بررسی قوانین مربوط به شاهد و شهادت دادن در دادگاه
شهادت دادن در دادگاه یکی از مسائل پذیرفته شده در قانون است؛ یعنی طبق قانون، هر فردی در مقام دفاع یا طرح دعوای حقوقی یا کیفری می‌تواند از ادله اثبات پیش‌بینی‌شده در قانون استفاده کند، تا بتواند حقش را احقاق کرده و در دعوا پیروز شود.
در واقع، شهادت دادن مطابق قانون آیین دادرسی مدنی و قانون آیین دادرسی کیفری، از جمله مهم‌ترین ادله اثبات دعواست که با کمک آن فرد می‌تواند ادعایش را در دادگاه حقوقی یا کیفری ثابت کند. شهادت به عنوان گواهی نیز شناخته می‌شود؛ بنابراین قبل از بردن شاهد به دادگاه، باید در مورد انواع شهادت و گواهی یا شهادت دادن اطلاعات به دست بیاورید. در این مطلب درباره شهادت دادن در دادگاه و شرایط آن، نکاتی که باید بدانید را ارائه کرده‌ایم.
تعریف شهادت در حقوق
بر اساس ماده ۱۷۴ قانون مجازات اسلامی، «شهادت دادن عبارت است از ارائه اخبار شخصی غیر از طرفین دعوی نسبت به وقوع یا عدم وقوع جرم توسط متهم یا هر فرد دیگری، نزد مقام قضایی»؛ بنابراین، در صورتی که هر شخصی به جز افرادی که اصحاب دعوا هستند، از وقوع یا عدم وقوع امری نزد یک مقام قضایی خبر دهد، شهادت طبق قانون محقق شده است؛ یعنی طبق آنچه برای تعریف شهادت در قانون مدنی مشخص شده، چنانچه فردی غیر از افرادی که طرفین دعوا هستند درباره یک موضوعی اطلاعاتی ارائه دهد، به عنوان شاهد شناخته می‌شود.
شهادت در امور حقوقی
شهادت در امور حقوقی شرایط خاص خودش را دارد. طبق شرایط شهادت شهود در امور حقوقی، در صورتی که شهادت، از روی قطع و یقین ارائه شود، مطابق دعوای مطروحه در میان اصحاب دعوا باشد و خارج از این موضوع نباشد؛ در مفاد متحد باشد؛ برخلاف واقع نبوده و مطابق حقیقت باشد و شاهدان نیز دارای شرایطی لازم و کافی برای ارائه شهادت باشند، شهادت مورد قبول واقع می‌شود.
از جمله شرایط لازم برای شهادت دادن شاهدان در امور حقوقی می‌توان به بالغ، عاقل و با ایمان بودن شاهد اشاره کرد. همچنین شاهد باید با طرفین دعوا خصومت نداشته و در دعوا، از نفع شخصی برخوردار نباشد. در صورتی که شرایط فرد مورد قبول جهت شهادت در امور حقوقی نباشد، هر یک از طرفین دعوا می‌تواند به شهادت او اعتراض یا به اصطلاح او را جرح کنند.
شهادت در امور کیفری
در صورتی که فردی از فرد دیگری به دلایلی مانند وقوع جرم افترا، توهین، کلاهبرداری، سرقت و جرایم کیفری شکایت کند، این امکان برای او در نظر گرفته شده که شاهدی را برای اثبات ادعایش نزد مراجع قضایی معرفی کند. شاهدین پس از معرفی باید نزد مقام قضایی حاضر شده و درباره وقوع یا عدم وقوع جرم شهادت دهند. برای شهادت دادن در امور کیفری باید شاهد شرایط خاصی مانند موارد زیر را دارا باشد:
- عاقل بودن شاهد و مجنون یا سفیه نبودن فرد
- بالغ بودن شاهد و دارا بودن سن بالای ۱۸ سال
- با ایمان و مسلمان بودن و عادل بودن شاهد
- دارا بودن شرایط طهارت مولد (عدم تولد شاهد از زنا)
- ذینفع نبودن شاهد در موضوع
- نداشتن خصومت شخصی شاهد با یکی از طرفین دعوا
- ولگرد و گدا نبودن شاهد
شرایط قانونی برای شهادت دادن در دادگاه
در مواد ۱۳۱۵ الی ۱۳۱۹ قانون مدنی به شرایط «شهادت دادن» اشاره شده است. طبق ماده ۱۳۱۵ قانون مدنی، «شهادت دادن باید از روی قطع و یقین باشد، نه با شک و تردید»؛ یعنی فردی که قصد دارد شهادت دهد، باید نسبت به آن موضوع علم پیدا کرده باشد و این علم را از راه‌های متعارف و محسوس به دست آورد؛ یعنی شاهد باید با قطعیت و یقین کامل درباره یک موضوع شهادت دهد نه صرفاً با توجه به گفته‌ها و شنیده‌ها و شک و تردید.
