گفته می‌شود که مطابق با ماده ۲۹۰ قانون مجازات اسلامی عمدی محسوب شود. بر اساس ماده ۲۹۰: «جنایت در موارد زیر عمدی محسوب می‌شود:
- الف- هرگاه مرتکب با انجام کاری قصد ایراد جنایت بر فرد یا افرادی معین یا فرد یا افرادی غیرمعین از یک جمع را داشته باشد و در عمل نیز جنایت مقصود یا نظیر آن واقع شود، خواه کار ارتکابی نوعاً موجب وقوع آن جنایت یا نظیر آن بشود، خواه نشود.
- ب- هرگاه مرتکب، عمداً کاری انجام دهد که نوعاً موجب جنایت واقع شده یا نظیر آن، می‌گردد، هرچند قصد ارتکاب آن جنایت و نظیر آن را نداشته باشد ولی آگاه و متوجه بوده که آن کار نوعاً موجب آن جنایت یا نظیر آن می‌شود.
- پ- هرگاه مرتکب قصد ارتکاب جنایت واقع شده یا نظیر آن را نداشته و کاری را هم که انجام داده است، نسبت به افراد متعارف نوعاً موجب جنایت واقع شده یا نظیر آن، نمی‌شود لکن در خصوص مجنیٌ علیه، به علت بیماری، ضعف، پیری یا هر وضعیت دیگر و یا به علت وضعیت خاص مکانی یا زمانی نوعاً موجب آن جنایت یا نظیر آن می‌شود مشروط بر آنکه مرتکب به وضعیت نامتعارف مجنیٌ‌علیه یا وضعیت خاص مکانی یا زمانی آگاه و متوجه باشد.
- ت- هرگاه مرتکب قصد ایراد جنایت واقع شده یا نظیر آن را داشته باشد، بدون آنکه فرد یا جمع معینی مقصود وی باشد، و در عمل نیز جنایت مقصود یا نظیر آن، واقع شود، مانند اینکه در اماکن عمومی بمب‌گذاری کند.»
ضرب و جرح غیرعمدی نیز درست نقطه مقابل جرم عمد است. در این نوع ضرب و جرح، مرتکب سوءنیت نداشته و کاری که انجام داده، نوعاً کشنده نیست. کسی که مرتکب ضرب و جرح غیرعمدی می‌شود، مطابق با ماده ۶۱۴ قانون مجازات اسلامی، ممکن است به مجازات حبس و دیه محکوم شود که در ادامه، درباره آن بیشتر توضیح خواهیم داد.
ضرب و جرح شبه عمد نیز مشمول ماده ۲۹۱ قانون مجازات اسلامی می‌شود. طبق این ماده قانونی: «جنایت در موارد زیر شبه عمدی محسوب می‌شود:
- الف- هرگاه مرتکب نسبت به مجنی علیه قصد رفتاری را داشته لکن قصد جنایت واقع شده یا نظیر آن را نداشته باشد و از مواردی که مشمول تعریف جنایات عمدی می‌گردد، نباشد.
- ب- هرگاه مرتکب، جهل به موضوع داشته باشد مانند آنکه جنایتی را با اعتقاد به اینکه موضوع رفتار وی شیء یا حیوان و یا افراد مشمول ماده ۳۰۲ این قانون است به مجنیٌ علیه وارد کند، سپس خلاف آن معلوم گردد.
- پ- هرگاه جنایت به سبب تقصیر مرتکب واقع شود، مشروط بر اینکه جنایت واقع شده یا نظیر آن مشمول تعریف جنایت عمدی نباشد.»
مصادیق ضرب و جرح عمدی
ضرب و جرح عمدی ممکن است به اشکال مختلفی انجام شود. در ادامه، با رایج‌ترین مصادیق ضرب و جرح عمدی آشنا می‌شوید.
ضرب و جرح عمدی در حد لوث
اگر ضرب و جرح عمدی به اندازه‌ای باشد که قرائن و شواهد وقوع آن را اثبات می‌کنند اما برای این منظور، ادله‌ای مانند شهادت شهود یا اقرار متهم وجود نداشته باشد، وقوع این جرم از طریق قسامه به اثبات خواهد رسید.
