مسئولیت پرداخت دیه بر عهده چه کسی است؟‌

پرداخت دیه به عنوان نهادی در قانون مجازات اسلامی که دارای وجهی دوگانه ‌است، علی القاعده، باید توسط شخصی که سبب ایجاد صدمه جسمی شده است، صورت گیرد. اما در قانون مجازات اسلامی گاهی اشخاصی به غیر از فرد صدمه زننده مسئول پرداخت دیه خواهند بود. به عبارت دیگر دیه که نوعی مجازات و در عین حال جبران خسارت است، باید توسط شخصی پرداخت شود که سبب ایراد صدمه بدنی نشده است. این امر در قانون مجازات اسلامی به طور کامل بیان شده است. با ما در این مقاله همراه باشید تا قدری بیشتر در این باره سخن بگوییم.

مسئولیت پرداخت دیه با کیست؟

در ابتدا برای روشن شدن بحث باید دید که اساسا دیه چیست؟ بر اساس ماده ۴۴۸ قانون مجازت اسلامی، دیه مقدر، مال معینی است که در شرع مقدس به سبب جنایت غیرعمدی بر نفس، عضو یا منفعت، یا جنایت عمدی در مواردی که به هر جهتی قصاص ندارد، مقرر شده است. حال که دیه را تعریف کردیم باید ببینیم به طور معمول مسئولیت پرداخت دیه بر عهده چه کسی است؟‌

پرداخت دیه توسط مرتکب

در جواب سوال بالا، باز هم قانون به ما پاسخ خواهد داد که بر اساس اصل کلی و عقلایی، هر کس باید پاسخگوی عمل ارتکابی خود باشد. بنابراین بر اساس ماده ۴۶۲ قانون مجازات اسلامی، دیه جنایت عمدی و شبه عمدی برعهده خود مرتکب است. همچنین بر اساس ماده ۴۷۲ قانون مجازات اسلامی، در مواردی که اصل جنایت ثابت شود، لیکن نوع آن اثبات نشود، دیه ثابت و پرداخت آن برعهده مرتکب است. یعنی اگر جنایت و صدمه جسمانی توسط شخص الف ثابت گردد، اما مشخص نشود که این جنایت عمد یا خطای محض بوده است، خود مرتکب باید اقدام به پرداخت دیه کند.

پرداخت دیه توسط غیرمرتکب

در بالا گفته شد که علی‌القاعده مرتکب کسی است که مسئولیت پرداخت دیه را دارد. اما همیشه اینگونه نخواهد بود و علاوه بر مرتکب، گاه ممکن است عاقله و گاه نیز بیت‌المال مسئولیت پرداخت دیه را داشته باشند. پس باید گفت که سه گروه باید دیه را پرداخت کنند:

• مرتکب؛
• عاقلهم؛
• بیت المال

در مورد پرداخت دیه توسط مرتکب سخن گفتیم. اکنون به بررسی دو مورد دیگر می‌پردازیم:

پرداخت دیه توسط عاقله

بر اساس قوانین اسلامی، عاقله در برخی از حالات مسئول پرداخت دیه خواهند بود. ممکن است بپرسید که عاقله چه کسانی هستند؟ بر اساس ماده ۴۶۸ قانون مجازات اسلامی، عاقله عبارت است از پدر، پسر و بستگان ذکور نسبی پدری و مادری یا پدری به ترتیب طبقات ارث. همه کسانی که در زمان فوت می‌توانند ارث ببرند به صورت مساوی مکلف به پرداخت دیه هستند. بنابراین زنان به عنوان عاقله، مسئولیت پرداخت دیه را نخواهند داشت. همچنین بستگانی که صرفا از طرف مادر با فرد نسبت دارند مانند برادر امی نیز هرگز عاقله نخواهند بود.