طبق ماده ۱۳۱۶ قانون مدنی، شهادت باید، مطابق با دعوا باشد؛ ولی اگر در لفظ مخالف و در معنی موافق یا کمتر از ادعا باشد، ضرری ندارد؛ یعنی شهادت باید با دعوای مطرح شده مطابقت داشته باشد و ناظر بر موضوع دیگری ارائه نشود. در واقع تنها قسمتی از شهادت که با ادعا یا موضوع دعوا در ارتباط است نزد مرجع قانونی معتبر خواهد بود و به آن ترتیب اثر داده خواهد شد.
بر اساس ماده ۱۳۱۷ قانون مدنی، «شهادت شهود باید مفادا متحد باشد، بنابراین اگر شهود به اختلاف شهادت دهند، این موضوع قابل اثر نخواهد بود؛ مگر در صورتی که از مفاد اظهارات آن‌قدر متیقنی به دست آید»؛ یعنی شهادتی که توسط شهود ارائه می‌شود باید ناظر بر اثبات یک موضوع مشخص باشد، نه اینکه هر که کدام از شاهدان برای اثبات موضوع متفاوت شهادت داده باشند.
طبق ماده ۱۳۱۸ قانون مدنی، اختلاف شهود در خصوصیات امر اگر موجب اختلاف در موضوع شهادت نباشد، اشکالی ندارد». این ماده به این موضوع اشاره دارد که در صورتی که شاهدان درباره موضوع مشترک شهادت داده باشند، اما در برخی از جزئیات با هم اختلاف داشته باشند، این موضوع اشکالی نخواهد داشت و شهادت آن‌ها در دادگاه پذیرفته خواهد بود.
طبق ماده ۱۳۱۹ قانون مدنی، «در صورتی که شاهد از شهادت خودش رجوع کند، یا معلوم شود فرد برخلاف واقع شهادت داده است، به شهادت او ترتیب اثر داده نمی‌شود». در این شرایط در صورتی که شاهد از شهادتش رجوع کرده باشد، حتی اگر حکمی صادر شده باشد در مرحله تجدید نظر حکم نقض خواهد شد.
شهادت دادن زن در دادگاه
در قانون شهادت دادن به عنوان تکلیف تعریف شده و هر انسانی وظیفه دارد تا برای احقاق حق دیگران و پیشگیری از تضییع حقوق افراد در صورت آگاهی داشتن و واجد شرایط بودن درباره یک موضوع شهادت دهد؛ بنابراین، تفاوتی ندارد که شاهد زن باشد یا مرد، هر فردی که واجد شرایط شهادت دادن باشد، باید در دادگاه حاضر شده و شهادتش را ارائه کند.
اما با توجه به اینکه شرایط روحی و اخلاقی زن و مرد با هم تفاوت بسزایی دارد و زنان احساسی‌تر هستند، بر اساس نظرات قانون‌گذاران، راضی کردن زنان برای شهادت دروغ یا شهادت غیرواقعی راحت‌تر به نظر می‌رسد. به همین دلیل است که شهادت زن نسبت به شهادت مرد از اعتبار کمتری برخوردار است و طبق قوانین پیرامون این موضوع، شهادت دادن دو زن برابر با شهادت یک مرد در نظر گرفته می‌شود.