البته، این نکته مهم را باید در نظر داشت که مطابق با رویه قضایی مانند رأی شماره ۹۲۰۹۹۷۰۲۲۲۲۰۰۸۵۲ شعبه ۲۲ دادگاه تجدیدنظر استان تهران در شهریور ۱۳۹۲، «قسامه در بزه ایراد ضرب و جرح عمدی، صرفاً جنبه خصوصی جرم را اثبات می‌کند.» بنابراین، در نهایت، می‌توان آن را تعیین دیه و یا ارش برای صدمات وارده محکوم کرد.
ضرب و جرح عمدی قابل گذشت
در برخی موارد، می‌توان ضرب و جرح عمدی را یک جرم قابل گذشت دانست، به این معنا که با رضایت شاکی، مجازات مجرم کاهش می‌یابد. در واقع، رضایت شاکی در مورد ضرب و جرح عمدی، مطابق با رویه قضایی همچون رأی صادره از شعبه ۳۸ دادگاه تجدیدنظر استان تهران در مردادماه سال ۱۳۹۲، فقط موجب تخفیف در مجازات مرتکب خواهد شد.
ضرب و جرح عمدی قابل گذشت به معنای توضیح داده شده را می‌توان از مفاد ماده ۶۱۴ قانون مجازات اسلامی استنباط کرد. بر این اساس، جرم ضرب و جرح عمدی در صورتی قابل گذشت خواهد بود که اقدام مرتکب موجب اخلال در نظم و صیانت و امنیت جامعه یا بیم تجری مرتکب یا دیگران نشود یا شاکی از شکایت خود صرف‌نظر کند و رضایت بدهد.
نکته مهمی که باید درباره ضرب و جرح عمدی بدانید این است که اگر این جرم با اسلحه یا چاقو و امثال آن انجام شود، مطابق با ماده ۶۱۴ و رویه قضایی نظیر رأی دیوان عالی کشور در شهریور ۱۴۰۲، از جرائم غیرقابل گذشت خواهد بود؛ یعنی رضایت شاکی حتی در صورت عدم ورود صدمات مورد اشاره در ماده ۶۱۴ نیز تأثیری در تخفیف مجازات مجرم نخواهد داشت. در این حالت، مجرم به سه ماه تا یک سال حبس محکوم می‌شود.
ضرب و جرح بدون آثار
گاهی اوقات، فرد برای قدرت نمایی یا تهدید دیگری ضربه‌ای به او وارد می‌کند که به قربانی صدمه‌ای نمی‌زند. در این صورت، مطابق با ماده ۵۶۷ قانون مجازات اسلامی سال ۱۳۹۲، ممکن است مرتکب به مجازات حبس محکوم شود. در این ماده این‌طور مقرر شده است: «در مواردی که رفتار مرتکب نه موجب آسیب و عیبی در بدن گردد و نه اثری از خود در بدن برجای بگذارد ضمان منتفی است لکن در موارد عمدی در صورت عدم تصالح، مرتکب به حبس یا شلاق تعزیری درجه هفت محکوم می‌شود.»
مجازات ضرب و جرح
مجازات ضرب و جرح عمدی مطابق با ماده ۶۱۴ قانون مجازات اسلامی، قصاص است اما اگر امکان قصاص وجود نداشته باشد یا به عبارت دیگر، جرم مشمول ماده ۲۹۰ قانون مجازات نشود، در صورتی که اقدام او موجب اخلال در نظم و صیانت و امنیت جامعه یا بیم تجری مرتکب یا دیگران گردد به حبس درجه شش محکوم خواهد شد و در صورت درخواست مجنی علیه مرتکب به پرداخت دیه نیز محکوم می‌شود. حبس تعزیری درجه شش نیز به موجب ماده ماده ۱۹ قانون مجازات اسلامی ۱۴۰۳، به حبس بیش از شش ماه تا دو سال گفته می‌شود.
مجازات ارش نیز یکی از مجازات‌های ضرب و جرح محسوب می‌شود. در صورتی که صدمه وارد شده به دیگری به اندازه‌ای باشد که در شرع برای آن دیه تعیین نشده، دادگاه با توجه به نظر کارشناس و با بررسی جنایت انجام شده، تأثیر آن بر قربانی و میزان خسارت وارد شده، مبلغی را به عنوان ارش تعیین می‌کند. این موضوع در ماده ۷۱۴ قانون مجازات اسلامی ۱۳۹۲ به این ترتیب مورد اشاره قرار گرفته است: «دیه صدماتی که موجب تغییر رنگ پوست می‌شود، به شرح ذیل است:
- الف- سیاه شدن پوست صورت، شش هزارم، کبود شدن آن، سه هزارم و سرخ شدن آن، یک ونیم هزارم دیه کامل
- ب- تغییر رنگ پوست سایر اعضاء، حسب مورد نصف مقادیر مذکور در بند الف
- تبصره ۱- در حکم مذکور فرقی بین اینکه عضو دارای دیه مقدر باشد یا نباشد، نیست. همچنین فرقی بین تغییر رنگ تمام یا قسمتی از عضو و نیز بقاء یا زوال اثر آن نمی‌باشد.
