همانطور که قانون برای مالکیت اشیا، املاک و … حقوقی درنظر گرفته است، برای مالکیت افراد بر آثار هنری، آثار فکری و ایده‌های صنعتی نیز حقوقی تعریف شده است تا مالکیت آن‌ها برای افراد و گروه‌های سازنده محفوظ بماند. در این مقاله قرار است با قرارداد مالکیت ادبی و هنری – مالکیت فکری آشنا شویم.
قرارداد مالکیت ادبی و هنری چیست؟
حق مولف یا حق کپی‌رایت که در قرارداد مالکیت ادبی و هنری – مالکیت فکری برای افراد محفوظ است، مجوز فروش، انتشار، دسترسی و هرگونه تغییر و تحول را در اختیار فرد یا افرادی قرار می‌دهد که برای نخستین بار اثر یا ایده‌ی مربوطه را نزد قانون ثبت کرده‌اند.
بر این اساس مالکیت ادبی و هنری – مالکیت فکری زمانی که هر فردی غیر از مالک یا صاحب ایده بخواهد اثر مربوطه را منتشر یا به هر صورت تغییری در آن به‌وجود آورد، مالک ایده یا اثر می‌تواند علیه فرد خاطی نزد قانون شکایت کند.
قرارداد مالکیت ادبی و هنری – مالکیت فکری برای آثاری مثل آثار نوشتاری، آثار سینمایی و تصویری، آثار سمعی و بصری و یا آثار تجسمی قابل تنظیم است و بر اساس آن مالک ایده یا اثر می‌تواند شکایت خود را مبنی بر هرگونه تغییر یا الگوبرداری از اثرش ثبت کند.
بر اساس قرارداد مالکیت ادبی و هنری – مالکیت فکری و با فرض ثبت این قرارداد برای یک اثر سینمایی، هیچکس جز کارگردان و سایر افرادی که در قرارداد نام آن‌ها ذکر شده باشد، نمی‌تواند اقدام به انتشار اثر کرده یا آن را به سایر زبان‌ها ترجمه کند. بنابراین قانون هرگونه تغییر در اثر را مشروط به اجازه‌ی صاحب اثر می‌داند. در یک مثال مشخص جالب است بدانید که در کشورهای مختلف هر کتاب وقتی قرار است از زبان دیگری به زبان فارسی ترجمه شود، قبل از انتشار باید حتما رضایت خالق اثر و همچنین ناشر آن کسب شود در غیر این صورت مالکان می‌توانند به دلیل رعایت‌نکردن مفاد قرارداد مالکیت ادبی و هنری – مالکیت فکری علیه افراد شکایت کنند.
قرارداد مالکیت ادبی و هنری بین چه کسانی تنظیم می‌شود؟
توجه داشته باشید که قرارداد مالکیت ادبی و هنری – مالکیت فکری یک قرارداد دوطرفه بین خالقان اثر و موسسات حقوقی است. در این قراردادها خالق با ارائه‌ی مستندات خود به یک موسسه‌ی حقوقی زمینه‌های لازم برای ثبت اثرش را نزد قانون‌گذار فراهم می‌کند. بر همین اساس موسسه‌ی حقوقی یا وکیل حقوقی موظف است تا اطلاعات مربوط به هر اثر را نزد قانون‌گذار تعریف کند تا در شرایط آسیب به اثر، قانون بتواند از حقوق صاحب اثر دفاع کند.
به‌طور معمول آثاری که به‌صورت رسمی در سراسر جهان تولید می‌شوند، خودبه‌خود زیر چتر حمایتی قانون کپی رایت قرار می‌گیرند و هیچ شخص ثالثی نمی‌تواند در آن‌ها دخل و تصرفی انجام دهد. با این حال ممکن است خالق اثر به بندهای جزیی‌تری از قرارداد مالکیت ادبی و هنری – مالکیت فکری هم نیاز داشته باشد؛ در این شرایط صاحب اثر ضمن مشورت با یک وکیل حقوقی، تمام انتظارات خود از قانون را بیان می‌کند تا وکیل نیز بتواند اجرای آن‌ها را در نزد قانون ضمانت و ثبت کند.
