گرفتن هزینه دادرسی از طرف مقابل در دعوا ممکن است؟

مطرح کردن دعوا و ارائه شکایت در مراجع قضایی مستلزم پرداخت هزینه‌ای تحت عنوان «هزینه دادرسی» است. این مبلغ به منظور رسیدگی به پرونده و صدور حکم یا قرار و توسط خواهان یا شاکی هنگام ثبت دادخواست یا شکوائیه پرداخت می‌شود.

لازم به ذکر است که جز در موارد استثنایی، رسیدگی به دعوی تا زمان پرداخت هزینه دادرسی امکان‌پذیر نخواهد بود. مبلغ تعیین‌شده برای هزینه دادرسی با توجه به چندین فاکتور از جمله مرحله رسیدگی به پرونده، نوع دعوی، مرجعی که دعوی در آن اقامه شده است، حقوقی یا کیفری بودن موضوع و میزان بودجه متفاوت خواهد بود. در این مطلب به بررسی شرایط گرفتن هزینه دادرسی از طرف مقابل در دعوا می‌پردازیم.

هزینه دادرسی چیست؟

هزینه دادرسی یا همان تعرفه خدمات قضایی، مبلغی است که مراجع قضایی یا غیر قضایی هنگام شروع رسیدگی یا ارائه خدمات دریافت می‌کنند. طبق ماده ۵۰۲ قانون آئین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب (در امور مدنی) مصوب ۱۳۷۹، هزینه دادرسی شامل هزینه برگ‌هایی که به دادگاه تقدیم می‌شود و هزینه قرارها و احکام دادگاه خواهد بود.

یعنی ارائه دادخواست کتبی یا شفاهی اعم از دادخواست بدوی و اعتراض به حکم غیابی و متقابل و ورود و جلب ثالث و اعتراض شخص‌ ثالث و دادخواست تجدیدنظر و فرجام و اعاده دادرسی و هزینه وکالت‌نامه و برگه‌های اجرایی و … نیازمند پرداخت هزینه تعیین شده برای دادرسی خواهند بود.

هزینه دادرسی شامل چه مواردی است؟

افراد زیادی درباره شرایط پرداخت هزینه دادرسی برای دعاوی مختلف بی‌اطلاع هستند. به همین منظور در ادامه انواع دعاوی که مشمول پرداخت این هزینه هستند را برای شناخت بیشتر ارائه کرده‌ایم. هر چیزی که دارای ارزش اقتصادی باشد، به عنوان «مال» شناخته می‌شود و شامل مصادیق مختلفی از قبیل عین، منفعت، دیون و مطالبات است. «مال عینی» به مالی اطلاق می‌گردد که به‌طور ملموس قابل مشاهده باشد. از جمله این اموال می‌توان به زمین، خانه و خودرو اشاره کرد.

۱. دعاوی مالی

دعاوی مالی به دعوایی گفته می‌شود که خواسته اصلی آن مطالبه مال باشد. در مواردی که حق پایمال شده شامل منافع مالی باشد، این دعوا به‌عنوان اختلافات مالی شناخته می‌شود. از جمله مصادیق دعاوی مالی می‌توان به مطالبه وجه، مطالبه خسارت، مطالبه سهم‌الارث، دعوای اثبات مالکیت، دعاوی تنظیم سند رسمی بیع، دعوای مطالبه مهریه، دعوای ابطال سند مالکیت، دعوای اثبات وقفیت، دعوای اثبات وصیت‌نامه مال و دعوای اقاله و فسخ اشاره کرد.

۲. دعاوی غیرمالی

دعاوی غیرمالی به نوعی از دعوا گفته می‌شود که موضوع یا خواسته آن غیرمالی بوده و درباره روابط غیر مالی اشخاص است. در واقع خواسته مطرح شده در این دعاوی ارزش داد و ستد ندارد و به طور مستقیم قابل ارزیابی به پول و مبادله با آن نیست. بلکه در راستای رفع نیازهای اخلاقی و عاطفی انسان است.

از جمله مصادیق دعاوی غیرمالی می‌توان به دعوای اثبات تولیت، دعوای اثبات تابعیت، دعوای عدم تعلق شناسنامه، دعوای اثبات زوجیت، دعوای طلاق، دعوای حضانت، دعوای اعسار از محکوم‌به، دعوای تشخیص صحت تاریخ معامله، دعوای تصرف عدوانی و دعوای رفع مزاحمت از حق اشاره کرد.