- تبصره ۲- در تغییر رنگ پوست سر، ارش ثابت است.»
نکته مهم دیگری که باید به آن توجه داشته باشید این است که مجازات ضرب و جرح عمدی منجر به شکستگی نیز مشمول همین ماده قانونی خواهد شد زیرا در ماده ۶۱۴ دقیقاً به کلمه شکستگی اشاره شده است.
مجازات ضرب و جرح عمدی با سلاح سرد نیز در تبصره همین ماده مورد اشاره گرفته است. در تبصره ماده ۶۱۴ آمده: «در صورتی که جرح وارده منتهی به ضایعات فوق نشود و آلت جرح اسلحه یا چاقو و امثال آن باشد مرتکب به سه ماه تا یک سال حبس محکوم خواهد شد.» عبارت «و امثال آن» که در این تبصره به آن اشاره شده، نشان می‌دهد که چاقو از باب مثال در این ماده مورد اشاره قرار گرفته و می‌توان آن را به انواع دیگر سلاح سرد نیز تسری داد.
در نهایت، باید به این نکته اشاره کرد که مجازات ضرب و جرح عمدی زن توسط شوهر یا افراد دیگر نیز مجازات مقرر شده در ماده ۶۱۴ است زیرا در این ماده قانونی از کلمه «دیگری» به عنوان قربانی جرم نام برده شده و آن را به زن یا مرد بودن این فرد وابسته نکرده است.
شکواییه ضرب و جرح
پس از اینکه جرم ضرب و جرح عمدی اتفاق افتاد، فرد قربانی می‌تواند شکایتی تنظیم کند تا مجرم به مجازات مقرر شده در قانون برسد. برای اینکه این شکایت در دادگاه مطرح و منجر به صدور حکم شود، باید این مراحل را طی کنید:
- مراجعه به کلانتری یا تماس با پلیس ۱۱۰: بعد از وقوع جرم ضرب و جرح عمدی باید به کلانتری محل وقوع جرم مراجعه کنید یا با پلیس تماس بگیرید. در این صورت، مأموران نیروی انتظامی مدارک مربوط به وقوع جرم را جمع‌آوری کرده و صورتجلسه‌ای تنظیم می‌کنند.
- ارجاع پرونده به پزشکی قانونی: پس از آن، در صورت لزوم، از شما خواسته می‌شود تا برای معاینه و بررسی آثار ناشی از جرم به پزشکی قانونی مراجعه کنید. در این مرحله، نوع و میزان جراحات وارده بررسی و مشخص خواهد شد.
- ارسال پرونده به دادسرا: پس از تشکیل پرونده در کلانتری و پزشکی و قانونی، این پرونده به دادسرای عمومی و انقلاب جایی که جرم در حوزه استحفاظی آنجا رخ داده، ارجاع داده می‌شود. در این مرحله، مدارک و صورتجلسه مذکور بررسی می‌شوند و اگر پرونده تکمیل باشد، آن را برای بازپرس یا دادیار دادسرا ارسال می‌کنند. در این مرحله، می‌توان گفت که شکایت به اصطلاح جریان یافته است.
- ارسال احضاریه برای متهم پرونده: بازپرس یا دادیاری که مسئول بررسی پرونده شده، برای شاکی احضاریه می‌فرستد. او به دادسرا احضار می‌شود تا احراز هویت شده و توضیحات خود درباره جرم را ارائه دهد. پس از رسیدگی به پرونده و دریافت آخرین دفاعیات و اظهارات متهم، در صورتی که دلایل ارائه شده برای انتساب جرم به او کافی باشند، قرار جلب به دادرسی صادر می‌شود. پس از آن، از سوی دادستان کیفرخواستی صادر خواهد شد.