نمونه قرارداد مالکیت ادبی و هنری – مالکیت فکری
قبل از پرداختن به قرارداد مالکیت ادبی و هنری – مالکیت فکری بهتر است ابتدا درباره‌ی حقوق پدیدآورنده صحبت کنیم؛ قانون حقوق پدیدآورنده را به دو دسته‌ی حقوق مادی و معنوی تقسیم‌بندی می‌کند. بر همین اساس حقوق معنوی صاحب اثر تحت هیچ شرایطی قابل واگذاری نیستند. مثلا وقتی که شخص X یک تابلوی نقاشی خلق می‌کند، حتی اگر اقدام به فروش آن کند، باز هم خالق آن اثر اوست و قانون هیچگونه مالکیت معنوی برای خریدار درنظر نمی‌گیرد.
از آن جا که هر اثر هنری می‌تواند دارای ارزش مادی هم باشد، بر اساس قرارداد مالکیت ادبی و هنری – مالکیت فکری، خالق اثر می‌تواند حق خریدوفروش آثارش را به خریدار منتقل کند.
قرارداد مالکیت ادبی و هنری – مالکیت فکری که می‌تواند بین شخص پدیدآورنده یا واگذارنده و خریدار منعقد شود، تنها حق فروش و بهره‌داری اثر را به خریدار اعطا می‌کند.
در قرارداد مالکیت ادبی و هنری – مالکیت فکری باید تعداد آثار معامله‌شده به همراه ویژگی‌های فنی هر اثر در قرارداد ذکر شود. منظور از ویژگی‌های فنی تکنیک‌ها و ویژگی‌هایی است که بتوان آثار را به‌واسطه‌ی آن‌ها از هم تشخیص داد.
حق اختراع
همانطور که برای حفظ حقوق مادی‌ومعنوی آثار هنری حقوقی تعریف شده است، برای ثبت اختراع نیز قانون‌هایی وجود دارد. حق اختراع برای مدتی که ۲۰ سال است، تمام حقوق انحصاری اختراع را در اختیار مخترع قرار خواهد داد. بر اساس قانون قرارداد غیر از مخترع و نماینده‌ی قانونی او هیچکس دیگری نمی‌تواند از اختراع ثبت‌شده استفاده کند.
حق اختراع به این منظور در قانون پیش‌بینی شده است که مالک یا مخترع بتواند به‌صورت انحصاری از اختراع خود بهره‌داری کند و آن را به سودآوری برساند. البته حق قرارداد تنها برای اختراعاتی ثبت می‌شود که تازگی داشته باشند و پیش از آن نمونه‌ی مشابهی از آن‌ها ثبت نشده باشد.
توجه داشته باشید که برای اثبات قرارداد حق اختراع، مخترع یا نماینده‌ی قانونی او باید مبلغی را تحت عنوان حق‌الثبت به‌صورت سالانه پرداخت کنند. درصورتی که از پرداخت این هزینه خودداری شود، قانون‌گذار می‌توان آن را به منزله‌ی انصراف از حق اختراع و قرارداد مالکیت ادبی و هنری – مالکیت فکری قلمداد کند.
حق کپی‌رایت
قانون حق کپی‌رایت برای محافظت و صیانت از خلاقیت یک اثر تولیدی منعقد می‌شود و بر اساس آن می‌توان حقوق معنوی مالک اثر را حفظ کرد. در قرارداد کپی‌رایت حقوقی مثل انتشار مجدد یا همان تجدید چاپ اثر، ساخت آثاری مشتق‌شده از اثر اولیه، مجوز انتقال اثر به نام فردی دیگر و نمایش و انتشار کار به‌صورت عمومی در اختیار خالق اثر قرار می‌گیرد.
بر همین اساس اگر شخصی ثالث بر روی اثر ثبت‌شده تغییراتی انجام دهد یا به‌صورت غیرقانونی اقدام به انتشار آن کند، خالق اثر می‌تواند با استناد به قانون کپی‌رایت از فرد خاطی شکایت کند. انجام حفاظت‌های مربوط به کپی‌رایت اجباری و الزام‌آور نیست اما اغلب هنرمندان باتوجه به فضای تجاری امروز ترجیح می‌دهند تا از آثار خود به این طریق محافظت کنند.