میزان خواسته در دعاوی مالی و غیرمالی

 بر اساس بند ۳ ماده ۵۱ قانون آیین دادرسی مدنی، در دعاوی مالی باید خواهان ارزش خواسته خود را در دادخواست مشخص کند. این قیمت‌گذاری در قابلیت تجدیدنظرخواهی از رای و محاسبه هزینه دادرسی و… تاثیر خواهد داشت؛ اما در دعاوی غیرمالی نیازی به مشخص کردن میزان خواسته خواهان نخواهند بود و هزینه دادرسی به صورت مقطوع دریافت می‌شود. تمامی این موارد قابل تجدیدنظرخواهی هستند.

هزینه دادرسی دعاوی مالی و غیرمالی

یکی از مباحث کلیدی در شناخت این دعاوی بر اساس قانون آیین دادرسی مدنی مطرح می‌شود، موضوع پرداخت هزینه دادرسی است. هزینه دادرسی در واقع شامل هزینه اوراق ارائه شده به دادگاه و هزینه‌های مربوط به بررسی‌ها و صدور قرارها و احکام دادگاه خواهد بود.

طبق قانون، افراد برای اقامه دعوای حقوقی یا کیفری موظف‌اند تا مبلغی را به عنوان هزینه دادرسی به دفاتر ثبت دادخواست‌ یا شکایات بپردازند. دادگاه پس از دریافت این مبلغ، بررسی پرونده را آغاز می‌کند؛ مگر اینکه خواهان یا شاکی قادر به پرداخت آن نباشد. در چنین مواردی، فرد باید با ارائه دادخواست و اثبات اعسار در پرداخت هزینه‌های دادرسی از طریق گواهی شاهدان اقدام کند.

 بنابراین؛ به جز در موارد استثنایی، رسیدگی به دعاوی مستلزم پرداخت هزینه دادرسی خواهد بود. هزینه دادرسی برای دعاوی مالی در مرحله بدوی معادل سه و نیم درصد ارزش خواسته تقویمی است. البته اگر ارزش خواسته کمتر از دویست میلیون ریال باشد، موضوع تحت صلاحیت شورای حل اختلاف قرار گرفته و تنها دو و نیم درصد ارزش خواسته باید به عنوان هزینه دادرسی پرداخت شود.

همچنین، هزینه دادرسی مرحله تجدیدنظرخواهی و واخواهی معادل چهار و نیم درصد ارزش خواسته بوده و هزینه اعاده دادرسی، اعتراض ثالث و فرجام‌خواهی نیز معادل پنج و نیم درصد ارزش خواسته تقویمی خواهد بود. لازم به ذکر است که در دعاوی غیرمالی، هزینه دادرسی ثابت بوده و همزمان با تقدیم دادخواست از سوی خواهان دعوا وصول می‌شود.

چه کسی می‌تواند هزینه‌های دادرسی را مطالبه کند؟

بر اساس ماده ۵۱۵ قانون آیین دادرسی مدنی، خواهان حق دارد خسارات ناشی از دادرسی را که به دلیل تقصیر خوانده به وی وارد شده است از دادگاه درخواست کند. در مقابل، چنانچه خوانده آگاه باشد که در دعوا فاقد حق است و این امر منجر به ورود خسارت توسط خواهان به او شود می‌تواند پس از تأیید دادگاه برای مطالبه جبران این خسارت اقدام کند.

زمان پرداخت هزینه دادرسی

در اغلب موارد، هزینه دادرسی باید در ابتدای طرح شکوائیه پرداخت گردد. با این وجود، به دلیل عواملی نظیر عدم توان مالی شاکی ممکن است این هزینه در موعد مقرر پرداخت نشده باشد. در چنین شرایطی، شاکی می‌تواند از دادگاه درخواست تمدید مهلت یا معافیت از پرداخت هزینه دادرسی کند.

 با اعلام این موضوع به دادگاه و ارائه دلایل مربوطه، قاضی می‌تواند تصمیمات متفاوتی را بگیرد. به عنوان مثال ممکن است قاضی به شاکی فرصت بیشتری برای تامین هزینه دهد، یا تحت شرایط خاص، او را از پرداخت این مبلغ به طور موقت معاف کند. لازم به ذکر است که این وضعیت‌ها و تصمیم‌ها بسته به شرایط هر پرونده متفاوت خواهد بود.