رأی وحدت رویه در مورد شهادت شهود
چندین رأی وحدت رویه در مورد شهادت دادن شهود تا به حال توسط دیوان عالی کشور صادر شده است. در ادامه برخی از این موارد را جهت شناخت بیشتر ارائه کرده‌ایم. رأی وحدت رویه شماره ۳۷۰۰ دیوان عالی کشور در خصوص اعاده دادرسی برای شهادت کذب صادر شده. طبق این رأی، اعاده دادرسی به جهت شهادت کذب تنها در شرایطی پذیرفته می‌شود که کذب بودن شهادت در دادگاه کیفری اثبات شده باشد.
رأی وحدت رویه شماره ۸۳۵ هیات عمومی دیوان عالی کشور درباره شمول ماده ۶۵۰ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات) نسبت به ارائه شهادت دروغ در مرحله تحقیقات مقدماتی نزد مقامات دادسرا صادر شده است. مطابق این رأی شهادت دروغ در مرحله تحقیقات مقدماتی هم جرم محسوب می‌شود و برخورد با آن مشمول ماده ۶۵۰ قانون مجازات اسلامی خواهد بود. به عبارت دیگر شهادت کذب نه تنها در برابر قاضی دادگاه، بلکه در دادسرا نیز جرم خواهد بود.
شاهد شرعی
شاهد شرعی فردی است که واجد شرایط خاصی بوده و می‌تواند در دادگاه برای اثبات حق یا رد ادعای طرفین دعوا شهادتش را ارائه دهد. شهادت شرعی یکی از ادله اثبات دعوی در دعاوی حقوقی و کیفری محسوب شده و از اهمیت بالایی برخوردار است.
بر اساس ماده ۱۷۴ قانون مجازات اسلامی، شهادت دادن عبارت است از ارائه اخبار شخصی غیر از طرفین دعوا نزد قاضی نسبت به وقوع یا عدم وقوع جرمی که توسط متهم یا طرف دیگر رخ داده است. در ماده ۱۷۵ قانون مجازات اسلامی نیز به این موضوع اشاره شده که شهادت شرعی نوعی از شهادت است که شارع آن را معتبر و دارای حجت می‌داند، اعم از اینکه شهادت مفید علم باشد یا نباشد.
با توجه به اینکه اغلب افراد نمی‌دانند چه تفاوتی بین شهادت شرعی و قانونی وجود دارد، کنجکاو هستند که درباره این نوع شهادت اطلاعات به دست بیاورند؛ زیرا این سوال وجود دارد که در صورتی که مسند حکم قاضی شهادت باشد، به کدام یک از روش‌های شهادت شرعی و قانونی باید استناد کرد.
با توجه به ماده ۱۷۴ و ۱۷۵ قانون اسلامی که درباره شهادت و شهادت شرعی ارائه شده توجه به این نکته اهمیت دارد که اگر علم قاضی با شهادت شرعی منافات داشته باشد، شهادت برای قاضی معتبر نخواهد بود و قاضی طبق ماده ۲۱۲ این قانون، با ذکر مستندات خود نسبت به رد شهادت به جهات مختلف رأی صادر می‌کند.
شرایط شاهد شرعی
برای اینکه شهادت شاهد شرعی در دادگاه پذیرفته شود، باید شرایط زیر برقرار باشد.
- شاهد باید به سن بلوغ شرعی رسیده باشد (سن بلوغ برای پسران ۱۵ سال قمری و برای دختران ۹ سال قمری است)
- شاهد باید عاقل بوده و قوه تمیز داشته باشد.
- شاهد باید مسلمان باشد.
- شاهد باید عادل باشد و از گناهان کبیره و ظلم و ستم دوری کرده و به واجبات شرعی عمل کند.
- شاهد باید در هنگام شهادت طاهر بوده و جنب یا حائض نباشد.
- شاهد باید در زمان شهادت زنده باشد.
شهادتی که دارای شرایط شرعی نیست چه اثری دارد؟
بر اساس ماده ۱۷۶ قانون مجازات اسلامی، در صورتی که شاهد واجد شرایط شهادت شرعی نباشد، اظهارات او استماع می‌شود. تشخیص میزان تأثیر و ارزش این اظهارات در علم قاضی در حدود اماره قضایی با دادگاه است. این به این معنی است که اگر شاهد دارای شرایط شاهد شرعی نباشد، ممکن است برای قاضی ظن و گمان و یا حتی علم ایجاد کند که این امر می‌تواند مستند حکم قاضی قرار بگیرد.