امروزه در اغلب تولیدات هنری قرارداد کپی‌رایت به‌کار می‌رود و به‌محض انتشار آثار مختلف، در اطلاعیه‌هایی عمومی به مخاطبان هشدار داده می‌شود اثری که می‌خرند دارای حق کپی‌رایت است. اعلام عمومی حق کپی‌رایت توجیه تصادفی‌بودن افرادی که ایده‌ی کار را به سرقت می‌برند، رد خواهد کرد. البته باید توجه کرد که حق کپی‌رایت تنها آثاری را پوشش می‌دهد که به‌صورت نمایان باشند. بر همین اساس ایده‌ها و روش‌های مختلف تولید اثر نمی‌توانند توسط کپی‌رایت حفاظت شوند و برای حفاظت از آن‌ها باید به حقوق دیگری مثل حق نسخه‌برداری استناد کرد.
طرح‌های صنعتی
همانطور که نام و ظاهر هر شخص، امکانی برای شناسایی او است، لوگو یا به‌طور کلی طرح‌های صنعتی، راهی برای شناسایی برندهای مختلف است. قانونی که در زمینه‌ی ثبت اختراعات نوشته شده است و نوعی از قرارداد مالکیت ادبی و هنری – مالکیت فکری است، هرگونه طرحی را که با استفاده از خطوط و رنگ‌ها به‌وجود آمده و منجر به تغییر یک محصول یا صنایع دستی شده باشد، یک طرح صنعتی به حساب می‌آورد.
قانون، اعتبار طرح صنعتی را نیز در یک دوره‌ی پنج ساله تعریف کرده است. البته این زمان برای دو دوره‌ی پنج ساله هم قابل تمدید است و پس از پایان هر دوره، شش ماه برای تمدید طرح زمان وجود دارد.
طرح‌های صنعتی را تنها درصورتی می‌توان ثبت کرد که تازه، غیرتکراری و دارای اصالت باشند. طرح‌های صنعتی برای ثبت‌شدن نباید تا قبل از تاریخی که اظهارنامه‌ی آن‌ها تحویل مراجع قانونی می‌شود، در جایی منتشر شوند. علاوه بر این طرح مربوطه نباید سایر طرح‌های مشابه را تکرار کرده یا به‌نحوی مشهود از آن‌ها تقلید کرده باشد.
برای ثبت هویتی طرح صنعتی باید مدارک و مشخصات طراح یا مالک طرح به‌همراه مدارک مربوط به مالکیت برند ارائه شود. اگر طرح صنعتی دو بعدی یا سه بعدی باشد، طراح باید ۵ نسخه از شکل گرافیکی یا ترسیم‌شده‌ی آن را نیز ضمیمه‌ی پرونده‌ی ثبتی کند.
علامت تجاری
علامت تجاری یک طرح بصری است که مبتنی بر ویژگی‌های یک محصول طراحی شود. علامت تجاری درصورتی که هوشمندانه و هنرمندانه انتخاب شود، می‌تواند تا سال‌های سال در ذهن مخاطب باقی بماند و به نوعی نماد برند به حساب می‌آید. این علامت می‌تواند ذیل قرارداد مالکیت ادبی و هنری – مالکیت فکری قرار بگیرد و مالکیت شخص بر برند را مشخص کند.
نباید فراموش کرد که علامت تجاری باید به‌گونه‌ای طراحی شود که بتواند در یک نگاه، معرف برند مورنظر باشد. در طراحی علامت تجاری بهتر است از مفاهیم، اعداد، کلمات و یا نشانه‌هایی استفاده شود که بتوانند به‌خوبی برند موردنظر را توضیح دهند.
علامت تجاری در سه حالت نمی‌تواند ثبت شود؛ حالت اول این است که علامت تجاری شبیه علائم تجاری سایر برندها باشد و نتواند برند موردنظر را از سایر برندها قابل تفکیک کند. علاوه بر این حالت دوم تعیین می‌کند که در جوامع مختلف قوانینی وجود دارد و علامت تجاری نباید مغایر با آن‌ها باشد. و درنهایت علامت تجاری نباید شبیه پرچم کشورها یا نماد گروه‌های مختلف باشد.
برای ثبت علامت تجاری باید دو نسخه اظهارنامه‌ی علامت، به‌همراه مدارک شناسایی مالک تحویل مراجع قانونی شود و علاوه بر این ده نمونه‌ی گرافیکی از علامت تجاری هم تهیه شود.
