اقلیتهای مذهبی در ایران
تقریبا در تمام جوامع بشری، نوعی از مذهب و آیین به شکل غالب وجود دارد و افرادی که مرام و مسلکی متمایز از جمعیت غالب دارند را اقلیت می‌نامند. البته بحث درباره مفهوم اقلیت از حیث مطالعات اجتماعی، بحثی گسترده است که از حوصله این مقاله خارج است. بنابراین با تکیه بر مفهوم جاافتاده در اذهان عموم، بنا داریم تا در مورد حقوق اقلیت‌ها در ایران اندکی سخن بگوییم. در میان اقلیت‌ها نیز آنچه مورد نظر است، اقلیتهای مذهبی است؛ زیرا جمهوری اسلامی حکومتی دینی بوده و بنابراین تمایزی میان اتباع خود از باب نژاد و زبان قایل نیست.
اقلیت کیست؟
در تعریف اقلیت مناقشات بسیاری رخ داده است، تا جایی که تقریبا در تمام اسناد حقوق بشری و بین‌المللی، هیچ تعریف مشخصی از اقلیت وجود ندارد. این عدم تعریف بخاطر مناقشه برانگیز بودن مفهوم اقلیت است. البته در یک نگاه کلی و به دور از ورود به گفت‌وگوهای مطرح در این زمینه، می‌توان به چند مولفه برای اقلیت اشاره کرد. به طور معمول اقلیت از حیث جمعیت کمتر هستند. همچنین معمولا این گروه از جامعه قدرت سیاسی و اجتماعی زیادی را در دست ندارند و یا اساسا خارج از ساختار قدرت‌اند. اقلیت معمولا در یکی از این فاکتورها از جمعیت غالب متمایز است: زبان، نژاد، دین و مذهب و یا فرهنگ. به همین دلیل اقلیت از نظر عناصر هویتی برای خود نسبت به دیگر افراد جامعه تمایز قایل است.
حقوق اقلیت‌ها در اسناد بین‌المللی
چه در اسناد عام و چه در اسناد خاص بین‌المللی حقوقی، به شکل ویژه‌ای به حقوق اقلیت‌ها اشاره شده است. به عنوان مثال در اعلامیه جهانی حقوق بشر، کنوانسیون منع و مبارزه با جنایت کشتار جمعی، کنوانسیون بین‌المللی درباره محو تمامی اشکال تبعیض نژادی، میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی، میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، اعلامیه محو تمامی اشکال نابردباری و تبعیض مبتنی بر مذهب یا عقیده و کنوانسیون حقوق کودک، موادی نگاشته شده تا به وسیله آنها هرگونه تبعیض علیه اقلیتهای مذهبی، قومی و یا زبانی زدوده شود و مبتنی بر اصل کرامت انسانی، جوامع به سمت ایجاد آزادی‌های انسانی و مدنی پیش روند.
به عنوان نمونه در ماده ۲۷ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی چنین بیان شده است: «در کشورهایی که اقلیتهای مذهبی، نژادی یا زبانی وجود دارند، افراد متعلق به این اقلیت‌ها را نباید از حق تشکیل اجتماع با سایر اعضای گروه خود، بهره‌مندی از فرهنگ و ابراز و انجام فرایض دینی و کاربرد زبان خودشان محروم نمود.» این میثاق توسط مجلس شورای ملی تصویب شده و ایران نیز عضو آن است. بر اساس ماده ۹ قانون مدنی، این میثاق به مثابه قانون داخلی بوده و رعایت آن الزامی است.
البته اعلامیه حقوق اشخاص متعلق به اقلیتهای مذهبی، ملی یا قومی و زبانی به عنوان یکی از اسناد خاص بین‌المللی در ۱۸ دسامبر ۱۹۹۲ در قطعنامه شماره ۱۳۵/۴۷، طی یک مقدمه و ۹ ماده به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل متحد رسیده است که این اعلامیه هنوز توسط ایران به تصویب نرسیده است.
حقوق اقلیت‌ها در قانون اساسی ایران
در مواد ۱۱ تا ۱۴ قانون اساسی ایران به حقوق اقلیت‌ها اشاره شده است. نگاه کلی و برآیند نگرشی که از این اصول و سایر اصول قانون اساسی به دست می‌آید این است که قانون‌گذار به حقوق اقلیت اهتمام داشته و خود را ملزم به رعایت آن می‌داند. البته در این میان برخی از اقلیت‌ها را به رسمیت شناخته که این اقلیت‌ها از امتیازات ویژه‌تری برخوردارند.
بنابراین طبق قانون، صرف داشتن یک عقیده مذهبی، مانع از بهره‌مندی افراد از حقوق مدنی، سیاسی و اجتماعی نخواهد بود و قانون اساسی این حقوق را به رسمیت شناخته است. به عنوان مثال آنجا که قانون اساسی سخن از امنیت قضایی و حمایت قانون از همه مردم می‌زند، هیچ سخنی از محرومیت اقلیت‌ها، ولو اقلیتهای غیررسمی در ایران به میان نمی‌آورد. بنابراین ایشان نیز مورد حمایت قانون خواهند بود.