تفاوت شهادت شرعی و غیرشرعی در رای قاضی
اگر قانون امری را با استناد به شهادت بپذیرد و شهادت شرعی را در آن معتبر بداند، با اقامه شهود توسط مدعی قاضی باید بر اساس آن حکم کند و نمی‌تواند بر خلاف آن حکمی صادر کند مگر اینکه علم به کذب بودن و خلاف واقع بودن شهادت داشته باشد. یعنی اصل بر این است که شهادت شرعی باید پذیرفته شود مگر آنگه قاضی بر خلاف آن علم داشته باشد.
به عنوان مثال اگر دو شاهد نسبت به وقوع ضرب و جرح توسط شخص الف شهادت دهند علی القاعده این شهادت پذیرفته است و الف باید مجازات شود. اما اگر مثلا با تصاویر دوربین مداربسته قاضی علم پیدا کند که الف مرتکب این جرم نشده است دیگر به این شهادت توجهی نخواهد شد.
اما در شهادتی که دارای شرایط شرعی نیست اصل بر این است که شهادت پذیرفته نخواهد شد، مگر اینکه بر اساس آن قاضی علم به حقیقت ماجرا پیدا کند. مثلا اگر عده‌ای که دارای شرایط شهادت نیستند همگی متفق القول شهادت به ارتکاب جرم توسط الف دهند، به نحوی که امکان اجتماع ایشان بر دروغ وجود نداشته و قاضی علم به ارتکاب جرم توسط الف پیدا کند، بر همین اساس حکم خواهد داد، ولو اینکه شاهدان دارای شرایط شرعی نباشند.
شهادت مجنون
در نظام حقوقی ایران، شهادت فرد مجنون فاقد اعتبار و اثر حقوقی است؛ یعنی قاضی نمی‌تواند صرفاً بر مبنای شهادت مجنون حکم را برای فردی صادر کند؛ زیرا فرد مجنون از قوه تمیز و درک صحیح مسائل برخوردار نیست و ممکن است در شهادتش اشتباهی داشته باشد یا تحت تأثیر عوامل مختلف قرار بگیرد.
مصادیق جنون
از جمله مصادیق مجنون بودن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.
- جنون اطباقی: در این حالت، فرد به طور کامل قوه تمیز خود را از دست داده و از درک مسائل عاجز خواهد بود.
- جنون ادواری: در این حالت، فرد در دوره‌های زمانی مشخص دچار جنون می‌شود و در سایر اوقات از قوه تمیز برخوردار خواهد بود.
- جنون خفیف: در این حالت، فرد قوه تمیز خود را به طور کامل از دست نداده است، اما در درک مسائل و تصمیم‌گیری دچار مشکل خواهد بود.
استثنائات شهادت مجنون
در شرایط خاصی ممکن است شهادت فرد مجنون مورد پذیرش قرار بگیرد. از جمله این موارد می‌توان به نکات زیر اشاره کرد.
- شهادت در مورد وقایع گذشته: اگر مجنون در زمان وقوع واقعه عاقل بوده باشد و بعداً دچار جنون شده باشد، شهادت او در مورد آن واقعه قابل قبول خواهد بود. البته در هنگام ادای شهادت باید در حال افاقه باشد.
- شهادت در مورد امور شخصی: اگر مجنون در مورد امور شخصی خودش مانند وقایع زندگی یا اموالش شهادت دهد، شهادت او قابل قبول خواهد بود.
- شهادت در مواردی که شاهد دیگری وجود ندارد: اگر در یک پرونده هیچ شاهد دیگری به جز فرد مجنون وجود نداشته باشد، قاضی می‌تواند با احتیاط و در نظر گرفتن سایر قرائن و موارد موجود در پرونده، از شهادت مجنون استفاده کند.
- بر اساس ماده ۱۷۸ قانون مجازات اسلامی، شهادت مجنون ادواری در حال افاقه پذیرفته می‌شود مشروط بر آن که تحمل شهادت نیز در حال افاقه بوده باشد.