برند و برندسازی
برای هر کسب‌وکار، برندسازی یکی از مهم‌ترین مراحل بازاریابی است. تا زمانی که یک کسب‌وکار نتواند برند خود را تثبیت کند و به تبلیغ آن بپردازد، موفقیت و سودآوری حاصل نمی‌شود. برای یک برندسازی موفق در ابتدا باید ببینید که مشتریان هدف، چقدر از حضور شما در بازار تجاری آن حوزه مطلع‌اند. برند یا نام تجاری به هر طرح یا ویژگی دیگری گفته می‌شود که شما را در مقایسه با سایر رقبایتان متمایز می‌کند و باعث می‌شود مخاطب شما را بشناسد. نام تجاری شما باید حوزه‌ی فعالیت یا نوع خدماتی که ارائه می‌دهید را مشخص کند.
تمامی برندها یا نام‌های تجاری زیرنظر اداره‌ی ثبت علائم تجاری ثبت می‌شوند و نام تجاری تمامی شرکت‌های دولتی یا خصوصی باید زیر نظر این سازمان انتخاب شود.
مثل هر علامت دیگری، برند یا نام تجاری نیز از مدت اعتبار بسیار محدودی برخوردار است و برندها برای دوره‌های زمانی ده‌ساله نزد این سازمان ثبت می‌شوند. درصورتی که پس از طی‌شدن این زمان، فرد حقیقی یا حقوقی برای تمدید اعتبار برند اقدام نکند، برند مربوطه می‌تواند توسط سایرین ثبت و ضبط شود. البته باید توجه کرد که برندهای حقوقی اگر پس از مدت تعیین‌شده منحل شوند، به نام دیگر اشخاص حقوقی قابل تغییرند و در غیر اینصورت برند مربوطه برای شخص حقوقی محفوظ خواهد بود. قوانین می‌گویند اگر یک برند مشخص بیش از سه سال استفاده نشود، می‌توان مالکیت آن را ابطال کرد و به نام دیگر اشخاص حقیقی یا حقوقی تغییر داد.
هر فرد حقیقی یا حقوقی هم تنها می‌تواند یک برند به نام خود ثبت کند؛ به این معنا که یک شرکت مشخص هرگز با دو نام مجزا برندسازی نمی‌شود. این درحالی است که برندهای موجود در یک کشور تنها در همان کشور قابل حفاظت‌اند مگر آنکه یک برند مشهور و شناخته‌شده در خارج از کشور نیز بخشی از بازار را در اختیار داشته باشد و مشمول قوانین بین‌المللی شود.
جالب است بدانید که انتقال برند یا نام تجاری غیرممکن است؛ به این معنا که نام تجاری یک شرکت در حوزه‌ی خودرو نمی‌تواند به یک شرکت تازه‌تاسیس در حوزه‌ی مواد غذایی منتقل شود. این موضوع تنها درصورتی امکان‌پذیر است که شرکت مربوطه بخواهد فعالیت‌های خود را علاوه بر خودروسازی در سایر عرصه‌ها مانند موادغذایی هم گسترش دهد.
زمانی که موسسان یک کسب‌وکار موفق به ثبت علامت تجاری مختص به خود شوند، استفاده از آن نام فقط برای شرکت مربوطه امکان‌پذیر است و هرگونه استفاده‌ی غیرقانونی می‌تواند از سوی مراجع قضایی پیگیری شود.
نام‌های تجاری نباید با تکیه بر کلمات و الفاظ یک زبان خارجی انتخاب شوند و بهتر است نام انتخاب‌شده، کاملا با موضوع فعالیت برند و کارکرد آن همخوان باشد. جالب است بدانید نام تجاری و علامت تجاری می‌توانند یکسان باشند
برندها یا نام‌های تجاری می‌توانند به‌صورت نوشته، طرح گرافیکی، صدا و بو تعریف شوند اما مرسوم‌ترین شکل برندسازی استفاده از حروف و طرح‌های گرافیکی است چرا که می‌تواند اثر بیشتری بر مخاطب داشته باشد.