اما پس از شناخت عاقله باید بدانیم که عاقله در چه مواردی مسئول پرداخت دیه خواهد بود. به طور خلاصه، عاقله در دو جا مسئول است، اول در جنایات خطای محض و دوم در جنایات شخص محجور.

۱- جنایات خطای محض: بر اساس ماده ۲۹۲ قانون مجازات اسلامی، جنایت در موارد زیر خطای محض محسوب می‌شود:

• در حال خواب و بیهوشی و مانند آنها واقع شود؛
• به وسیله صغیر و مجنون ارتکاب یابد؛
• جنایتی که در آن مرتکب نه قصد جنایت بر مجنی علیه را داشته باشد و نه قصد ایراد فعل واقع شده بر او را؛ مانند آنکه تیری به قصد شکار رها کند و به فردی برخورد نماید.

بر اساس ماده ۴۶۳ قانون مجازات اسلامی، در جنایت خطای محض درصورتی‌‌که جنایت با بینه یا قسامه یا علم قاضی ثابت شود، پرداخت دیه برعهده عاقله است و اگر با اقرار مرتکب یا خودداری او از سوگند یا قسامه ثابت شد، بر عهده خود او است. هرگاه پس از اقرار مرتکب به جنایت خطایی، عاقله اظهارات او را تصدیق کند، عاقله مسئول پرداخت دیه است.

در موارد ثبوت اصل جنایت با شهادت، علم قاضی یا قسامه، اگر مرتکب مدعی خطائی بودن آن گردد و عاقله خطا بودن جنایت را انکار کند، قول عاقله با سوگند پذیرفته می‌شود و دیه بر عهده مرتکب است. چنانچه عاقله از سوگند به لفظ جلاله خودداری کند، با قسم مدعی، عاقله مکلف به پرداخت دیه است. درصورتی‌که برخی از افراد عاقله سوگند یاد کنند، از پرداخت دیه معاف می‌شوند و سهم آنها به وسیله مرتکب پرداخت می‌شود.

بنابراین در مواردی که خطای محض با بینه، قسامه، علم قاضی و تایید عاقله در موارد اقرار فرد ثابت شود، دیه بر عهده عاقله خواهد بود.

۲- جنایات محجورین: در بالا گفته شد که جنایات صغیر و مجنون خطای محض محسوب خواهد شد. با توجه به این که در جنایات خطای محض، پرداخت دیه با عاقله است، بنابراین پرداخت دیه در جنایات محجورین بر عهده عاقله خواهد بود.

پرداخت دیه توسط بیت المال

در برخی موارد قانون پرداخت دیه از بیت‌المال را پیش‌بینی کرده است. این موارد عبارتند از:

1. نبود عاقله برای مرتکب در جایی که عاقله باید دیه را بپردازد. در این صورت مرتکب باید دیه را بدهد. اما در صورت عدم توانایی مرتکب، دیه از بیت‌المال پرداخت خواهد شد.
2. عدم تمکن عاقله در جایی که عاقله باید دیه را بپردازد. در این صورت مرتکب باید دیه را بدهد. اما در صورت عدم توانایی مرتکب، دیه از بیت‌المال پرداخت خواهد شد.
3. هرگاه فرد ایرانی از اقلیت‌های دینی شناخته شده در قانون اساسی که در ایران زندگی می‌کند، مرتکب جنایت خطای محض شود، شخصاً مسئولیت پرداخت دیه را دارد. اما اگر توان پرداخت دیه را نداشته باشد، به او مهلت برای پرداخت دیه داده می‌شود و اگر با مهلت مناسب نیز قادر به پرداخت نباشد، معادل دیه توسط دولت پرداخت می‌شود.
4. هرگاه ماموری در اجرای وظایف قانونی، عملی را مطابق مقررات انجام دهد و همان عمل موجب فوت یا صدمه بدنی کسی شود، دیه برعهده بیت المال است.
5. در جنایت شبه عمدی درصورتی‌که به دلیل مرگ یا فرار به مرتکب دسترسی نباشد، دیه از مال او گرفته می‌شود و درصورتی‌که مال او کفایت نکند، از بیت‌المال پرداخت می‌شود.
6. در جنایت خطای محض در مواردی که پرداخت دیه بر عهده مرتکب است، اگر به علت مرگ یا فرار، دسترسی به او ممکن نباشد، دیه جنایت از اموال او پرداخت می‌شود و درصورتی‌که مرتکب مالی نداشته باشد، دیه از بیت‌المال پرداخت می‌شود.
7. در موارد وقوع قتل و عدم شناسایی قاتل که با تحقق لوث نوبت به قسامه مدعی‌علیه برسد و او اقامه قسامه کند، دیه از بیت المال پرداخت می‌شود و در غیر موارد لوث، چنانچه نوبت به سوگند متهم برسد و طبق مقررات بر عدم انجام قتل سوگند بخورد، دیه از بیت‌المال پرداخت می‌شود.
8. اگر شخصی به قتل برسد و قاتل شناخته نشود یا بر اثر ازدحام کشته شود، دیه از بیت المال پرداخت می‌گردد.