تحمل شهادت به چه معناست؟
تحمل شهادت در اصطلاح فقهی به معنی وقوف شاهد بر مشهودٌبه است؛ یعنی شاهد باید نسبت به چیزی که می‌خواهد شهادت دهد علم داشته باشد و این علم را از طریق حواسی مانند دیدن و شنیدن یا استفاضه (شنیدن از دیگران) به دست آورده باشد. تحمل شهادت بر دو نوع است. تحمل شهادت بر اصل یعنی شهادت بر وقوع یا عدم وقوع یک امر. تحمل شهادت بر شهادت یعنی شهادت بر صحت یا عدم صحت شهادت فرد دیگر.
از جمله آثار تحمل شهادت می‌توان به وجوب ادای شهادت اشاره کرد؛ یعنی پس از تحمل شهادت بر شاهد واجب است که در دادگاه یا هر مرجع ذی‌صلاح دیگری حاضر شده و شهادتش را ادا کند. اگر شاهد از شهادت امتناع کرده یا قسم دروغ خورده باشد، ضامن ضرر و زیان ناشی از جرم شهادت دروغ یا اشتباه خواهد بود.
شرایط تحمل شهادت
شرایطی که برای تحمل شهادت در نظر گرفته شده به صورت زیر است.
- شاهد باید بالغ باشد.
- شاهد باید عاقل باشد.
- شاهد باید مسلمان باشد.
- شاهد باید عادل باشد.
- شاهد نباید غرض یا دشمنی با طرفین دعوا داشته باشد.
شهادت بر شهادت چیست؟
به طور کلی شهادت یا گواهی به این معناست که شخصی که به هر طریقی نسبت به موضوع دعوا اطلاعاتی را به دست آورده شاهد ماوقع بوده و بعد در دادگاه حاضر شده و مطالبی که دیده یا شنیده را بیان کند. در صورت وجود شرایط شهادت شرعی، قاضی به اعتبار شهادت فرد رأی را صادر می‌کند. در واقع، میزان اعتبار شهادت به نظر قاضی نیز بستگی خواهد داشت.
اما گاهی مواقع به دلایلی مانند فوت، بیماری، غیبت یا مسائل دیگر شاهدی که در جریان موضوع بوده نمی‌تواند در دادگاه حاضر شود و تشریفات استماع شهادت شهود درباره اظهارات وی انجام گیرد. به همین خاطر قانون آیین دادرسی مدنی و آیین دادرسی کیفری و به تبعیت فقه، نهادی تحت عنوان شهادت بر شهادت پیش‌بینی‌شده است.
شهادت بر شهادت به این معنی است که شخصی نسبت به موضوعی شهادت می‌دهد که قبلاً شاهدی برای آن شهادت داده و حالا شخصی نزد قاضی حاضر شده و شهادت می‌دهد که شخص دیگری در حضور او نسبت به یک موضوع شهادت داده است. در این شرایط شاهدی که در جریان ماوقع بوده را شاهد اصلی می‌نامند و شاهدی که بر شهادت شاهد اصلی گواهی می‌دهد شاهد فرعی نام دارد.
رجوع از شهادت در قانون مجازات اسلامی
طبق قانون مجازات اسلامی، در صورتی که شاهد قبل از اینکه مجازات متهم یا فرد مرتکب خلاف اجرا شود از شهادتش رجوع کند، دیگر شهادت فرد اعتباری نخواهد داشت و قابل استماع نیست؛ یعنی قاضی نمی‌تواند بر اساس این شهادت، حکمی را صادر یا اجرا کند.
سخن پایانی
شهادت یکی از ادله اثباتی در دعاوی حقوقی و کیفری است که بسیار رایج و پرکاربرد است. به همین علت داشتن اطلاعات اجمالی در مورد آن بسیار لازم و ضروری است. شما هم اگر در این زمینه نیازمند کسب اطلاعات بیشتری هستید بهتر است تا از مشاورین و وکلای ما در پلتفرم حقوقی ترازو بهره‌مند گردید.
سلام
واقعا دلیل اینکه اعتبار شهادت زنان کمتر از مردانه احساسی بودن زن‌هاست؟