قرارداد لیسانس چیست؟
قرارداد لیسانس که به‌منظور انتقال دارایی‌های نامشهود یا همان مالکیت فکری و معنوی تنظیم می‌شود، حق استفاده و بهره‌برداری از یک اثر خاص را برای مدتی مشخص از خالق اثر به شخصی ثالث واگذار می‌کند. قرارداد لیسانس در دسته‌ی قراردادهای انتقال فناوری تقسیم‌بندی می‌شود و می‌تواند برای انتقال دانش فنی یک محصول مورد استفاده قرار بگیرد.
علاوه بر این قرارداد لیسانس می‌تواند برای انتقال علامت تجاری یک مجموعه‌ی خاص به شخصی حقیقی یا حقوقی هم مورد استفاده قرار بگیرد. حق بهره‌برداری از اختراع ثبت‌شده و همچنین حق استفاده از یک نرم‌افزار خاص هم نمونه‌های دیگری است که به‌وسیله‌ی قرارداد لیسانس قابل انتقال‌اند.
قرارداد لیسانس اختراع، لیسانس علامت تجاری و لیسانس دانش فنی از متداول‌ترین قراردادهای لیسانس هستند. اصلی‌ترین نکته‌ای که باید به آن توجه کرد این است که در قرارداد لیسانس خود کالا یا محصول در اختیار طرف مقابل قرار نمی‌گیرد و تنها تکنولوژی ساخت یا دانش فنی آن است که منتقل می‌شود.
انتقال حق اختراع چگونه انجام می‌شود؟
زمانی که یک مخترع پس از ثبت اختراع خود به هر دلیلی نتواند از آن بهره‌برداری کند، می‌تواند آن را با استفاده از قرارداد لیسانس حق اختراع به شخصی دیگر واگذار کند. بر این اساس حقوق معنوی اختراع برای مخترع محفوظ باقی خواهد ماند درحالی که حقوق مادی آن به فردی انتقال پیدا می‌کند که اقدام به خرید دانش فنی آن کرده است. البته تعهداتی هم متوجه خریدار دانش فنی است که باید بر اساس متن قرارداد به آن‌ها پایبند باشد.
لیسانس علامت تجاری
در قرارداد لیسانس علامت تجاری، محصولی که توسط شرکت یا شخص لیسانس‌گیرنده تولید شده است، با علامت تجاری طرف لیسانس‌دهنده عرضه خواهد شد. به عبارت دیگر طرف لیسانس‌دهنده در ازای انتقال علامت تجاری خود، نامش را بر روی محصول تولیدی طرف لیسانس‌گیرنده ثبت می‌کند تا از سود حاصل از فروش آن سهمی دریافت کند.
فروش و حمایت از نرم‌افزار
قراردادهای واگذاری یا فروش امتیاز نرم‌افزارهای مختلف معمولا به دو دسته‌ی قراردادهای بهره‌برداری از نرم‌افزار و فروش نرم‌افزار تقسیم‌بندی می‌شوند.
در بخش بهره‌برداری از نرم‌افزار، مشتری همه یا بخشی از دانش فنی نرم‌افزار را دریافت کرده و برای بهره‌برداری از آن اقدام می‌کند. به عبارت دیگر در قرارداد نوع اول دانش فنی و تکنولوژی عملکرد نرم‌افزار وجود دارد و فقط بهره‌برداری از آن از شخصی به شخص دیگر منتقل می‌شود.
اما در تولید نرم‌افزار، ممکن است فرد تولیدکننده یا توسعه‌دهنده‌ی نرم‌افزار، از سوی مالک نرم‌افزار استخدام شده باشد. در این صورت مسائل حقوقی نرم‌افزار به عهده‌ی مالک است و سهم هر یک از آن نیز مشروط به مفاد قرارداد است.
در نوع دیگر این قرارداد ممکن است صاحب دانش فنی نرم‌افزار، برای توسعه و تولید آن اقدام به جذب سرمایه‌گذار کرده باشد. در این صورت حقوق نرم‌افزار بر عهده‌ی مالک یا مخترع آن است مگر آنکه در قرارداد شرایط ویژه‌ای ذکر شده باشد.
سخن پایانی
در پلتفرم حقوقی ترازو می‌توانید با انواع قراردادهای انتقال در حوزه‌ی فناوری و کسب‌وکار آشنا شوید و در صورت نیاز از مشاوران حقوقی ما، در زمینه‌های مختلف مشاوره دریافت کنید.