- ارجاع کیفرخواست به دادگاه کیفری دو: دادگاه رسیدگی‌کننده به پرونده‌های ضرب و جرح، دادگاه کیفری دو است. بنابراین، پس از صدور کیفر خواست، پرونده به دادگاه کیفری دو محل وقوع جرم ارجاع داده می‌شود. قاضی این دادگاه با شنیدن اظهارات شاکی و متهم و با توجه به اظهارات کارشناس و مدارک و دلایل ارائه شده برای اثبات جرم یا بی‌گناهی متهم، درباره گناهکار بودن او یا میزان مجازات در صورت مجرم بودن متهم، حکمی صادر می‌کند.
- اجرای حکم دادگاه: پس از اینکه مهلت اعتراض و تجدیدنظر از حکم دادگاه سپری شد، رأی صادره قطعی می‌شود. سپس، این رأی دوباره به دادسرا ارجاع داده می‌شود تا دادیار بخش اجرای احکام این دادسرا آن را اجرا کند.
لازم به ذکر است که مدت زمان شکایت ضرب و جرح کاملاً به پرونده مورد نظر بستگی دارد و ممکن است بر اساس شرایط هر پرونده متفاوت باشد.
نمونه شکواییه ضرب و جرح
همان‌طور که اشاره شد، برای شکایت نسبت به ضرب و جرح باید شکواییه‌ای تنظیم شود. شما می‌توانید این شکواییه را با کمک یک وکیل باتجربه کیفری و با توجه به موضوع شکایت خود بنویسید اما نمونه آن به این شرح است:
«به نام خدا
مشخصات شاکی
مشخصات مشتکی‌عنه:
موضوع جرم: ضرب و جرح
محل وقوع جرم:…
دلایل و مستندات: نامه پزشکی قانونی و…
ریاست محترم دادسرای عمومی و انقلاب شعبه…
با سلام و احترام
به استحضار می‌رساند… (در این بخش ماوقع به صورت مختصر نوشته می‌شود.)
با توجه به اینکه فعل ارتکابی مشتکی‌عنه از مصادیق بارز ماده ۶۱۴ قانون مجازات اسلامی تعزیرات و مجازات بازدارنده است، با استناد به مواد فوق درخواست تعقیب کیفری و مجازات ایشان و همچنین الزام متهم به پرداخت هزینه دادرسی، وفق مادتین ۵۱۵ و ۵۱۹ قانون آئین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب در امور مدنی و قاعده تسبیب را استدعا دارم. از بذل‌توجه و مساعدت جنابعالی کمال قدردانی را دارم.»
دلایل اثبات ضرب و جرح عمدی
در صورتی که بخواهید شکواییه تنظیم کنید باید دلایل و مدارکی نیز ارائه دهید که وقوع جرم و عمدی بودن یا نبودن آن را اثبات می‌کنند. بهترین دلایل و مدارک برای اثبات این جرم به این ترتیب هستند:
- نامه پزشکی قانونی: همان‌طور که قبلاً اشاره شد، یکی از مراحل رسیدگی به این شکایت، ارجاع به پزشکی قانونی است. بنابراین، نامه‌ای که نظریه کارشناس این مرجع در آن درج شده، می‌تواند یکی از بهترین دلایل برای اثبات ورود صدمه به شما باشد.
- فیلم و عکس: هر نوع فیلم و عکسی که وقوع جرم را نشان می‌دهد، می‌تواند یکی از دلایل و مدارک شما برای شکایت باشد.
- اقرار متهم: ممکن است متهم در حین تحقیقات محلی یا دادرسی به جرم خود اعتراف کند که بهترین دلیل اثبات جرم خواهد بود.
- شهادت شهود: اگر افرادی در حین وقوع جرم شاهد آن بوده‌اند، می‌توانید به شهادت آنها نیز استناد کنید.
- استشهادیه محلی: در صورتی که تعداد شاهدان شما بیشتر باشد، می‌توانید یک استشهادیه محلی برای اثبات جرم تنظیم کنید.
- قسامه در ضرب و جرح: در برخی موارد نیز ممکن است شاهد یا مدرک دیگری برای انتساب جرم به متهم نداشته باشید. در این صورت، اصطلاحاً لوث در ضرب و جرح اتفاق افتاده یعنی آثار و نشانه‌های جرم، قاضی را نسبت به مجرم بودن متهم دچار شک و تردید کرده است. در این شرایط، طبق ماده ۳۱۷ قانون مجازات اسلامی: «در صورت حصول لوث، نخست از متهم، مطالبه دلیل بر نفی اتهام می‌شود. اگر دلیلی ارائه شود، نوبت به قسامه شاکی نمی‌رسد و متهم تبرئه می‌گردد. در غیراین صورت با ثبوت لوث، شاکی می‌تواند اقامه قسامه کند یا از متهم درخواست قسامه نماید.»