پرداخت هزینه دادرسی بعد از صدور حکم

دعاوی در دادگاه‌ها به دو بخش مالی و غیرمالی تقسیم‌بندی می‌شوند. برای تأمین هزینه‌های دادرسی از ابتدای طرح دعوی، ممکن است مقررات متنوعی در نظر گرفته شده باشد. به طور کلی، در پرونده‌های مالی،  مطابق قانون، هزینه دادرسی دعاوی مالی در مرحله بدوی تا مبلغ دویست میلیون ریال، معادل دو و نیم درصد ارزش خواسته و برای خواسته های با ارزش بیش از دویست میلیون ریال، سه و نیم درصد تعیین شد. همچنین هزینه دادرسی مراحل تجدید نظر و فرجام خواهی که تا پیش از آن چهار و پنج درصد منظور شده بود به ترتیب به چهار و نیم و پنج و نیم درصد افزایش پیدا کرد.

در دعاوی غیرمالی، هزینه‌ دادرسی ممکن است بر اساس عوامل مختلفی مانند نوع دعوی، پیچیدگی پرونده و زمان و تعداد دادگاه‌هایی که برای رسیدگی تشکیل می‌شوند محاسبه شود. صدور حکم در این دعاوی به نفع خواهان اهمیت زیادی دارد و معمولاً به عنوان آخرین مرحله در فرآیند دادرسی محسوب می‌شود.

اگر رای صادر شده به نفع خواهان باشد، معمولاً کلیه هزینه‌های دادرسی از محکوم علیه یا طرف مقابل دریافت می‌شود. این هزینه‌ها به طور کلی شامل حق الوکاله وکیل، کارشناس دادگستری، تحقیقات محلی و هزینه‌های جانبی دیگر مرتبط با دادرسی خواهد بود.

عدم پرداخت هزینه دادرسی در مرحله تجدید نظر

هر مرحله از دادگاه شامل هزینه‌هایی مانند هزینه‌های مربوط به بدوی، تجدیدنظر، فرجام خواهی و یا اعاده دادرسی است و این هزینه‌ها با یکدیگر متفاوت هستند. در صورت عدم پرداخت هزینه دادگاه در مرحله تجدیدنظر امکان دارد به صورت قانونی مهلت مشخصی برای فرد خواهان در نظر گرفته شود تا این مبالغ را بپردازد.

در صورتی که هزینه دادرسی در زمان مقرر و تعیین شده پرداخت نشود، امکان دارد پرونده مورد رسیدگی قرار نگیرد. مگر در شرایطی که خواهان از قبل، درخواست اعسار یا ناتوانی در پرداخت را اعلام کرده باشد و دادگاه با این موضوع موافقت کرده باشد.

در مرحله تجدید نظر هزینه‌های دادرسی برای پرونده‌های مالی برابر با چهار و نیم درصد از مبلغ خواسته خواهد بود. برای پرونده‌های غیر مالی، معمولاً هزینه دادرسی به صورت مبلغ ثابت تعیین می‌شود .

گرفتن هزینه دادرسی از طرف مقابل

قانون‌گذار در ماده ۲۹۵ قانون آیین دادرسی مدنی این موضوع را تعیین کرده است که هزینه دادرسی جلب کارشناس بر عهده خواهان است: طبق این قانون، «ایداع دستمزد کارشناس به عهده‌ی متقاضی است و هرگاه ظرف مدت یک هفته از تاریخ ابلاغ آن پرداخت نکند، کارشناسی از اعداد دلایل وی خارج می‌شود».

بنابراین، با توجه به اینکه دادگاه رای را به نفع کدام  یک از طرفین صادر کند، شرایط دریافت هزینه دادرسی متفاوت خواهد بود. اگر خواهان ثابت کند که حق با اوست و اگر خوانده امری را مرتکب نمی‌شد که خواهان مجبور به طرح دعوا و کمک گرفتن از وکیل برای احقاق حقش شود، خواهان می‌تواند هزینه وکیل را از طرف مقابل بگیرد. این حق برای خوانده نیز محفوظ است و در صورتی که ثابت شود، دعوای خواهان واهی و بی‌اساس بوده و اگر وی چنین دعوایی را مطرح نمی‌کرد، خوانده برای دفاع از خودش و اثبات بی حقی خواهان متحمل هزینه‌های دادرسی از جمله حق‌الوکاله‌ وکیل و سایر هزینه‌های دادرسی نمی‌شد، محکوم علیه مسئول پرداخت خسارت دادرسی است.