اقلیتهای مذهبی رسمی در قانون اساسی
حال که دانستیم اقلیت‌هایی در قانون به رسمیت شناخته شدند و از امتیازاتی بهره‌مند هستند، باید دانست این اقلیت‌ها کدامند. در قانون اساسی ما اقلیتهای شافعی، حنبلی، حنفی، مالکی و زیدی از میان مسلمانان و مسیحیان، یهودیان و زرتشتیان از میان سایر ادیان به رسمیت شناخته شده‌اند.
مصادیق حقوق اقلیتهای مذهبی در قوانین ایران
در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و همچنین قوانین دیگر، حقوقی برای اقلیت‌ها به رسمیت شناخته شده که در ادامه آنها را ذکر می‌کنیم.
- حق بر انجام مراسمات مذهبی: یکی از حقوقی که قانون اساسی برای اقلیت‌ها در نظر گرفته است، انجام آزادانه مناسک مذهبی و مراسمات ایشان است.
- حق بر تعلیم و تربیت دینی بر اساس مذهب فرد: یکی از اموری که در مدارس انجام می‌پذیرد، تربیت دینی دانش‌آموزان است. اقلیتهای مذهبی ملزم به گذراندن این آموزش‌ها بر اساس مذهب رسمی کشور نبوده و می‌توانند بر اساس مذهب خود، آموزش ببینند.
- حق بر انجام احوال شخصیه و اقامه دعوا در محاکم در این موارد، بر اساس مذهب فرد: احوال شخصیه اموری غیرترافعی هستند که مربوط به تمامی افراد، فارغ از جایگاه آنهاست. احوال شخصیه شامل اموری مانند نکاح، ولایت، نسب، فرزندخواندگی، حجر، ارث، وصیت، طلاق، اهلیت، ازدواج، مهریه، تقسیم ترکه و خواستگاری، نامزدی، انحلال عقد ازدواج، قرابت رضاعی، نفقه و … می‌شود. افراد غیرشیعه می‌توانند بر اساس قانون اساسی و همچنین قانون اجازه رعایت احوال شخصیه ایرانیان غیرشیعه در محاکم، بر اساس مذهب خود در محاکم اقامه دعوا کرده و این امور را بر اساس مذهب خود انجام دهند. البته باید توجه داشت که این امور صرفا از جهت ماهوی بر اساس مذهب فرد است و از جهت شکلی تابع قوانین کشوری است. مثلا تقسیم ارث در مورد یک شافعی مذهب بر اساس مذهب شافعی انجام می‌شود، اما اموری مانند مالیات بر ارث، مرجع صالح جهت صدور گواهی انحصار وراثت، لزوم گواهی انحصار وراثت برای تقسیم ترکه و امثال آن بر اساس قوانین ملی انجام می‌گیرد.
- حق سوگند به کتاب مقدس فرد: طبق اصل ۶۷ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، نمایندگان باید در نخستین جلسه مجلس به ترتیب مقرر در قانون سوگند یاد کنند. نمایندگان اقلیتهای مذهبی این سوگند را با ذکر کتاب آسمانی خود یاد خواهند کرد.
- حق بر اداره امور محلی: در هر منطقهای که پیروان هر یک از این مذاهب اکثریت باشند، مقررات محلی در حدود اختیارات شوراها و با حفظ حقوق پیروان سایر مذاهب، بر طبق آن مذهب خواهد بود.
- حق داشتن نماینده در مجلس شورای اسلامی به نمایندگی از ادیان زرتشتی، یهودی و مسیحی
- معافیت مالیاتی در مورد معابد و انجمن‌های دینی
- امکان استفاده از تعطیلات مذهبی علاوه بر تعطیلات رسمی کشور
- حق داشتن احزاب و انجمن‌ها: برابر با اصل ۲۶ قانون اساسی، اقلیتهای مذهبی می‌توانند، مطابق ضوابط تعیین شده دارای حزب، انجمن و جمعیت باشند.
- داشتن ردیف بودجه اختصاصی: اقلیتهای مذهبی شامل ارامنه تهران و شمال، ارامنه جنوب، کلیمیان، آشوریان و زرتشتیان، از بودجه‌ها و اعتبارات دولتی هر چند اندک و همچنین ردیف بودجه خاص بهره‌مند هستند که به نمایندگان آنان جهت استفاده تخصیص داده می‌شود.
تبعیض علیه اقلیتهای مذهبی در قوانین ایران
اگرچه قانون‌گذار در روند بهبود وضعیت حقوقی اقلیت‌ها گام‌های مثبتی برداشته است، اما هنوز می‌توان قوانینی را مشاهده کرد که دارای تبعیض علیه اقلیتهای مذهبی هستند. به عنوان مثال در اصول ۴، ۱۲، ۹۱ و ۱۱۵ التزام به دین اسلام دارای امتیاز و یا ضروری دانسته شده است.
سخن پایانی
تمام آنچه بیان شد، ناظر به قانون در مورد اقلیت‌ها است. اما منتقدان حاکمیت معتقدند در عمل ممکن است اقلیتهای مذهبی تحت فشارهایی قرار بگیرند که لزوم تدوین قوانین روشن و شفاف را ایجاب می‌کند. با این وجود حتی با ابزارهای قانونی فعلی، در صورت اطلاع از حقوق خود، می‌توان اقدام به احقاق حق نمود. توصیه ما این است درصورتی‌که درباره حقوق اقلیت‌ها سوالی دارید، حتما با مشاورین و وکلای ما در پلتفرم حقوقی ترازو تماس بگیرید.