مسئول پرداخت دیه اطفال صغیر و مجنون

همانطور که گفته شد، جنایاتی که توسط اطفال و مجانین رخ می‌دهد، خطای محض حساب شده و با توجه به این که در جنایت خطای محض، دیه بر عهده عاقله است، اگر جنایت توسط اطفال صغیر و یا مجانین رخ دهد، عاقله ایشان مسئول پرداخت دیه خواهند بود.

مواردی که عاقله مسئول پرداخت دیه نیست

در موارد ثبوت اصل جنایت با شهادت، علم قاضی یا قسامه، اگر مرتکب مدعی خطائی بودن آن گردد و عاقله خطا بودن جنایت را انکار نماید، قول عاقله با سوگند پذیرفته می‌شود و دیه بر عهده مرتکب است. چنانچه عاقله از سوگند به لفظ جلاله خودداری کند، با قسم مدعی، عاقله مکلف به پرداخت دیه است. همچنین عاقله، مکلف به پرداخت دیه جنایت‌هایی که شخص بر خود وارد می سازد نیست. عاقله، تنها مکلف به پرداخت دیه خطای محض است و ضامن اتلاف مالی که به طور خطائی تلف شده، نیست. همچنین عاقله مکلف به پرداخت دیه جنایت‌های کمتر از موضحه (۵ درصد دیه کامل) نیست، هرچند مرتکب، نابالغ یا مجنون باشد.

مسئول پرداخت دیه در تصادفات

بر اساس همان اصل کلی که بیان شد، در تصادفات رانندگی مسئولیت پرداخت دیه ابتدا بر عهده راننده مقصر است. اما در قرارداد بیمه،‌ این مسئولیت راننده توسط شرکت بیمه، ضمانت شده و در صورت وقوع حادثه، دیه را پرداخت خواهند کرد. البته باید بدانید که بیمه شخص ثالث تا سقف معینی که در بیمه‌نامه ذکر شده، دیه را به متضرر پرداخت خواهد کرد. درصورتی‌که میزان دیه فرد، بیش از سقف تعهدات شرکت بیمه باشد، کماکان راننده مسئول بوده و می‌توان باقی دیه را از خود او دریافت کرد.

سخن پایانی

مسئولیت پرداخت دیه، یکی از مباحث مهم در قانون مجازات اسلامی است که بدان پرداخته شده است. البته این قوانین دارای پیچیدگی‌هایی است که ما تلاش کردیم بخشی از آن را در این مقااله برای شما به شکلی ساده بیان کنیم. اگر شما نیز در این مورد سوالی دارید، بهتر است تا آن را با وکلای مجرب ما در پلتفرم حقوقی ترازو در میان بگذارید و به سرعت پاسخ خود را دریافت کنید.

سوالات متداول