توجه به این نکته ضروری است، محکوم له پرونده به استناد ماده ۵۲۱ قانون آیین دادرسی مدنی تنها می‌تواند هزینه دادرسی را مطالبه کند که برای اثبات دعوا یا دفاع لازم و ضروری بوده است. اگر دعوای مطرح شده در دادگاه منجر به سازش شود، حکم به مطالبه خسارت برای آن دعوا صادر نخواهد شد. مگر به استناد ماده ۵۱۷ قانون آیین دادرسی مدنی که طرفین دعوای ضمن سازش، نسبت به پرداخت خسارت درخواست داده باشند.

زمان مطالبه هزینه دادرسی از طرف مقابل

زمان پرداخت هزینه دادرسی معمولاً در ابتدای ارائه طرح شکوائیه است. با این وجود، به دلیل عوامل مختلفی نظیر محدودیت‌های مالی شخص شاکی و.. ممکن است امکان پرداخت این مبلغ در زمان مقرر فراهم نباشد. در چنین شرایطی، فرد شاکی می‌تواند از دادگاه درخواست اعطای مهلت یا معافیت از پرداخت هزینه دادرسی را مطرح کند.

شرایط مطالبه هزینه دادرسی از طرف مقابل

مطابق با ماده ۵۱۵ قانون آیین دادرسی مدنی، خواهان این حق را خواهد داشت که ضمن تقدیم دادخواست، یا در اثنای دادرسی و یا به طور مستقل، جبران خسارات ناشی از دادرسی یا تاخیر انجام تعهد یا عدم انجام آن را که به علت تقصیر خوانده نسبت به اداء حق یا امتناع از آن به وی وارد شده یا خواهد شد مانند اجرت‌المثل را به لحاظ عدم تسلیم خواسته یا تاخیر تسلیم آن از باب اتلاف و تسبیب از خوانده مطالبه کند. خوانده نیز می‌تواند خسارت‌هایی را که عمداً از طرف خواهان با علم به غیر محق بودن در دادرسی به او وارد شده از خواهان مطالبه کند.

عناصر اصلی خسارات دادرسی، وجود ضرر و ارتکاب فعل زیانبار و رابطه سببیت بین فعل زیانبار و ورود ضرر است.

دادگاه در موارد ذکر شده میزان خسارت را پس از رسیدگی مشخص کرده و ضمن حکم راجع به اصل دعوا یا به موجب حکم جداگانه، محکوم علیه را به تأدیه خسارت ملزم خواهد کرد. در صورتی که قرارداد خاصی راجع به خسارت بین طرفین منعقد شده باشد، برابر قرارداد برای مطالبه هزینه دادرسی رفتار خواهد شد.

طبق تبصره ۱ این قانون، در غیر مواردی که دعوای مطالبه خسارت مستقلاً یا بعد از ختم دادرسی مطرح شود، امکان مطالبه خسارت‌های موضوع این ماده مستلزم تقدیم دادخواست نخواهد بود در تبصره ۲ این قانون نیز به این موضوع اشاره شده که خسارت ناشی از عدم النفع قابل مطالبه نخواهد بود و خسارت تأخیر تأدیه در موارد قانونی قابل مطالبه است.

سخن پایانی

با توجه به اینکه طرح دعوا در مراجع قانونی مانند دادگستری مستلزم پرداخت مبالغ مختلفی مانند هزینه دادرسی است، طرفین دعوا باید درباره این موضوع و شرایط پرداخت آن اطلاعات به دست بیاورند. این مبالغ طبق قانون آیین دادرسی مدنی محاسبه شده و به طرفین دعوا اعلام خواهد شد.

برای اینکه بتوانید در این دعاوی حق خودتان را احقاق کنید، باید از وکلای پایه یک دادگستری که مورد تأیید کانون وکلا هستند کمک بگیرید. وکلای متخصص پلتفرم حقوقی ترازو کمکتان می‌کنند تا اگر گرفتن هزینه دادرسی از طرف مقابل ممکن باشد، آن را انجام دهید. این وکلا در تمام مراحل رسیدگی به پرونده همراه موکلشان هستند و او را تنها نمی‌گذارند.

سوالات متداول