نمونه استشهادیه محلی ضرب و جرح که به آن اشاره کردیم، به این ترتیب است:
«اینجانب (نام و نام خانوادگی شاهدان همراه با مشخصات کامل هر یک از آنها)، بدین‌وسیله شهادت می‌دهم که در تاریخ… در محل به نشانی… شاهد وقوع یک حادثه ضرب و جرح بودم.
بر اساس مشاهدات اینجانب، فرد (متهم) اقدام به (شرح مختصر و دقیق حادثه، نظیر حمله به دیگری، استفاده از شیء خاص، یا توضیحی شبیه آن) کرد. این واقعه موجب (شرح آسیب‌های وارده مانند جراحت) شد.
اینجانب به عنوان فردی که در محل وقوع جرم حضور داشته و شاهد مستقیم این ماجرا بوده‌ام، تمامی اظهارات فوق را با آگاهی کامل و صداقت بیان کرده و آماده‌ام در مراجع قضایی نیز همین مطالب را تایید کنم.
نام و نام خانوادگی شاهدان همراه با مشخصات و امضا و تاریخ»
رفع اتهام ضرب و جرح
پس از اینکه فردی به ضرب و جرح متهم شد، می‌تواند از خود طی یک لایحه دفاعیه دفاع کند. در این لایحه باید تمام دلایل و مدارکی که نشان می‌دهند او بی‌گناه است، ارائه شود. در این موارد، کمک گرفتن از یک وکیل خبره در پرونده‌های کیفری بهترین راهکار است.
نمونه رای ضرب و جرح عمدی
همان‌طور که گفتیم، پس از رسیدگی به پرونده ضرب و جرح، حکمی صادر می‌شود. نمونه این رأی به این شرح است:
«در خـصوص تجدیدنظرخواهی آقای م.م. فرزند الف. نسبت به دادنامه شماره ۹۱۱۳۲۸ مورخ ۸/۱۱/۹۱ صادره از شعبه محترم ۱۱۵۳ دادگاه عمومی جزایی تهران که به موجب آن نامبرده به اتهام ضرب و جرح عمدی به پرداخت دیه در حق شکات خصوصی آقایان ح.الف. و ح.الف. و مبلغ دویست و بیست و دو هزار ریال جزای نقدی در حق دولت از بابت جنبه عمومی جرم محکوم گردیده است، دادگاه نظر به محتویات پرونده و لایحه تجدیدنظرخواهی تجدیدنظرخواه، و گواهی پزشکی قانونی نظر به اینکه میزان دیه مورد حکم کمتر از خمس دیه کامله بوده و به استناد بند د ماده ۲۳۲ قانون آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب در امور کیفری آرای صادره در این خصوص قطعی است.
لهذا مستنداً به ماده مرقوم قرار رد تجدیدنظرخواهی در رابطه با دیه صادر و اعلام می‌گردد و اما راجع به پرداخت جزای نقدی نظر به اینکه وفق ماده ۴۰۱ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۱ راجع به جنبه عمومی جرم ضرب و جرح عمدی ساده در صورتی که قصاص ممکن نباشد کیفرزدایی و نسخ گردیده است بنا بر مراتب مرقوم تجدیدنظرخواهی در این قسمت وارد تشخیص و مستنداً به بند ۴ ماده ۶ قانون آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب در امور کیفری ضمن نقض رأی صادره در این خصوص قرار موقوفی تعقیب تجدیدنظرخواه را صادر و اعلام می‌دارد. رأی صادره قطعی است.»
سخن پایانی
ضرب و جرح یکی از جرایمی است که هر کسی ممکن است درگیر آن شود. چه در مقام شاکی این پرونده باشید و چه بخواهید در مقام متهم از خود دفاع کنید، باید همه پیچیدگی‌های چنین پرونده‌هایی و قوانین مربوط به آنها را بدانید. بنابراین، پیشنهاد می‌دهیم که حق خود در پرونده‌های ضرب و جرح را با کمک یکی از وکلای باتجربه و آگاه به قوانین روز در پلتفرم حقوقی ترازو بگیرید.
سوالات متداول
ضرب و جرح عمدی درجه چند است؟
این جرم طبق آخرین تغییرات قانون مجازات اسلامی، جرم درجه شش محسوب می‌شود و مجازات حبس بیش از شش ماه تا دو سال دارد.